“Сарсыарда үөрэнэ барбыта да кэлэ илик...”, “Маҕаһыыҥҥа тахсыбыта уонна сураҕа суох сүттэ...”, “Биир чааһынан кэлиэм диэн эрийбитэ да, баччааҥҥа диэри суох...”, “Кустуу барбыта да, ууга тааһы бырахпыттыы сүттэ” – оҕолорун, чугас дьоннорун сүтэрбит дьон кэпсээннэрэ бу курдук саҕаланар. Дьон араас биричиинэнэн уонна араас түбэлтэҕэ сураҕа суох сүтэллэр. Кими эрэ тута булаллар, сорохтор бэйэлэрэ киирэн кэлэллэр, оттон сороҕу хас да сыл устата өлбүтүн дуу, тыыннааҕын дуу туһунан билбэттэр. Чугас киһиҥ сураҕа суох ууга тааһы бырахпыттыы эмискэ сүтэн хааллаҕына, тугу гынабыт? Бу туһунан ааҕыҥ.
Ис дьыала министиэристибэтэ иһитиннэрэринэн, бу сыл саҥатыттан сураҕа суох сүппүт дьону ирдэһэн 607 сайабылыанньа киирбит. Онтон билиҥҥэ диэри 34 киһини сол курдук була иликтэр. Сүрүннээн, сир астыы, бултуу-алтыы, тэллэйдии, балыктыы баран баран ууга тааһы бырахпыттыы сүппүттэр. Оҕолордооҕор улахан дьон ордук чаастатык сүтэллэр.
“Ханнык да “үс күн” диэн суох”
Сүтүктээхтэртэн иһитиннэрии киирдэ да, дьуһуурунай хайаан даҕаны киһи хаһан, хайдах сүппүтүттэн тутулуга суох, сайабылыанньаны тута ылар эбээһинэстээх. Тоҕо эрэ дьоҥҥо киһи сүттэҕинэ, полицияҕа үс күн ааспытын кэннэ биирдэ көрдүүллэрин курдук сыыһа өйдөбүл сөҥөн хаалбыт. Ити “үс күн” туһунан дойҕох официальнайдык урут да, билигин да суоҕа. Сайабылыанньа киирбитэ 3 күн ааспытын кэннэ, полиция үлэһиттэрэ холуобунай дьыаланы көбүтэр туһунан быһаараллар. Хас биирдии түбэлтэ барыта өлөрүүгэ сыһыаннаах буолбат, онон хайаан да холуобунай дьыаланы көбүппэттэр. Ол эрээри дьыаланы опердар хайаан да арыйыахтаахтар.
Өскөтүн дьуһуурунай чааска “сайабылыанньаны биэрэр эрдэ, кэтэһэ түһүҥ” эҥин диэтэхтэринэ, сайабылыанньаны хайаан да ылалларын ирдээҥ (онуоха “Полиция туһунан” ФС 12 ыст. сигэнэҕит), “02” нүөмэргэ эрийэҕит.
“Баҕа өттүнэн” сүтүү
ИДьМ ирдиир үлэни тэрийэр салаатыгар иһитиннэрбиттэринэн, киһи сураҕа суох сүппүтүн туһунан полиция дьуһуурунай чаастарыгар сайабылыанньа киирдэ да, тута үөһэ ыйыллыбыт отделга биллэрэллэр. Онтон соһуччу тахсыбыт түбэлтэлэри бэлиэтиир бюроҕа (Бюро регистрации несчастных случаев) биллэрэллэр. Туох баар тас сулууспалар (ППС, учаскыабайдар, ГИБДД) сүппүт киһиэхэ ориентировка ылаллар. Сүрүннээн, полиция үлэһиттэрэ сүппүт киһиэхэ 4 төрүөтү көрөллөр: 1 – соһуччу, алҕаска тахсыбыт быһылаан, 2 – бэйэтигэр тиийинии, 3 – баҕа өттүнэн сүппүт, 4 – кириминээл. Ордук сокуоннай саастарын ситэ туола илик оҕолор дьиэ кэргэҥҥэ өйдөспөт быһыыттан, иһэр-аһыыр төрөппүттэриттэн, оҕоҕо болҕомто тиийбэтиттэн дьиэлэриттэн тахсан бараллар. Ол гынан баран, тиийиммэт ыал оҕолоро эрэ буолбакка, “үчүгэй дьиэ кэргэнтэн” эмиэ чаастатык тахсан бараллар. Оҕо “мөлтөх хампаанньа” сабыдыалыттан биир үксүн күрүүр идэлээх. Ол иһин холуобунай дьыаланы көбүтэргэ ХПК (холуобунай-процессуальнай кодекс) 3 күнү биэрэр. Ити кэмҥэ опердар ымпыгар-чымпыгар тиийэ баар балаһыанньаны үөрэтэллэр, сүппүт киһи туох дьаллыктааҕын, хараахтарын, кимнээхтиин алтыһарын, урут сүтэ сылдьыбытын эҥин сиһилии ырыталлар. Ол иһин киһини көрдүүр үлэ араас түбэлтэттэн тутулуктанан тус-туһунан буолар.
