Олунньу 4 күнэ – Аан дойдутааҕы араагы сэрэтии күнэ. Бу күн Саха өрөспүүбүлүкэтин доруобуйатын харыстабылын министиэристибэтэ“Доруобуйа харыстабыла” Национальнай бырайыак, “Саха өрөспүүбүлүкэтигэр онкология ыарыытын утары охсуһуу” эрэгийиэннээҕи бырагыраама чэрчитинэн, “Куруһаала” атыы-эргиэн дьиэтигэр Араагы сэрэтэр ааксыйаны тэрийдэ.
Хобдох сыыппаралар
Минздрав биллэрэринэн, Арассыыйаҕа 2018 сыл түмүгүнэн 625 тыһ. киһи онкологияҕа саҥа ыалдьыбыт. Ити 2017 сылы кытта тэҥнээтэххэ, 1,2%-нан үрдүк. Арассыыйаҕа онкология дьыспаансырдарыгар учуокка турааччы ахсаана – 3,7 мөл. киһи. Ол 2017 сылы кытта тэҥнээтэххэ, 100 тыһыынчанан элбэх (2017 сылга -- 3,63 мөл.киһи этэ). 2018 сылга араактан өлбүт киһи ахсаана 271 тыһ. буолбут.
Ханнык эрэгийиэҥҥэ бу көрдөрүү саамай үрдүгүй?
Курскай уобалас (100 тыһ.киһиэхэ 3,34 тыһ. киһи өлбүт), Калуга уобалаһа (3,23 тыһ. киһи), Краснодар кыраайа (3,22 тыһ.киһи) инникилээн иһэллэр. Саамай аҕыйах көрдөрүүлээх эрэгийиэннэргэ Дагестан (100 тыһ. нэһилиэнньэҕэ 883 киһи), Тыва (988 киһи), Чечня (1043 киһи) киирсэллэр эбит.
Араагы эрдэ булуу
2018 сылга онкологияны эрдэ булуу (бастакы стадиятыгар) көрдөрүүтэ тупсубут. Ол курдук, ыалдьыбыт дьон 30,6% -- бастакы стадиялаахтар, 25,8%-ра – иккис, 18,2%-ра -- үһүс, 20,3%-ра төрдүс стадияҕа сылдьаллар эбит. Бу суостаах ыарыы бастаан көстүбүт дьонуттан сыл иһигэр 22,2% суох буолбут, 2017 сылга ол – 22,5% этэ. 28 эрэгийиэҥҥэ өлүү бырыһыана үрдээбит.
Өлүү саамай үрдүк
Хомойуох иһин, ыарыы көстүбүт бастакы сылыгар саамай үрдүк өлүү бырыһыана Саха сиригэр бэлиэтэммит – 100 тыһыынча киһиэхэ -- 32,6%. Онтон Кострома уобалаһа – 29,6%, Орёл уобалаһа 28,7% иһэллэр...
Тыыннаах хаалыы
Тыыннаах хаалыы көрдөрүүтэ кыратык да буоллар, тупсар. Ол курдук, 5 сылтан уһуннук дьыспаансыр учуотугар турааччы ахсаана 2018 сылга 54,4% буолбут. 2017 сылга – 53,9% эбит. 2000 сыллааҕыны (49,5%) көрдөххө, балаһыанньа олус бытааннык уларыйар. Онтон маатка араагын көрдөрүүтэ өссө мөлтөөбүт – 2000 сыллаахха 72,6% буоллаҕына, билигин -- 65,9%.
Национальнай бырайыак көмөлөһүө дуо?
“Доруобуйа харыстабыла” национальнай бырайыак чэрчитинэн, дойдуга “Онкология ыарыыларын кытта охсуһуу” диэн федеральнай бырайыак үлэлиир. Ол сүрүн түмүгэ араак ыарыытыттан өлүүнү аччатыы буолуохтаах. Оннук соруктаах онкология сулууспатын тэрилин саҥардыы, аныгы ирдэбилинэн химиотерапия эминэн хааччыйыы, референс-кииннэри арыйыы уонна да атын үлэ ыытыллар. Араак 90%-нын эрдэ биллэххэ, эмтиэххэ сөп, онуоха бары кыах баар диэн буолар... Дьэ, хайдах буолар?
Эмчиттэргэ -- бириэмийэ
Ыарыыны эмтээһин биллэн турар, эмчиттэн эмиэ тутулуктаах. Онуоха РФ Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтэ эмчиттэри көҕүлүүр наадаттан, араагы эрдэ булбут эмчиттэри бириэмийэлиэххэ диэн этиилээх. Ыарыыны кытта көдьүүстээхтик охсуһарга бу -- саамай сүрүн көрдөрүү.
