СӨ Арктика сайдыытыгар уонна хотугу норуоттар дьыалаларыгар министиэристибэни Ил Дархан уурааҕынан былырыын ахсынньы 30 күнүгэр тэрийбиттэрэ. Миниистиринэн куорат Дууматын урукку спикерэ Александр Саввинов анаммыта, онтон кини бэс ыйыгар баҕа өттүнэн уурайбытын кэннэ, Ил Түмэн Арктикатааҕы 35-с №-дээх биир мандааттаах уокуругуттан дьокутаат, “Арктик Капитал”генеральнай дириэктэрин сүбэһитэ Владимир Черноградскай анаммыта. Арктиканы хайдах сайыннарыахтарай? Бу туһунан миниистир санаатын үллэстэр.
Ыспыраапка:
Арктика зонатыгар уопсайа 13 улуус киирсэр, ол иһигэр 4 национальнай, 84 муниципальнай тэриллии, 119 нэһилиэнньэлээх пуун баар.
Саха сирин Арктика зонатыгар бу дьыл муус устарыгар 67.674 киһи олорор (олортон 22% хотугу аҕыйах ахсаан омук бэрэстэбиитэлэ)
Таба ахсаана муус устарга 97 101 тэҥнэспит.
– Владимир Николаевич, бу дуоһунаска тоҕо сөбүлэспиккиний? Төрдүҥ Уус Алдан дии?
– Интэриэһинэй ыйытыы... бу – судаарыстыбаннай дуоһунас, онон ол эн ханна төрөөбүккүнэн дуу, хантан сылдьаргыттан дуу талбаттар...
– Суох, мин Арктикаҕа сыһыаннаах, кыһалҕаны төрдүттэн билэр эҥин киһи ананарын кэтэспиттэрэ буолуо диэн этэ сатыыбын...
– Үрдүкү дуоһунаска киһи профессиональнай таһымын көрөн ылаллар буоллаҕа дии. Холобур, Саха сиригэр манна төрөөбүт киһи эрэ үлэлиэхтээх диэн буолбатах. Оннук өйдөбүллээхпин. Мин өссө устудьуоннуу сылдьан Эдьигээн, Абый, Муома курдук улуустарга үлэлээбитим. Инженер быһыытынан үлэбин Абыйтан саҕалаабытым, кэлин “Анаабыр алмаастарыгар” уонна “Арктик Капиталга” үлэлээбитим. ТХМ, урукку эргиэн уонна матырыйаалынай хааччыллыы кэмитиэтигэр үлэлээбитим. Ити кэмнэргэ быһаччы хотугу улуустар туһаайыыларыгар уонна кыһалҕаларыгар сыстан дьарыктаммытым. Бу Ил Түмэн мунньаҕар Абый, Аллайыаха, Аллараа Халыма уонна Усуйаана улуустарыттан талыллан дьокутаат буолбутум.
– Оччоҕуна билигин онно хос быыбар буолар дуо?
– Оннук.
– Саҥа тэрилибит министиэристибэ каадырынан толору хааччылынна, оннун булла дуо?
– Суох, каадыры таҥыы ыытылла турар. Ити биһигиттэн эрэ тутулуктаах буолбатах, куонкурус ыытыллыахтаах.
– Тэриллибитэ балай эмэ буолла дии...
– Ол да үрдүнэн сөптөөх структуралар, саҥа нуорма-быраап аактара оҥоһуллаллара... ону ыллыҥ да сонно ситиспэккин.
– Соторутааҕыта бырабыыталыстыбаҕа 2030 сылга диэри Арктиканы сайыннарыы тосхолун көрдүгүт...
– Ил Дархан Арктиканы сайыннарыыга стратегическай былааны оҥоруҥ диэн дьаһал таһааран турар. Ону биһиги Экэниэмикэ министиэристибэтин кытары бииргэ оҥоро сылдьабыт. Олус улахан үлэ буолла. Ол барылын бырабыыталыстыбаҕа көрдүбүт. Онтубутун ахсынньы 1 күнүгэр диэри бүтэриэхтээхпит.
– Эһиги Арктика сайдыытыгар туох көрүүлээххитий, этиилэрдээххитий?
– Ити стратегическай былааннааһыҥҥа билиҥҥи ситиһиилэри өссө үрдүк таһымҥа таһаарыы сүрүн сыал-сорук быһыытынан киирэ сылдьар. Онуоха Арктика территорията киһини ымсыырдар, тардар буолуохтаах диэн. Манна киһи олороругар, үүнэригэр-сайдарыгар, биисинэс үлэлииригэр усулуобуйа олохтонуохтаах. Биир сүрүн уратыта – 13 улууһу барытын “бассейновый признак” диэн, ол аата өрүстэр төрдүлэринэн арааран көрөбүт. Ити улуустар тус-туһунаннар, ол эрээри биир өрүс устун тырааныспар ситимэ баар буолуохтаах. Халыма, Индигиир, Дьааҥы, Өлүөнэ уонна Анаабыр диэн арахсаллар, ити – “бассейновый признак”. Ити улуустар биир сайдыы тиһигэр холбонуохтаахтар. Урут барытын тус-туһунан ылан көрөр эбит буоллахтарына, билигин ити “бассейновай признактарынан” бырайыактары көрөбүт. Маныаха улуустар туһааннаах этиилэрин, бырайыактарын билиһиннэрбиттэрэ, ону барытын судаарыстыбаннай бырагыраамалар быыстарыгар былааннаан, сөпкө аттаран оҥороммут, биһиги сайдыы уопсай төрдүн оноруохтаахпыт.