Сураҕа суох сүтээччи, сүрүннээн, куһаҕан дьаллыгы батыһааччы буолар. Ону бэйэтин курдук иһэр-аһыыр атастарыттан “запойтан” эбэтэр, сороҕор, “Красная Якутия” арыгыны эмтиир балыыһаттан булбут түгэннэрэ баар. Оттон иһээччилэр кэннилэриттэн ордук оҕолор сүтэллэр. Кинилэри биир үксүн суукка иһинэн булаллар. Оҕолору көрдүүргэ ХПК 10 суукканы болдьуур, ону 30 күҥҥэ диэри уһатыахтарын сөп.
Чугас киһиҥ сүттэҕинэ, хайдах таҥастааҕын, дьүһүнэ-бодото хайдаҕын, тугу тутан тахсыбытын, кимниин алтыһарын, кэпсэтэрин, төһө харчылааҕын, ханна сылдьарын сөбүлүүрүн, туох кыһалҕалааҕын, төлөпүөнүн IMEI кодун уо.д.а. чуолкайдык билэр уонна ону полиция үлэһиттэригэр тугу да кистээбэккэ баарынан тута кэпсиир ордук. Хас биирдии сөкүүндэ, бытархай көрдүүр үлэҕэ тугунан да сыаналаммат күндү буоларын умнуо суохха наада.
Волонтердар уонна көрбүөччүлэр
Кыһалҕалаах киһи быыһы-хайаҕаһы барытын тобула сатыыра өйдөнөр. Ордук киһи тыаҕа, ууга сүттэҕинэ, волонтердары уонна көрбүөччүлэри көрдөһөллөр. Саха сиригэр анал волонтердар Дьокуускайга, Ленскэйгэ, Мииринэйгэ, Нерюнгрига, Алдаҥҥа бааллар. Полиция уонна сүтүктээхтэр көрдүүр үлэҕэ дьону түмэр буоллахтарына, бастаан утаа үлэ хаамыытын чуолкайдаһаллар. Онуоха анал ыстаап тэрийэн, баар иһитиннэриини, салгыы хайдах дьаһанары уо.д.а. түгэннэри бэрээдэктииллэр. Волонтердары, көрбүөччүлэри туһанарга анаан-минээн ким да ыҥырбат. Үгэс курдук, нэһилиэнньэ бэйэтэ көҕүлүүр. Онуоха ыстаап үлэни салайан биэрэр: ханнык сири волонтердар тараахтыылларын, оттон ыттаах полициялар ханан сылдьалларын. Сиинэ кыргыттара эбэтэр Карина Чикитова сүппүттэригэр өрөспүүбүлүкэ араас муннугуттан түмсэн көрдөөбүттэрин өйдүүр буолуохтааххыт. Оттон көрбүөччүлэри итэҕэйэр-итэҕэйбэт боппуруоһу сүтүктээхтэр бэйэлэрэ быһаараллар. Онуоха опердар көрбүөччү этэрин эмиэ үөрэтэн көрүөхтэрин сөп.
