“Аармыйаҕа туох да биричиинэтэ суох сулууспалаабатах киһи судаарыстыбаннай сулууспаҕа үлэлиирэ бобуллар” диэн дойду бэрэсидьиэнэ В.Путин кытаанах соҕус ыйааҕа тахсыбыта. Санатар буоллахха, бу ыйаах 2014 сыл тохсунньу 1 күнүттэн сокуоннай күүһүгэр киирбитэ. Былырыын баччаларга оруобуна маннык төбөлөөн, Ил Түмэн мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголевтан, Ил Түмэн дьокутаата Михаил Эверстовтан, экология миниистирэ Сахамин Афанасьевтан, Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыга Владимир Поскачинтан, успуорт миниистирэ Иннокентий Григорьевтан оччолорго хайдах сулууспалаабыттарын ыйыталаспыппыт. Бу сырыыга былырыыҥҥы ыйытыкпытын салҕаан, аны дьокутааттарбыт Сэбиэскэй аармыйаҕа хайдах сулууспалаабыттарын туһунан ыйыталаһыахпыт.
Михаил ГУЛЯЕВ, Ил Түмэн дьокутаата, 1975-77 сс. сулууспалаабыт:
--Мин Забайкальскай байыаннай уокурукка сулууспалаабытым, тааҥкаҕа сылдьыбытым. Младшай сержант быһыытынан мэхээнньиктэри тааҥка ыытарга үөрэтэр этим. Алта ыйдаах “учебкаҕа” сахалар элбэх этибит. Атын омуктарга атаҕастаппат курдук тутта-хапта сылдьыбыппыт. Саҥалыын-иҥэлиин, өйдүүн-санаалыын, эт-хаан өттүнэн эрчиллиилээхпитинэн, барытыгар бэлэммитинэн сорох-сорохтортон биллэ чорбойор этибит. “Дедовщина” диэн, ханна да буоларын курдук, син биир баар бөҕө буоллаҕа. Ол эрээри, эппитим курдук, барыта бэйэбититтэн тутулуктааҕа. Иннокентий Николаев диэн саха уолун кытары бииргэ сылдьыбыппыт. Оччолорго да кини суоппардыыра, бэйэтин профессионал быһыытынан көрдөрбүтэ. Кини билигин бырабыыталыстыбаҕа суоппардыыр. Билигин да идэтигэр олус эппиэтинэстээх киһи.
Мүччүргэннээх сырыы диэн хара баһаам буоллаҕа дии.Үөрэнэр кэммитигэр тааҥканы тыраахтар курдук илдьэ сылдьар этибит. Биир тааҥка – 36 туонналаах. Биирдэ тааҥкабыт бадарааҥҥа батыллан хаалла. Ону состороору мин тааҥка торуос холбуу турбутум. Эмискэ анараа тааҥкабыт кэлэн сааллыбата дуо?! Мин кыл мүччү тааҥка үөһэ ойон тахсан быыһанным. Өскө кыамматым эбитэ буоллар дуу, эбэтэр сөкүүндэ бытааран биэрбитим эбитэ буоллар дуу, сонно аҥаардаммыт буолуом эбитэ буолуо. Ити үлүгэр 36 туонналаах тааҥка ныһыйар буоллаҕа дии. Сэбиэскэй аармыйаҕа сулууспалаабыппынан киэн туттабын. Оччолорго сулууспалыы барар ханнык баҕарар уолга улахан чиэс этэ!
Владимир Прокопьев, Ил Түмэн дьокутаата, 1980-82 сс. сулууспалаабыт:
--Забайкальскай байыаннай уокурукка, Чита куоракка сулууспалаабытым. ССРС Бырабыыталастыбатын сибээһин сэриилэрэ этэ (Войска правительственной связи СССР). Мин итиннэ Улан-Удэҕа үөрэнэ сылдьан хабыллыбытым. Онно мээнэ дьону ылбаттар этэ, улахан тургутууну, чинчийиини ааспыппыт. Ити кэмҥэ Афганистан сэриитэ буолбута. Онно бары даҕаны барарга бэлэм уонна баҕалаах этибит. Ол гынан баран, хомойуох иһин, барыларын ыыппаттар этэ. Мин ыстаарсай радиомеханик быһыытынан сулууспалаабытым. Оччолорго сэбиэскэй кэм буолан, омуктар бары биир Сойуус ыччаттарын быһыытынан бэркэ сылдьар этибит. Омугунан күөн көрсүү эҥин диэн суоҕа. “Дедовщина” соччо суоҕа, кыра туох эмэ баар да буоллаҕына, бэйэбитин эр дьон быһыытынан түһэн биэрбэт этибит. Өйбүтүнэн-санаабытынан, саҥабытынан-иҥэбитинэн, мындыр толкуйбутунан, үөрэхпитинэн, бэйэбитин кыанарбытынан, барыга-бары дьоҕурдаахпытынан хайдах эрэ атыттары баһыйар буоларбыт. Араас омуктары кытары быһаарсан сырыттахпыт дии. Аармыйаҕа сулууспалаабыппын, олохпор биир саамай чаҕылхай, күндү кэминэн саныыбын. Дьоммуттан, дойдубуттан сурук бөҕө тутар этим, баһыылка да баар буолааччы. Кэлбит баһыылканы бары уопсай сиир этибит. Оччолорго фотоаппарааттаах буолан хаартыскаҕа түһэрэринэн дьарыгырар этим да, биир үөрэх кэмигэр ол хаартыскалардаах альбоммун сүтэрэн кэбиспитим. Инньэ гынан хаартыскам суоҕун кэриэтэ.
