Ырыаҕа ылланар, хоһооҥҥо хоһуллар, Дьааҥы хайаларын быыстарыгар саһан сытар Кустуур нэһилиэгин олоҕун-дьаһаҕын билсээри, олохтоох дьаһалта дьиэтигэр сырыттым. Быйылгы үлэ-хамнас хайдах баран эрэрин туоһуластым. Аллараа-Бытантай баһылыгар К. И. Старостиҥҥа нэһилиэк олоҕун туһунан сырдатарыгар көрдөстүм.
— Константин Иванович, кытаанах эттиктээх бөх (ТКО) боппуруоһугар Кустуур нэһилиэгэр туох үлэтэ барарый?
— Кыттаанах эттиктээх бөҕү хомуйууга өрөспүүбүлүкэҕэ быйылгыттан улахан сыал-сорук туруорулунна. 2019-2020 сылга бу үлэҕэ биһиги бэлэмнэнэн олоробут. Ол курдук, Аллараа-Бытантай нэһилиэгин дьаһалтата сири биэрэн бэлэмнээн олоробут. Ирдэбил быһыытынан, туочукалар күрүөлээх-хаһаалаах, бетон кутуулаах буолуохтаахтар. Билиҥҥи туругунан, үбүлээһин кырыымчыгынан сибээстээн, үлэ кумааҕыга эрэ баар. 2020 сылга ирдэбили толорон, былааннаммыт туочукалары күрүөлээн-хаһаалаан оҥоруохпут.
—Нэһилиэккэ суол-сырыы боппуруоһа урут уруккуттан сытыытык турар. Быйыл суолгут хайдаҕый?
—Айан-сырыы суола урукку дьыллары кытары тэҥнээтэххэ, син, чэпчээн иһэр. Былырыын дотациялаах бөртөлүөт 18 сырыыны оҥорбута. Быйыл, бары билэргит курдук, Дьааҥы улууһугар уонна чугас эргин сытар улуустарга улахан баһаардар тураннар, бөртөлүөт сырыытыгар күчүмэҕэйдэр бааллар. Саҥа үйэ дьоно буоларбыт быһыытынан, кыах баарынан дьоннорбутун водометунан таһа сатыыбыт. Билэргит курдук, водомет сырыытыгар сапараапкаҕа туох да сүрдээх улахан ороскуоту ирдэнэр. Холобур, мантан айаннаан Саккырыыртан биэс киһини аҕалан кэлэригэр, 130-140 лиитэрэ бэнсиининэн эргийэн кэлэр. Сорох дьон билиҥҥээҥи дылы водомет сырыытын өйдүү илик. Биэс киһини ыларын таһынан, таһаҕаһы ылыахтаах дии саныыллар. Ууга тимирэ да сыстарбыт, онно-манна охсулла да охсулла айаннаан, бэйэбит эппиэтинэспитигэр төһө кыалларынан дьоммутун таһабыт. Кыһыҥҥы суол туһунан эттэххэ, “Содержание автодорог” диэн ааттаан, суолбут улуус дьаһалтын бас билиитигэр киирэр. Нэһилиэккэ бөһүөлэк иһинээҕи уулуссалар эрэ киирэллэр. Ол курдук, сылын ахсын 1 мөл. тахса суумалаах аукциону биллэрэбит. Хомойуох иһин, былырыын электроннай күлүүспүт сатаммакка, биһиги аукциону кыайан биллэрбэтэхпит. Инньэ гынан, бэйэбит үппүтүттэн харчы көрбүппүт. Быйылгы былаанынан, учаастактарынан кутаттыахпыт диэн олоробут.
Бу сайын командировкаҕа сылдьан, «Полярные авиалинии» хампаанньа дириэктэрин кытары кэпсэтэн, миэстэтигэр дуогабарынан биир киһини ылбыппыт. Татьяна Афанасьевна Федорова үлэҕэ киирэн, кыһамньылаахтык үлэлээн саҕалаата. Кини билет атыыланарын саҕана Саккырыыртан сорудах кэллэҕинэ сарсыарда 8 чаастан айан билиэтин атыылаан барар. Бөртөлүөт 22 киһини ылар буолан, лоп курдук оччо билиэти атыылыыр.