Саастаахтарга – саппыыската
Үгэс курдук, сураҕа суох сүппүт саастаах дьон доруобуйаларыттан эҥин сылтаан дьиэлэрин булбаттар. Үксүн инсульт кэннэ умнуган буолан, өйдүүр дьоҕурдара айгыраан сүтэллэр. Ааттарын, аадырыстарын билбэт дьону эбэтэр кыайан саҥарбаттары полиция отделга илдьэн тарбаҕын суолун ылар, хаартыскаҕа түһэрэр, туоһулаһар, өскөтүн мэдиссиинэ көмөтө наада буоллаҕына, балыыһаҕа угар. Итинник аймахтардаах дьоҥҥо, өскөтүн докумуона, төлөпүөнэ суох буоллаҕына, полициялар дьиэттэн соҕотохтуу ыыппаттарыгар уонна сиэбигэр дуу, сиэҕэр дуу аадырыһын уонна төлөпүөн нүөмэрин суруйалларыгар сүбэлииллэр. Кини диагноһын суруйдахха, өссө үчүгэй. Соторутааҕыта биир кырдьаҕас сиэбиттэн аадырыстаах саппыысканы булан дьиэтигэр тиэрдибиттэр. Аҕыйах сыллааҕыта куоракка арыгылаан баран, тоҥон өлбүт 3 киһини булбуттар. Кинилэри тарбахтарын суолунан уонна ирдиир дьыалаҕа баар ориентровканан кимнээх буолалларын быһаарбыттар.
Алло, морг?
Сүтүктээх дьон киһилэрин көрдөөн бастаан утаа балыыһаҕа, морга эрийэр аатыраллар. Стадухин уулуссатыгар баар морга эрийэн туоһуласпыппар, кырдьык, элбэх киһи төлөпүөннүүр эбит. Ол эрээри итинник иһитиннэриини морг үлэһитэ биэрэр бырааба суох. Арай быраабы араҥаччылыыр уорган үлэһиттэригэр этиэн сөп. Өлүгү билинэргэ эмиэ уорган үлэһитэ арыаллаах эрэ буоллахха ыытыллар.
Оттон балыыһаларга биир үксүн үлүйбүт дьону полиция уонна Суһал көмө “ожоговай” отделениеҕа аҕалар. Оттон эчэйиилээх буоллаҕына – РБ2. Ыарыһах кыайан кэпсэтэр кыаҕа суох буоллаҕына, медиктэр аймахтарын көрдөөбүтүнэн бараллар. Үксүн төлөпүөнүн хаһан туоһулаһаллар эбит. Оттон олох кыаллыбатаҕына, полиция үлэһиттэригэр биллэрэллэр.
Сүппүт дуу, сэрэппэккэ барбыт дуу?
Биллэн турар, киһи сураҕа суох сүтэр биричиинэтэ араас-араас буолар. Сорохтор ууга тааһы бырахпыттыы сүтэллэр, сорохтор “уу чугаһа, уруу ырааҕа үчүгэй” диэн санааттан бэйэлэрэ тэйэллэр. Оннук дьону “утративший родственную связь” диэн дьаралыктыыллар. Биир үксүн хаамаайылар, бомжтар эҥин итинник дьаһаналлар эбит. Биир түбэлтэни кэпсээтилэр. Эдэрчи дьахтар аймахтарын кытары улаханнык тапсыбат эбит, кини “мин олохпор орооһоллор” диэн сылтахтаан, биир үтүө күн ылбыт да, дьонугар сэрэппэккэ тахсан барбыт. Төлөпүөнэ арахса сылдьар, үлэтигэр тасыбатах, уопсайынан, ханна да барбыта биллибэт, ким да көрбөтөх аатырбыт. Ону сыл аҥаара буолан баран, атын улууска тиийэн быр бааччы олорорун булан ылбыттар. Саһа сылдьыбыт дьахтар полиция үлэһитигэр “Төрүт сокуонунан мэктиэлэнэр тус олохтоохпун, онон дьоммор ханна баарбын этимэҥ” диэбит. Тиһэҕэр опердар хаартыскаҕа түһэрбиттэр уонна аймахтарыгар “кыыскыт илэ бу турар, тыыннаах” диэн көрдөрбүттэр.
