Госдума быыбар чугаһаан дуу, ЛДПР арыгы, пиибэ атыытын элбэтэр сорукка түстэ. Кинилэр туруорсан, Госдума бастакы ааҕыыга путбуол кэмигэр пиибэ иһиитин стадионнарга төннөрөр сокуону өйөөтө. Ил Түмэн тиһэх сиэссийэтигэр ЛДПР-тан дьокутаат Г.Парахин, дьокутаат В.Федоров, СӨ Урбаанын миниистирэ И.Высоких 2013 сылтан арыгы атыытын хааччахтыыр урукку былаас сокуонун хампарыта сатаатылар.

Тааҥкалыы анньыы

Улахан айдааны СӨ Урбаанын миниистирэ И.Высоких СӨ сокуонун федеральнайга сөп түбэһиннэриэхтээхпит диэн “бэрт үтүө баҕалаах” көннөрүүтүн бырайыага тарта. Миниистир тааҥкалыы ыгыытын спикер Гоголев буойарыгар тиийдэ. Бэл, дьокутаат П.Аммосов бэркиһээн “үүрэн таһаарыахпытын сөп” диэн уҕарытта. Миниистир көннөрүүтэ чахчы оннук “үтүө санаалаах” дуо? Быылын-буорун тэбээтэххэ, Высоких көннөрбүт сокуона нэһилиэктэр олохторун ыһар ис хоһоонноох. Миниистир санаата туолбута буоллар, арыгыттан аккаастаммыт нэһилиэктэргэ кытта арыгы атыыта харыыта суох саҕаланыахтаах эбит.

РФ сокуонунан регионнар былаастара арыгы общепит систиэмэтинэн атыыланарын лиссиэнсийэлиэ суохтаахтар. Биһиги сокуоммутунан лиссиэнсийэ ылыахтаахтар. Кырдьык, лиссиэнсийэтэ суох буоллаҕына, арыгы общепит тэрилтэлэригэр түүннэри атыыланар буолар. Дьону арыгылаппат туһуттан, ыҥырыа уйатын тоҕо тардыам диэн, оннооҕор сүбэрэнитиэти “тоһуппут” борокуратуура манна айдаара илик.

Ол эрээри бу сокуон ыпса илигэ инникитин элбэх сэриини таһаарыыһы. Онон дьокутааттар эрдэ-сылла федеральнай сокуоҥҥа көннөрүү киллэрэн тохтотору ситиһиэхтэрин наада. Инньэ гымматахха, хааччаҕы көтүрэн нэһилиэктэргэ арыгы общепитынан түүннэри атыыланар буолуо, тыа сирин бүтэһиктээхтик эһиэхтэрэ.

Дьиҥэр, И.Высоких А.Николаев креативнай экэниэмикэтин атаҕар туруорарга, бу 200-чэ чөл өйдөөх нэһилиэктэргэ тирэҕирэн, дьоһун холобур оҥостон 10 тыһ. үлэ саҥа миэстэтин тэрийэр үлэни ыытара буоллар, дьон өйүө этэ.

Билигин ити 10 тыһ. үлэ миэстэтин тэрийиигэ Экэниэмикэ министиэристибэтин “тыа сис ыалын туһунан” уруһуйдарыттан, Урбаан министиэристибэтэ ити арыгыны атыылыыры ситиһэ сатыыр баҕатыттан ураты, дьону дьиҥнээхтик үлэҕэ көҕүлүүр туох да улахан хамсыы илик.