— Кустуур нэһилиэгин эргинээҕи баһаардар билиҥҥи туруктара хайдаҕый?
—Бэс ыйыгар нэһилиэктэн 25 килэмиэтирдээх сиргэ сүрдээх улахан уот тура сылдьыбыта. Сигнал киирбитин кэннэ, онно 34 байыастары бэлэмнээммит, икки тыраахтыр, икки квадроцикл тэриллээх баран умулларан кэлбиппит. Билиҥҥи туругунан хоту диэки, олох ыраах сиргэ, биһиги территориябытыгар киирбэт сиргэ уот сатыылыыр. Онон, дьолго, биһиэхэ билигин баһаардар умуллан тураллар.
—Бэйдиэ сылдьар ыттарга туох миэрэни ылаҕытый?
—Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн бэйдиэ сылдьар ыттар мэнээктииллэрэ сытыытык турар кыһалҕа. Биһиги манна үлэтэ суох дьону ыҥыртаан ыламмыт, ыттары ытарга олохтоох дьаһалта дьокутааттарын кытары уураах ылыммыппыт. Бастаан киһи буламмыт ботуруоннаан, саалаан бараммыт ыттарыахха диэн буолбута. Кистэл буолбатах, сорох дьон “аньыыргыыбыт” диэн дьыаланы кыайан оҥорбокко хаалбыттара. Ватсап ситиминэн даҕаны “ыттаргытын бэйэҕит эппиэтинэскитигэр ылан көрүнүҥ” диэн биллэриилэри куруук ыыта олоробут. Көрүнэр киһи ытын дьиэҕэ баайан сытыарар, сорох олох кумардаан да көрбөт.
—Быйыл киин ититиигэ холбонуу хайдаҕый?
—2018 cылга Култуура-спорт комплексын ититэр систиэмэтин арааран бараммыт, 15 дьиэҕэ ноҕоруускатын биэриэххэ диэн буолбута. Оттон өрөспүүбүлүкэҕэ ППМИ грант бырагырааматыгар киирэммит, 2018 сылга балтараа мөлүйүөннээх граны ылар чиэскэ тиксибиппит. Онтубутун ититэр ситимҥэ холбонорго турбаны ылыытыгар ыытыахтаахпыт диэн этэ. Элбэх сүүрүүнэн-көтүүннэн, 2018 сыллаахха ылыахтаах харчыбытын быйыл төттөрү ыллыбыт. Бу күһүн аукцион нөҥүө, саҥа ирдэбилгэ эппиэттиир ПКУ турбаны ити суумаҕа ылар санаалаахпыт. Дьиэҕэ ититиини киллэрээһини, турбабыт тиэллэн кэллэҕинэ, 2020 сылга саҕалыахпыт.
—Доруобуйатынан хааччахтаах оҕолорго, дьоҥҥо туох көмө оҥоһулларый?
—Доруобуйатынан хааччахтаах дьон уонна кыаммат араҥа болҕомтоҕо биир бастакынан ылыллаллар. Кинилэр баралларыгар-кэлэллэригэр үбүнэн-харчынан төһө кыалларынан көмөлөһө сатыыбыт. Дьокуускайга эмтэнэ баралларыгар сылга биирдэ бэриллэр харчынан көмөлөһөбүт. Былырыын 180 тыһ. көрөн олорбуппут. Быйыл 200-тахса тыһ. көрдүбүт.
—Араас граннарга төһө кыттаҕытый?
—Кыах баарынан киирсэ сатыыбыт. Граннар болдьохторо үксэ кылгас кэмнээх буолан, бэйэбит кыахпытынан төһө кыалларынан киирсэ сатыыбыт.
— Оттооһуҥҥут хайдаҕый?
—Быйылгы дьыл кураан буолан от үүнүүтэ быста мөлтөх буолла. Ордук ходуһалаах, кыра дьороонноох, уу турбут сирдээх ходуһалардаах дьон син төһө кыалларынан оттоотулар. Сорох дьон ходуһалара хам кууран, ыраах сиргэ баран оттуу сылдьаллар. «Бытантай» ГБУттан дуогабарынан тахсан, былааны толорбут киһи диэн санаалаах оттуу сылдьаллар. Чааһынайдар кэтэх хаһаайыстыбаларыгар оттуу сылдьаллар. Халлаан турдаҕына, кыстыкка хайдах эрэ бэлэм буолбут киһи диэн санаалаахпыт.