– Тугу баҕарар былаанныахха сөп буоллаҕа, оттон ону олоххо киллэрэргэ биир бастакынан инфраструктура, логистика баар буолуохтаах...
– Бастатан туран, Арктика бырамыысыланнас сайдыыта суох хайдах да туругурар кыаҕа суох. Ол аны энэргиэтикэтэ суох сайдыбат. Инньэ гынан ити аҥаардас өрөспүүбүлкэ тус кыһалҕата буолбатах, ити судаарыстыба көрүүтүгэр киирсэр. Министиэристибэ уонна бырабыыталыстыба ити боппуруостарга федеральнай былаастары, бөдөҥ хампаанньалары кытары ыкса үлэлэһэр. Иккиһинэн, биһиги сирбитигэр-уоппутугар тугу оҥорон таһаарыахпытын сөбүн, ону сыымайдаан, ханнык хайысхаҕа (эт, балык да буоллун) саҥа ньымалары, технологиялары тобулан, таска күрэстэһэр кыахтаах бородууксуйабытын таһааран батарарбытын толкуйдуохтаахпыт. Үсүһүнэн, биир сүрүн баайбыт киһи, “человеческий капитал” буоларын быһыытынан, онно болҕомто күүскэ ууруллар. Ити үс хайысхаҕа улахан структурнай уларыйыылары оҥоруохтаахпыт, оччоҕуна эрэ сайдар кыахтанабыт. Бастаан – биирин, онтон иккиһин диэн тардыалаһа олорбокко, билигин барытын дьүөрэлии тутан сайыннарыахтаахпыт. Сайдыы стратегиятын сүрүн тутула итиннэ сытар, үс баайбыт тэҥинэн үлэлиэхтээх.
– Онуоха харчыны хантан ылабыт?
– 4 улахан источник баар: федеральнай, өрөспүүбүлүкэ, муниципалитет уонна хампаанньалар үптэрэ. Итини барытын сөпкө дьүөрэлээн, туох эрэ докумуон уонна былаан эрэ баар буоллаҕына, сайдыы барар.
– Өрөспүүбүлүкэ онно төһө үбү көрөр соруктааҕый?
– Докумуон сыл бүтүүтэ оҥоһуллан бүтэр, онон эрдэттэн сэрэйэн этэр сөбө суох.
– Ааспыкка Ямал бэрэстэбиитэллэрэ стратегияларын ырыталларын көрбүтүм. Кинилэр “биһиги стратегиябыт барыта баахта ньыматынан сайдарын курдук оҥоһуллубут, ол – төрдүттэн сыыһа” дииллэр. Биһиэнэ ити чааһыгар хайдах буолуохтааҕый?
– Бырамыысыланнас Арктикаҕа син биир баахтанан эрэ сайдар. Урут куораттары эҥин туппуппут, онтубут ырыынак эстэн, кураанах тураллар, онтон сылтаан Арктикабыт соҕотохсуйда... Ити баахта диэн ньыма эрэ, биһиги бырамыысыланнай тэрилтэлэр баахтанан да үлэлээтэхтэринэ, олохтоох сокуоннары тутуһан, олохтоохторго үлэ миэстэтин биэрэн, бэйэбит бородууксуйабытын ылалларыгар, суолбутун-ииспитин оҥороллоругар сөптөөх социальнай бэлиитикэни ирдиэхтээхпит. Ол федеральнай таһымҥа оҥоһуллуохтаах, ол иһин Ямал дьоно итинник этэллэр. Биһиги министиэристибэбит биир сүрүн хайысхатынан сир баайын туһанааччылары кытары ыкса үлэлэһии буолар, этнологическай эспэртиисэ биһиэхэ сүктэриллэн турар.
– Арктика улуустарыгар сир баайын туһанааччы төһө баарый?
– Бөдөҥ тэрилтэ диэн – АЛРОСА, кини самалык тэрилтэтэ – “Анаабыр алмаастара”. Көмүскэ “Арктик капитал”, “Янзолото” курдук уонна бытархай тэрилтэлэр бааллар. Лиссиэнсийэ тутааччылар диэн бааллар. Үлэлиир, нолуок төлүүр хампаанньа аҕыйах. Стратегияҕа ити тэрилтэлэр уонна кэлэн үлэлиэхтээх сир баайын хостооччулар ВВП үрдэтэллэрин ситиһэргэ диэн киллэрбиппит.