Иккис атаака

Арыгыны сарсыарда 10-тан киэһэ 22 чааска диэри атыылыыр көннөрүүнү ЛДПР-тан дьокутаат Г.Парахин киллэрдэ. ЛДПР-дар Саха сиригэр арыгы атыытын хааччахтааһын түмүгэр уоран, кистээн атыылаһыы элбээтэ дииллэр. Уоран атыылааччылар нолуок төлөөбөттөр, куһаҕан хаачыстыбалаах арыгыны атыылыыллар диэн, киһи ылынар чахчылара суох куолунан дакаастыы сатаатылар. Кинилэр 2017 с. 65 тыһ. бытыылка сокуоннайа суох атыыланыахтаах арыгыны былдьаммыта, быйыл номнуо 190 тыһ. тиийбит дииллэр. Бу сыыппараны араастаан кэмэнтээрийдиэххэ сөп. Элбэх сокуоннайа суох арыгы тутуллара полиция үлэтэ тупсубутун көрдөрөр. Оттон ЛДПР арыгы хара сарсыардаттан атыыланнаҕына, эбии үлэ миэстэтэ тэриллиэ, нолуок элбиэ диирэ букатын, дьокутааттары көрдөрөн туран албынныы сатааһын.

Үһүс киитэрэс

Үһүс көннөрүү бырайыагын дьокутаат Виктор Федоров киллэрбит. Кини арыгыны 16-тан 22 чааска диэри атыылаатыннар диир. Бу кэмҥэ арыгыга наадыйыы элбиир, элбэх нолуок киирэр үһү. Итини таһынан маҕаһыыннарга барыларыгар атыылыыры көҥүллүөххэ диэбит. Бүттэхпит ол. Дьокуускайга түүннэри атыылыыр сымыйа кафелар, эрэстэрээннэр, бардар уо.д.а. арыгы атыылыыр общепит туочукаларын аттыларыгар олорор дьон сарсыардааҥҥа диэри айдаан-куйдаан, итириктэр дьону сүгүн олордубаттарын, сынньаппаттарын туһунан үҥсүү бөҕө. В.Федоровы ылыммыттара буоллар, ити быһыы-майгы Саха сирин үрдүнэн тарҕаныа этэ. Маҕаһыынтан киэһэ уоҥҥа ылбыт арыгыларын бүтэрэ сатаан, дьиэлэргэ түүнү быһа айдаан тахсар. Ол кэннэ маргынаал суруксуттар “сахалар буолумуна, арыгы испиттэрэ биллэр” дии-дии, норуоту, былааһы араастаан холуннара-холуннара ымаҥнаһыахтара.

Арыгы атыытыгар олохтоох сокуону федеральнайга сөп түбэһиннэрэн арыгыны общепитынан атыылааһын Саха сирин тилийэ сүүрбүтэ буоллар, нэһилиэнньэ былаас арыгыны утары охсуһууга хоттордо эбэтэр арыгы маапыйатыгар атыыланна диэн түмүк оҥоруо этэ. Арыгы үчүгэйгэ тиэрдибэтин бэркэ билэн олорор былаас чугуйара норуоту таҥнарыыга тэҥнээх. Дьолго, дьокутааттар ылымматылар.

Ол эрээри, сиэссийэ арыгыны көҥүл ыытары тохтоппутун кэннэ, маргынаалларбыт интэриниэтинэн дьокутааттары үөҕэн бөҕө буоллулар. Итинник үөҕүү өссө да өр барара буолуо.

Арыгы атыыта тоҕо хонтуруолламматый?

Арыгыны утары охсуһуу өрөспүүбүлүкэҕэ 2010 с. Е.Борисов көҕүлээһининэн саҕаламмыта. Онуоха соҕуруу СМИ-лэр сахалар арыгыта суох тулуйбакка бууннуохтара диэн күлүү-элэк гыммыттара. Оттон 2010 с. былаас “пиарданаары” буолбакка, төрүт олохтоох норуоттары арыгыттан быыһаары ылсыбыта. Дьиктитэ диэн, хааччахтааһын иннинэ И.Высоких туруорсар общепитыгар нэһилиэнньэҕэ арыгы атыыта төһө эмэ элбии сылдьыбыт. Ол саҕана сахалар кымыстарын быраҕан, национальнай утахтарынан “девятка” буолла дииллэрин умна илик инибит?