— Нэһилиэккэ тупсарыныыга туох үлэни ыытаҕытый?
—Толору хааччыллыыга бэйэбит үппүтүттэн харчы көрүллэн турар. Ол курдук, сылын аайы кырдьаҕас дьоммутугар эҥин, кииҥҥэ турар ыаллар дьиэлэрин тас көрүҥнэрин тупсаралларыгар тимир илиис матырыйаалынан көмөлөһөбүт. Холобур, тимир илииһинэн бүрүйээһиҥҥэ үлэһиттэри булан хамнастыыбыт. Кыһыҥҥы суол баарына Дьокуускай куорат сыанатынан тутуу матырыйаалын ылан олорбуппут үһүс сыла буолла. Билигин профлиистэри, турбалары, батареялары, саморезтары аҕалан олоробут. Онно тырааныспарын ороскуотун бэйэбит уйунабыт.
Аллараа-Бытантай баһылыгын солбуйааччыта Н. П. Старостина:
—Кустуур нэһилиэгэр былааҥҥа 35 туонна от бэриллибитэ. Ону биһиги тэрилтэлэринэн үллэрбиппит. Улахан тэрилтэлэр 4-5 туоннаны, кыра тэрилтэлэр 1-дии туоннаҕа дуогабардаспыттара. Билиҥҥи туругунан, отчуттар «Кумах сыһыыга», «Мандыйаҕа», «Кыырт ыйаабыкка», “Уот сиэбиккэ”, “Бурҕаска” тахсан уонна үксэ чааһынайдар оттуу сылдьаллар. Быйыл от суох диэн, окко аҕыйах киһи дуогабардаспыта. Төһө да аҕыйах от үүннэр, чугас эргин ходуһалаахтар син оттуу сылдьаллар. Билиҥҥи туругунан саамай элбээбитэ биэстии-алталыы туоннаны оттоотулар. Дьон аан бастаан бэйэбитигэр оттуохпут дииллэр, оттон ордугун туттарыахтара. Ол күһүөрү, алтынньыга эҥин биллэрэ буолуо. Биһиги өттүбүтүттэн от сыанатыгар 2 тыһыынча көмө эбиллэр.Орто оскуола уонна «Кэнчээри» оҕо уһуйаана кыстыкка бэлэммит диэн пааспардарын ыллылар. ДьУоХХ тэрилэтэтэ атырдьах ыйын 29 күнүгэр ититэр систиэмэни холбуоҕа. Сквергэ уот быһа барбыта, онно кыра өрөмүөн оҥоһуллубута. Сквербитигэр Дьокуускай куораттан хаартыскалары оҥотторон сакаастаатыбыт. Бэтэрээннэр хаартыскаларын С.С. Черепанова бэлэмнээбитэ. Дьаһалта хаартыскалары таһаартаран биэрдэ. Балаҕан ыйын 27 күнүгэр саҥа сквербит арыллыыта буолуоҕа.
КСК-ҕа өрөмүөн ыытыллар. Оҕо былаһаакката өрөмүөннэниэҕэ. Сайабылыанньа киирэринэн, кыаммат дьон кэлэллэригэр-баралларыгар көмө харчы көрөбүт. Икки аҕа саастаах олохтоопутугар дьиэ иһинээҕи өрөмүөннэригэр көмөлөһүөхпүт.
Бу соторутааҕыта порт атаҕын диэки баһаар буолбута. Лааҕыр оҕолоро тыллаан биллэрбиттэрэ. Нэһилиэнньэни барытын хомуйан, уопсайа 30-тахса киһи уонна водовоз сүүрэн уоту умулларбыппыт. Иккис да күнүгэр, ардах түспүтүн үрдүнэн, бу уот хос көбөн тахсыбыта, онуоха эмиэ дьону мунньан, хата, умулларбыппыт.