Сорохтор элимиэн төлүүртэн эбэтэр силиэстийэттэн саһар идэлээхтэр эбит. Биирдэ дальнобойщик сүппүтүгэр “өлөрүү” диэн холуобунай дьыаланы көбүппүттэр. Үчүгэй баҕайытык айаҥҥа сылдьыбыт киһи эмискэ сүтэн хаалбыт. Уматыгы тиэйэн испит массыынатын сотору булбуттар. Онуоха массыынаҕа суоппар да, уматыга да суох буолан биэрбит. Оттон ол сүппүт суоппары атын эрэгийиэнтэн булан ылбыттар. Кини ол тиэйэн испит уматыгын уоран атыылаабытын иһин, силиэстийэттэн саһа сылдьара биллэн тахсыбыт. Онуоха ол суоппар “өлбүт” дьыалатын көтүрбүттэр уонна дойдутугар төннөрөн, уоруу иһин дьыала тэрийбиттэр.
Төһө өр кэтэһэбит?
Өскөтүн киһи сылы-сыллаан сүтэр, өлбүтэ-тыыннааҕа биллибэт буоллаҕына, өлүгэ көстүбэт, “буруйу оҥоруу сиэртибэтэ буолла” диэн уорбалааһын суох буоллаҕына, ирдэбил дьыалата тэриллибитэ биэс сыл ааспытын кэннэ, уруулара суут нөҥүө өлбүт диэн билиннэриэхтэрин сөп.
Оттон киһи былаҕайга түбэспит, быстахха былдьаммыт, ол эрээри өлүгэ көстүбэтэх буоллаҕына, РФ Гражданскай кодексын 45 ыст. сөп түбэһиннэрэн, суут быһаарыытынан сыл аҥаара ааспытын кэннэ “өлбүт” диэн билиннэриэххэ сөп. Холобур, балыктыы баран баран төннүбэтэх. Полициялар өрүскэ түҥнэстибит оҥочотун эрэ булаллар, өлүк көстүбэт. Биллэн турар, бу киһи алҕаска ууга түһэн өлбүт диэн буолар. Онуоха кэргэнэ, оҕолоро биир иитээччилэрин сүтэрбиттэрин иһин көрүллэр босуобуйаны ылаары, эбэтэр суох киһиэхэ ЖКУну, нолуогу төлөөмөөрү, иккистээн кэргэннэнээри эбэтэр нэһилиэстибэ боппуруоһун быһаараары суукка үҥсүһэллэр. Ол эбэтэр, өлүк суох буоллаҕына, сүппүт киһини суут эрэ быһаарыытынан өлбүтүнэн ааҕыллар. Ол гынан баран, суут быһаарыыта киһини көрдүүрү тохтотор диэн буолбатах. Полиция тиһэҕэр диэри көрдүүр. Ирдиир дьыала тэриллиэҕиттэн 15 сыл ааспытын кэннэ биирдэ сабыллар, ол гынан баран дьыала “бэйэтин чааһын кэтэһэн” архыыпка хараллар.
Түмүк
Хас биирдиибит болҕомтолоох буоллаҕына чугас киһитин сүтэримиэн сөп. Болҕомто диэн харах далыттан араарбакка сылдьыы эрэ диэн буолбакка, сыһыаҥҥа, чугас киһиҥ майгытыгар-сигилитигэр, хас биирдии хамсаныытыгар, кини кимнээхтиин алтыһарыгар тиийэ болҕомтону уурары этэбит. Маны таһынан, киһини тыаҕа соҕотохтуу ыытартан туттунуохха, чугас дьоммутун харыстыы, араҥаччылыы сылдьыахха! Хайа да түгэҥҥэ санааҕытын түһэримэҥ, бэйэ-бэйэҕитин тиһэҕэр тиийэ көрдөөҥ уонна булсуҥ!
Дмитрий ИВАНОВ.