Дойдуга икки сирэй бэлиитикэ барар буолбута, бэл, бу арыгы атыытыгар кытта көстөр. Арыгы куһаҕан диэн куолу ыы-быччары. “Өйдөөх Арассыыйа” диэн судаарыстыбаннай бырагыраамалаахпыт, нэһилиэнньэ чөл олохтоох буолуохтаах диэн үлэ бөҕө ыытыллар, үп-харчы ороскуоттанар. Ол эрээри дойду сокуона арыгы Арассыыйа олохтооҕор, оҕотугар тиийэ, килиэп курдук дэлэйдик атыыланарын хааччыйар.

Арыгыны общепитынан атыылааһын хонтуруолу букатын сүтэрэр кутталлаах. Быгыһын олунньуга Ил Түмэҥҥэ ыытыллыбыт төгүрүк остуолга кыттыбыт Высоких солбуйааччыта И.Гаргач эппитинэн лиссиэнсийэлэммэт буолан, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн атыылыыр 104 маҕаһыын уонна 105 общепит тэрилтэлэрэ сылга төһө итирдэр утаҕы атыылыыллара биллибэтин эппит. Кини дойду сокуона ситэтэ суоҕунан өрөспүүбүлүкэҕэ төһө арыгы, пиибэ, испиирдээх утах атыыланарын хонтуруоллуур кыаллыбат диэбит. Холобур, пиибэ, пиибэлээх утахтар төһө атыыланалларын туһунан информацияны хантан да булбаккын. Онон билиҥҥи былаас арыгыга сымнаан, мөлтөөн биэрэрэ букатын сыыһа.

ВОЗ арыгы хааччаҕын өйүүр

Аан дойдутааҕы доруобуйа харыстабылын тэрилтэтэ (ВОЗ) арыгыны бобор, хааччахтыыр миэрэлэр, сокуон кытаатыыта арыгы тарҕаныытын утары охсуһуу көдьүүстээх ньымалара диэн билинэр. Арыгыга акциз нолуогун, арыгы сыанатын үрдэтии арыгыны хааччахтыырга аан дойдуга көдьүүстээҕинэн ааҕыллаллар.

Арассыыйа Минздрава итиннэ сөбүлэһэр. 2012 с. ылыллыбыт СМИ-гэ уонна интэриниэккэ арыгыны пиибэни рекламалааһыны бобуу кэнниттэн 2016 с. арыгыттан сүһүрэн өлүү 2 төгүл аҕыйаабыт, арыгыны иһии дойдуга сыл аайы кыччаабыт. Минздрав этиитин, арыгы ырыынагын аргыый хааччахтаан иһиини Минздрав кылаабынай нарколога Е.Брюн өйүүр. Кини “арыгы сыанатын үрдэтии баҕар кыратык легальнайа суох арыгы атыытын элбэтиэ, ол эрээри оннооҕор быдан элбэх арыгыга ыллара илик дьон быыһаныа” диир. Чахчы, санаппатахха, ымсыырдыбатахха, ким эмэ иирдибэтэҕинэ, киһи арыгыта суох сылдьар.

Испэт дьону элбэтии

Саха сиринээҕи наркологическай дьыспаансыр урукку кылаабынай бырааһа П.С. Тумусов 2015 с. интервьютугар наркологическай сулууспа 50 сылын туолуутунан анаан тэриллибит регионнар икки ардыларынааҕы научнай-бырактыычаскай кэмпириэнсийэҕэ Арассыыйа кылаабынай нарколога Е.А. Брюн кэлэн арыгыны утары охсуһууга дойду үрдүнэн иитэр-өйдөтөр, профилактика үлэтин күүһүрдэр идиэйэтин өйөөбүттэрин эппит этэ. Тоҕо диэтэххэ, саҥа иһэр дьону испэт оҥорор ордук чэпчэки. Ылларан бүппүт, бииһирбит дьону тохтотор наһаа ыарахан.Аны туран, элбэҕи иһэр дьон барыта учуокка турбат, ол дьон арыгылаан баран сүрэхтэрэ, быардара, ноордоро уо.д.а. ыалдьарын балыыһаҕа көрдөрөллөрүгэр арыгыны кытта сибээстээбэттэр эбит. Кэмпириэнсийэ ити ыарыылар 30-40% нэһилиэнньэ иһэриттэн үөскүүр, онон ис уорганнар арыгы дьаатыттан ыалдьалларын арааран билэр исписэлиис быраастары үөрэтии наадатын бэлиэтээбит. Бэл, арыгыттан куртах бааһырыыта (язва) атын буолар эбит.