– Бөдөҥ сир баайын туһанааччылар киирэр былааннаахтар дуо?
– Арктика геобэлиитикэ киинигэр сылдьар буолан, дойду интэриэһэ улахан. Билигин Арктика шельфэтин былдьаһыы барар. Ол иһин Арктиканы сайыннарыы, баһылааһын дойду биир улахан бэлиитикэтэ. Бэйэбит баһылаабакка олордохпутуна, атыттар иҥээҥниэхтэрэ дии. Ол иһин, биһиги көрөрбүтүнэн, дойду салалтата бөдөҥ хампаанньалары – “Газпром” буоллун, “Роснефть” буоллун – барыларын арктическай бырайыактарга анньа сатыыллар. Холобур, “Росатом” Хотугу муора суолун ылла дии. Бөдөҥ хампаанньалар биһиэхэ кэлэллэрэ олус наадалаах. Тоҕо диэтэххэ, кинилэр улахан суолталаах бырайыактары олоххо киллэрэргэ төһүү буолар кыахтаахтар. Ону тэҥэ биһиги бэйэбит хампаанньаларбытын эмиэ умнуо суохтаахпыт, үтэн-анньан киллэрэ сатыахтаахпыт. Нолуок өттүгэр кинилэри кытта үлэлиэхтээхпит, дохуот киириэхтээх.
– Севморпуть туох диэн буолла?
– Севморпуть биһиги муораларбыт кытылларынан ааһар, биэрэктэрбит дириҥэ суох буолан, онно сөп түбэһэр логистика бырайыактарын оҥоруохтаахпыт. Ол иһин ити Жатайдааҕы судоверфь тутуллар. Ити барыта Севморпуть диэни кытары ыкса сибээстээх.
– Бырамыысыланнас сайыннаҕына эрэ, сайдыы барар диэтибит. Оттон Арктика экологията олус уйанын туһунан аан дойду учуонайдара этэллэр...
– Экология боппуруоһа билигин хаһааҥҥытааҕар да сытыырхайан турар. Сэбиэскэй кэмҥэ ити боппуруостары ким даҕаны көтөҕөр кыаҕа суоҕа, үрдүттэн дьаһал түстэ да оҥорбутунан барар этибит. Холобур, билигин урукку бырайыактар кыайан ааспаттар. Адычанскай ГЭС диэн баара, ол тулалыыр эйгэҕэ охсуута улахан диэн, билиҥҥи экологическэй ирдэбилинэн тутуллар кыаҕа суох. Бырамыысыланнай баһылааһын ыытыллар буоллаҕына, бастатан туран, экологическай куттал суоһаабатын көрөн учуоттанар. Иккиһинэн, биһиги дьоммут өйдөрүгэр “экологиябытын алдьаталлар” диэн санаа күүскэ киирэн хаалбыт. Итиннэ СМИ эмиэ суолталаах. Холобур, гаас-хиимийэ собуота тутуллан үлэҕэ киирбитэ буоллар, төһөлөөх элбэх киһи үлэлээх буолуо этэй, төһөлөөх нолуок киириэ этэй? Ол гынан баран ону бары утарбыппыт (биһиги хаһыаппытыгар ити туһунан үгүс суруйуу тахсыбытын өйдүүр буолуохтааххыт, аапт.). Ити курдук “экология-экология” дии-дии, саба баттанан олордохпутуна, хаһан даҕаны сайдыахпыт суоҕа. Онон дьон көрүүтэ эмиэ уларыйыан наада. “Бырамыысыланнай тэрилтэлэр биһиэхэ тугу биэриэхтэрэй, туох көмөнү оҥоруохтарай?” диэн. Ол эрээри аҥаардастыы “аҕал” диэн буолбакка, бэйэбит онно быһаччы кыттыһан үлэлиэхтээхпит. Сахалар бырамыысыланнаска төһө баҕарар үлэлииир кыахтаахпытын дьыаланан дакаастаабыппыт дии. Ылан да көрдөххө, “Анаабыр алмаастарын” 97 %-на саха уолаттара ээ, гаас-ньиэп да тэрилтэлэригэр сахалар аҕыйаҕа суохтар. Кинилэринэн киэн туттуохтаахпыт уонна хайаан да өйүөх тустаахпыт.
– Ил Дархан Арктика улуустарыгар тырааныспар нолуогун босхолоон турар. Ити төһө көдьүүстээҕий?
– Биллэн турар, онто да суох ыарахан усулуобуйаҕа олорор хоту дьонугар бу – биллэр көмө. Ити уурааҕы биһиги баһылыкпыт саамай сөпкө ылбыта.
– Кэпсээниҥ иһин махтал!
Дмитрий ИВАНОВ.