“Маҥнайгы сүһүөх мэдиссиинэ көмөтүн оҥоруу ситимин тупсарыы, тэрилинэн хааччыйыы оҥоһулунна эрээри, ыарыыны булан ылыы тэтимэ син биир бытаан” дииллэр быраастар. Ол эрэн, медтиэхиньикэ эрэ көмөтүнэн араагы булан ылыыны тупсарыахпыт диэн күүтэр сыыһа буолуо. Дьон бэйэтэ уонна эмчиттэр да ыарыы сибикитигэр ураты сэргэх сыһыаннара дьыаланы быһаарара буолуо.
Төһө эмэ ыарыы бэлиэтэ баарын үрдүнэн, мэдиссиинэ бастакы сүһүөх эмчиттэрэ кыһаллыбакка, эбэтэр, “миэстэ суох” диэн ыарыһахтары анал чинчийиигэ ыытан быстыбакка, бытаарыыны таһаараллара – бу тэнийбит көстүү. Бу өттүгэр улахан болҕомтону уурар, уларытыыны киллэрэр уолдьаста.
Дьон эмтэнии туһунан билбэт
Дьон араак төрүөтүн билэллэр эрээри, эмтэнии туһунан билбэттэрэ көстөр. Баар эмтэниини сыаната ыарахан, баай эрэ дьон эмтэниэн сөп диэн санаа баһыйар. Сорохтор олох да “көдьүүһэ кыра” дииллэр эбит.
Араагы утары – бүттүүн
Олунньу 4 күнүгэр, Дьокуускайга “Куруһаала” атыы-эргиэн саалатыгар улахан тэрээһин буолан ааста. Элбэх киһи тоҕуоруспутунан, эдэр да эмэн баарыттан көрдөххө, бу ааксыйаны дьон сэҥээрэр эбит.
Өрөспүүбүлүкэҕэ
СӨ Доруобуйа харыстабылын ыстааты таһынан сүрүн онколога, онкодиспансер кылаабынай бырааһа Феодосия Иванова “Кыым” хаһыакка анаан: “Биһиги бу тэрээһини 2005 сылтан көтүппэккэ ыытабыт. Маннык тэрээһиннэри ыытан нэһилиэнньэ болҕомтотун бу суостаах ыарыыга тардабыт. Өрөспүүбүлүкэҕэ, оройуоннарга, куораттарга профилактическай көрүүлэр, онкомаркерга хаан анаалыһын ылыы мэлдьи ыытыллар.
Сылын аайы биһиги араакка ыалдьыбыт 2400 ыарыһаҕы булабыт. Хомойуох иһин, бу аҥаарыттан элбэх түбэлтэтигэр номнуо III-IV ыстаадыйа буолбут ыарыһахтар буолаллар... Ол иһин, маннык күннэри ыытар суолталаах. Бүгүн нэһилиэнньэҕэ быһаарыы, информация тиийбэт, онон биһиги хайдах көрдөрүөххэ сөбүй, ханна тугу эмтэниллэр -- ону быһаарабыт. Ону таһынан аһаҕас аан күнэ биллэриллэн, бүгүн нэһилиэнньэни чинчийии, быраастар консултаассыйалара ыытыллар. Бүгүҥҥү аахсыйа өрөспүүбүлүкэҕэ сүрдээх тэрээһиннээхтик ыытылла турар, улуустар поликлиникларыгар аһаҕас күннэр буола тураллар.
Оттон бу “Куруһаалаҕа” өрөспүүбүлүкэтээҕи тэрээһин хаһааҥҥытааҕар даҕаны көхтөөхтүк бара турар, онкодиспансеры сэргэ, куорат поликлиникалара, “Белая роза” кэмиэрчэскэй поликлиника, маммология киинэ, Профилактика киинэ кыттан, араас чинчийиини, УЗИ-ны оҥороллор, анаалыстары ылаллар, нэһилиэнньэҕэ кэпсээн-быһааран биэрэллэр. Ону кытта, “Арассыыйа ийэлэрэ” уопсастыбаннай хамсааһын, “Антирак” диэн араагы кытта охсуһан, эмтэнэн кыайыылаах тахсыбыт дьон түмсүүтэ, эдэр волонтердар туох баар сүрэхтэрин ууран туран, сүүрэн-көтөн кыһаллан көмөлөһө сылдьаллар”, -- диэн кэпсээтэ. Федосия Иванова биир сытыы кыһалҕанан онколог-быраастар тиийбэттэрин ааттаата.
Онкология кииннэрэ
Ааспыт сылга онкология көмөтүн оҥорор 9 амбылатыарыйа киинэ арыллыбыт эбит (“Центр амбулаторной онкологическай помощи”). Бу кииннэр сыаллара-соруктара -- онкология ыарыытын эрдэ булуу, ону миэстэтигэр эмтээһин. Быйылгы былааҥҥа эбии маннык үс киини арыйыы турар. “Территориябыт улаханынан, ону хабаары Сибиир, Уһук Илин үрдүнэн саамай элбэх киини биһиги арыйдыбыт. Амур уобалаһын сүрүн онколога уопут атастаһа биһиэхэ кэлиэхтээх. Бу кииннэри тэрийиигэ миэстэтигэр саамай улахан оруолу кылаабынай быраастар ылаллар. Инньэ гынан, кинилэргэ махталбытын тиэрдэбит”, -- диэтэ сүрүн онколог-быраас.