Арыгы норуокка, олоххо охсуутун Ил Түмэн бастаан эрэ көрөр буолбатах. Быйыл олунньу 21 күнүгэр буолбут, үөһэ ахтыллыбыт төгүрүк остуолга, 2013 с. арыгы атыыланар кэмэ кылгатыллыбытын кэннэ, өрөспүүбүлүкэ социальнай-демографическай көрдөрүүлэрэ тупсубуттар диэбиттэрэ. Итирэн баран буруйу оҥоруу 6-9% сыл аайы кыччыыр. Үлэлиир саастаах эр дьон өлүүтэ 10% аҕыйаабыт. Арыгыттан аккаастаммыт нэһилиэк элбээбит. ХИФУ ыыппыт чинчийиитинэн, ааспыт 5 сыл үрдүкү кылаас оҕолоругар арыгы испэт ахсаана – 2,7, устудьуоннарга 5 төгүл улааппыт. Ити чахчылар арыгыны бобууттан дьон өссө сытайан иһэр диэн үспүкүлээссийэлээһин буоларын бигэргэтэр. Е.Брюн арыгыны хааччахтаан, испэт дьону элбэтэбит диэбит былаана ити тахсан кэллэ.

ЛДПР бууҥҥа баҕарар дуо?

Оттон арыгыны, пиибэни дэлэйдик атыылыыр баҕалаах ЛДПР-дарга В.Путин быһайыҥҥы Москубатааҕы көҥүллэммэтэх миитиннэргэ Росгвардияҕа кураанах былаастык бытыылканан бырахпыттарын “бастаан кураанах бытыылка, онтон тааһы тамныахтара, ону дьаалытынан ыытар букатын сатаммат” диэбитин санатыаҕы баҕарыллар. Путбуолга пиибэ иһии тоҕо бобуллубутай? 2002 с. Арассыыйа-Япония путбуолун матчын кэннэ, Манежнай болуоссакка олорон көрбүт ыччат пиибэ бөҕөнү иһэн баран, күлүгээннээн алдьархай бөҕөтүн оҥорбута. Билигин пиибэни стадиоҥҥа иһии төнүннэҕинэ, ити быһыы хатыланар кутталлаах.

Көннөрүүлэри тохтоппут сиэссийэ иннинэ Якт.ру суруналыыстара бу төһө сөптөөх быһаарыы ылыллан эрэрин ыйыталаспытыгар арыгы атыылыыр тэрилтэлэр “хааччах сокуонугар саҥа үөрэнэн истэххэ, атын уларыйыы киирэрин сөбүлээбэппит” диэн улахан интэриэстэрэ суоҕун биллэрбиттэр этэ.

Манна куорат Дууматын бэрэссэдээтэлэ А.Семенов төһө да нэһилиэнньэ санаата учуоттаныахтаах, куорат быйыл арыгы атыытын хааччаҕын уларытар санаата суох диэтэр, алҕаска дуу, чахчы дуу “хааччахтааһын олохтоммутун кэннэ арыгыны уоран атыылааһын эргиирэ улааппыт” диэн эппитэ дьиктиргэтэр. Итини кини куорат, өрөспүүбүлүкэ полицията бассыыбай арыгыны, сокуоннайа суох арыгы эргиирин хонтуруоллаабатын, туппатын кириитикэлиир диэн өйдүөххэ эмиэ сөп. Оччотугар өрөспүүбүлүкэ боростуой олохтооҕо бассаабынан “Нерюнгрига арыгыны систиэринэнэн аҕалан, бытыылкаларга кутан сокуоннайа суох, мөлтөх хаачыстыбалаах арыгы бөҕөтүн тарҕаталлар” дииллэрэ кырдьык эбит, сирбит баайын ылаары сахалары арыгыһыт оҥорор улахан үлэ ыытыллар дииллэрэ кырдьык эбит” диэн санаабакка ханна барыай? Итинник официальнай тыл сыыһата уопсастыба итэҕэйэр санаатыгар кубулуйан, норуот уонна былаас икки ардын хайытар күүс буолар кыахтааҕынан сэрэхтээх.