Кустуур нэһилиэгэр социальнай хантыраагынан быйыл биэс киһи көмө харчыны ылла. Ол биэс киһиттэн сүөһү ииттэргэ, пилорама оҥосторго анаан ылбыттара. Итиэннэ, саҥа сүүрээни киллэрэн, парикмахерскай тэрийэр сыаллаах Маргарита Иннокентьевна Колесова бу идэҕэ Дьокуускай куоракка үөрэнэ барбыта. Элбэх оҕолоох ийэ Елена Ивановна Горохова кафе тэринэр баҕалаах. Кини быйыл дьаһалта дьиэтин биир хоһун уларсан, бурдук ас астаан атыылаабыта.
Нэһилиэккэ туох кыһалҕалар баалларын, бэтэрээннэртэн туоһуластым.
Нонна Филипповна Борисова, 70 саастаах:
—Аһы-таҥаһы атыыһыттарбыт тиэйэн аҕалан кэлэллэрин сыаната ыарахан буолан, аспыт-таҥаспыт сыаната олус ыарахан. Биир ячейка сымыыты 1200 солкуобайга атыылыыллар. Ону кыахтаах эрэ киһи ылан сиир. Аҥардас биэнсийэҕэ олорор киһиэхэ олус ыарахан. Тиэллэн кэлбит бурдукпут хаачыстыбата мөлтөх. Балыыһабыт эмп-томп өттүнэн хааччыллыыта эмиэ мөлтөх. Эти быйыл олох сиэбэтибит. Бу баһаарга табалар көхсүргээн ыалдьан, бу дьыл таба этэ мөлтөх соҕус буолара буолуо дии саныыбын. Чэпчэки сыаналаах аһы-таҥаһы аҕалан атыылыахтарын баҕарабын. Нэһилиэк дьоно чааһынай атыыһыттар уонна биэнсийэлээхтэр күүстэринэн тиийинэн олоробут. Дьиэ-уот бүтүннүү өтөхсүйдэ, ону сөргүтэр үлэлэр ыытыллыа этилэр. Биһиги, оҕо көрөн олорор биэнсийэлээх дьон, таҥара көмөтүнэн оҕолорбут эрэ этэҥҥэ буоллаллар диэн баҕа санаалаахпыт. Ол да буоллар, сэргэхситэр тэрээһиннэр, араас кэнсиэрдэр нэһилиэккэ ыытыллаллара олус үчүгэй.
Мария Николаевна Аммосова, 70 саастаах:
—Тыыркыҥҥа былыр оҥоһуллубут күргэ улахан уу кэлиитигэр устан хаалбыта. Ол диэки ходуһалаах дьон бэйэбит күүспүтүнэн, оттуур баҕаттан бэрэбинэ ууран оҥоро сатыыбыт. Сүөһүлэрбит Улахан Дьаарбаска тиийэннэр, хаайтаран туран хаалаллар. Быйыл кураан дьыл буолан син туорууллар быһыылаах. Аттаах киһи тэпсэн тахсар сирэ. Сорох сиргэ кырдьаҕастарга оннооҕор дьиэ тутан биэрэллэр дииллэр. Биһиэхэ тиэхиньикэлээх дьон мас состорон күргэ оҥоруо этилэр. Ити сиргэ сылдьар киһи элбэх.
Саккырыырга барарбытыгар-кэлэрбитигэр бэтэрээннэргэ чэпчэтии баара буоллар бэрт буолуо этэ. Быйыл Кустуурга бөртөлүөт билиэтин атыылыыр буолбуттара олус үчүгэй. Холобур, былырыын бараарыбыт бөртөлүөккэ баппакка, үс эриэйсэҕэ хаайтаран, хаалан хаалбыппыт. Үлэтэ суох ыччат олус элбэх. Кыайан тэриллэн үлэлээбэттэр быһыылаах. Кыһын муус тиэйиитигэр эҥин тэриллэн үлэлиэ этилэр. Сыыппара тэлэбиидэнньэтэ киирэрэ буоллар, син көрүө этибит буоллаҕа. Уоппут үчүгэй, уубут баар. Саҥа водовоз ылыа этилэр. Эргэрэн киһи оҥорорун эрэ күүһүнэн үлэлиир быһыылаах.
Ити курдук, Эбээн Бытантай улууһун биир кырыы сиригэр, хоту хоһуун дьоно олоҕу кытары тэҥҥэ хардыылаан, үлэни өрө тутан, тыа дьонун сиэринэн, сарсыҥҥы күҥҥэ эрэллээхтик олороллор.
Оксана Апитова