***
“Арассыыйа ийэлэрэ” Бүтүн Арассыыйатааҕы хамсааһын Саха сиринээҕи салаатын салайааччыта Прасковья Борисова аахсыйа арыллыытыгар: “Хомойуох иһин, дьахталларга араакка ыалдьыы уопсай көрдөрүүтүгэр, эмиий искэнэ бастакы миэстэҕэ сылдьар. Биһиги бу ыарыы бэлиэлэрин бэйэбитин эрдэттэн кэтэнэн, ыарыыны эрдэ бохсорго, аһара баалаппакка эрэ эмтэниини саҕалыырга көмөлөһөбүт. Ол барыта биһиги дьиэ кэргэммит, тапталлаахтарбыт туһугар оҥоһуллар диэн өйдүөххэ. Бырааска сылдьары хаһан да уһатымаҥ, бириэмэбит суох диэмэҥ!” -- диэн дьахталларга туһаайан эттэ.
***
Аахсыйа кэмигэр онкология диспансерын бырааһа дьону консултаассыйаата. Киниттэн дьон ордук тугу ыйытарый диэн туоһуластыбыт.
--Дьон-сэргэ бастаан ханнык уорганнара ыалдьарын кэпсиир, синиимэктээх буоллахтарына, ону көрдөрөллөр. “Щитовидкаларын”, эмиийдэрин тутан көрөбүн, бэрибиэркэлиибин. Үксүн дьахталлар “эмиийбит ыалдьар” диэн үҥсэргииллэр. Сибилигин манна УЗИ оҥоһулла турар, онно направление биэрэбин. Уопсайынан, салгыы хайдах, ханнык чинчийиини барыахтаахтарын сүбэлээн-амалаан, быһааран биэрэбин. Холобур, куорат олохтоохторо бэйэлэрин поликликаларыгар терапевтарыгар баран, мантым ыалдьар диэн этэн, направление ылыахтаахтар: анаалыска, УЗИга уо.д.а. Терапевт салгыы исписэлиистэргэ ыытар. Ханнык кэрдиискэ онкология көстөр диир буоллахха... Холобур, тирии онкологията тута көстөр. Онтон атын уорганнары – УЗИ кэнниттэн туох эрэ баара көстөр. Ону салгыы “новобразование” дуу, туох дуу -- баар диэн биһиэхэ онкология дьыспаансырыгар ыыталлар, салгыы биһиги чинчийэбит. Бүгүн миэхэ отучча киһи сырытта (эбиэккэ дылы --НГ). Ордук саха дьоно, 50 үөһэ саастаах дьахталлар сырыттылар диэххэ сөп.
***
“Дьахталлар эрэ долгуйаллар” диэбиттэрэ, ол иһин консултаассыйаҕа уочаракка турар аҕыйах эр дьонтон туоһуласпыппар аатын эппэтэх биир эдэр киһи: “Мин аҕам эмиэ онкологияттан суох буолбута. Куртах араага этэ. Ол иһин, тугум да ыалдьыбатар да, таҥара сэрэҕи сөбүлүүр диэн, бэрэбиэркэлэтэн кэбиһээри бу кэлэн турабын”, -- диэтэ. Саамай сөптөөх быһыы.
***
Капитолина Алексеева салайааччылаах “Антирак” диэн ыарыттан кыайыылаах тахсыбыттар уопсастыбаннай түмсүүлэрин туһунан мэлдьи истэбит. Бу аахсыйаҕа кинилэр көхтөөхтүк кытта сылдьаллар. Бу түмсүү биир актыбыыһа Светлана Гоголева: “Мин эмиий араагар ыалдьыбытым, III-IV ыстаадьыйа этэ. Эпэрээссийэни, химиотерапияны, лучевой терапияны ааспытым. Тыыннаах хаалбыт дьоллоохпун. Онон маннык аахсыйалар дьон өйө-санаата уларыйарыгар, сэрэхтээх буоларыгар олус туһалаахтар дии саныыбын. Мин бэйэм эмиэ урут ыалдьа иликпинэ, сэрэх буолар, эрдэттэн көрдөрүнэр диэҥҥэ олох наадыйбат этим. Тоҕо эрэ “мин тоҕо ыалдьыахпыный?!” дии саныырым... Элбэх киһи итинник саныыр буолуохтаах. Хомойуох иһин, оннук буолбат! Төһөлөөх киһи наадыйбакка эрэ сылдьан, ыарыытын баалаппыта, хойутаппыта буолуой! Онон дьоҥҥо этэбин: сэрэх буолуҥ, саатар маннык ааксыйаларга сылдьан, көрдөрүнүҥ диэн!” – диэтэ.
Нина ГЕРАСИМОВА.