Дьөгүөр сыыспатаҕа

Госдума тиһэх быыбарын кэмигэр Е.Борисов аймахтара арыгы атыылыыр “Алмаз” диэн улахан тэрилтэ тэрийээччилэрэ буолаллар, сааппакка, норуотун арыгыһыт оҥорор, арыгы атыылыыр тэрилтэлэри аҕыйатан, аймахтарыгар харчы тэбэн биэрэ олорор диэн холуннарар сурах тарҕаммыта. Сымыйата төһө да биллибитин үрдүнэн, ити сурах билиҥҥэ диэри бассаапка күүлэйдиир. Арассыыйа арыгытын “хоруоллара” Е.Борисовтан РФ Суруйааччыларын сойууһугар арыгыны наркотикка тэҥниир үлэни саҕалыыр наада диэн эппититтэн дьиксинэн, сымыйа сураҕынан аатын ыытан иэстэспит буолуохтарын эмиэ сөп курдук.

Хотугу норуоттары арыгылатыы кинилэри эһиэн сөбүн туһунан өссө 2000 с. саҥаларыгар биллиилээх быраабы көмүскээччи Л.Алексеева салайбыт Москубатааҕы Хельсинки бөлөҕө анал дакылаатыгар киллэрбит этэ. Онно РФ НА СО Мэдиссиинэ билимин акадьыамыйатын дааннайынан, хотугу дьон арыгыттан өлүүлэрэ дойду соҕуруу уонна киин регионнарыгар тэҥнээтэххэ, 15-20 төгүл (% буолбатах) үрдүк дэммит.

Саха сиригэр саамай элбэх киһи – 53% сүрэх-тымыр ыарыытыттан өлөр. Быраастар итини арыгыны иһиини кытта сибээстииллэр.

Арыгы – араак доҕоро, күүстээх канцероген. Бу ыарыы үһүс миэтэҕэ тахсыытын арыгыны кытта сибээстииллэр.

Элбэх киһи тас дьайыыттан өлөр. Өлөрүү, бэйэҕэ тиийинии, ууга түһүү уо.д.а. өттүнэн Саха сирэ РФ уонна Уһук Илин көрдөрүүлэрин куоһарар. Маннык генофондалаах буоллахпытына, кэскилбит кыарыыр ээ.

Эвенкия Красноярскай кыраайга холбонуон иннинээҕи Федерация Сэбиэтигэр сенатора Н.Анисимов 2001-2004 сс. үлэлии сылдьан “арыгыны хонтуруола суох атыылааһын эпидемияҕа тэҥнээх, тыһыынчанан киһи өлөр. Суһал миэрэни ылбатахха, хотугу төрүт олохтоохтор ахсааннара 3 төгүл аҕыйыан сөп” диэн мээнэҕэ эппэтэҕэ чахчы.

Түмүк оннугар

Дьокутааттар ити үс атааканы тулуйбакка, арыгы хааччаҕын көтүрбүттэрэ буоллар, Сомоҕолоһуубут сылыгар норуоту хайытыы, ыһыы саҕаланыа эбит. Ил Дархан А.Николаев 2032 с. өрөспүүбүлүкэ күрэстэһэр кыахтаах киһи хапытаалын иитии лиидэрэ буолуохтаах диэн туруорбут стратегическай соруга саҕаламмакка “көмүллүөн” сөбө. Сыл бүтүүтэ итинник дьикти “бадаарактана” сыстыбыт. Арыгынан, кырдьыга баара, оонньооботтор.

Владимир Степанов