Сергей Никонов, Ил Түмэн дьокутаата, 1987-89 сс.Орто Азия кыраныыссаларыгар уоттаах сэриигэ сылдьыбыт хамандыыр:
--1983 сыллаахха Ленскэй куоракка оскуоланы бүтэрэн баран, Алма-Ататааҕы Үрдүкү пограничнай команднай байыаннай училищеҕа баран үөрэммитим. Бүтэрэн баран, 1987-1989 сылларга Таджикистаҥҥа кыраныыссаны маныыр 2033 № -дээх байыаннай чааска застава начаалынньыгын солбуйааччынан үлэлээбитим. Тахар диэн провинцияҕа Рустак кишлакка Сэбиэскэй Сойуус уонна Афганистан кыраныыссатын икки өттүттэн харабыллыырбыт.
Оччолорго ол диэки чуумпута суох олох этэ. Дөрүн-дөрүн басмачтар эмискэ саба түһүүлэрэ, ытыалаһыы биир кэм өрө оргуйан олорор буоллаҕа. Биирдэ, 1988 сыл кулун тутар ыйга, Рустак кишлакка эпэрээссийэ ыытар буоллубут. Эмиэ басмачтар саба түһүүлэрэ саҕаламмыта. Суолга миинэ бөҕөтүн ииппиттэр этэ. Ол дэлби тэптэриитигэр биһиги массыыналарбыт алдьаммыттара, киһи бөҕөтө бааһырбыта. Хас да күнү-түүнү быһа сэриилэспиппит. Муус устар ыйга баанданы имири эспиппит. Ити сыл атырдьах ыйыгар бөртөлүөтүнэн бирээмэ басмачтар төбөлөрүн үрдүгэр түспүппүт. Эмиэ ытыалаһыы ынырыга. Онно биир саллаатым, туркмен уола, тыына быстыбытын бэйэм көмпүтүм. Оччолорго Сойуус эстэн урукку сэбиэскэй өрөспүүбүлүкэлэргэ үксүлэригэр ыһыллыы-тоҕуллуу, айдаан-куйдаан, кэлии-барыы ынырыга. 1990 сыллаахха миигин Азербайджан--Армения кыраныыссатыгар ыыппыттара. Ити курдук кыранаассыны барытын кэрийэрбит. 1991 сыллаахха Таджикистан кыраныыссатыгар төттөрү кэлбитим. Аны онно, караваны кытары норкуотук таһыыта саҕаламмыт кэмэ этэ. Эһиилигэр Таджикистаҥҥа гражданскай сэрии саҕаламмыта. Афганистантан мэлдьи басмачтар саба түһэллэр. Ол кэмҥэ застава начаалынньыгынан сылдьабын. Күһүн аны Туркменистаҥҥа ыыттылар. Онно туһунан бэйэлэрэ өрөспүүбүлүкэ буолан арахпыт этилэрэ. Миигин: “Хайаан даҕаны туркменныы бирисээгэ биэриэхтээххин”, -- диэтилэр. Мин, биллэн турар, аккаастаммытым уонна “сөп буолуо” диэн дойдубар төннүбүтүм.
Дойдубар кэлэн1993-1998 сылларга Ленскэйдээҕи баһаарынай чаас начаалынньыгын солбуйааччынан, отделение хамандыырынан үлэлээбитим. Ол кэннэ 1998-1999 сылларга СӨ ИДьМ каадыр салаатын начаалынньыгынан, үөрэх кыһатын преподавателинэн үлэлээбитим.
Софрон Афанасьев, Ил Түмэҥҥэ “Сиэрдээх Арассыыйаттан” туруммут дьокутаат:
--Эһэм Антон Афанасьев -- Аҕа дойду Улуу сэриитигэр, элбэх киһи өлүүлээх Ильмень күөлтэн тыыннаах ордубут киһи. Оҕо эрдэхпиттэн кини курдук байыаннай киһи буолуохпун олус баҕарар этим. Өлүөхүмэ Кыыллааҕар оскуоланы бүтэрээт, ыра санаабын олоххо киллэрэн, тута Красноярскай кыраайга Ачинскай байыаннай авиационнай-техническэй училищеҕа үөрэнэ барбытым. Үс сыл үөрэнэн 1993 сыллаахха лейтенант сыбаанньалаах бүтэрбитим. Биир сыл Калуга уобалаһыгар уһук сабыылаах авиационнай байыаннай чааска биир ый стажировкабын барбытым. Онно Германияттан кэлбит байыаннай сөмөлүөттэри, дьэ, саҥа харахтаабытым. Онтон байаҥкамаакка сулууспалаабытым. 2013 сылга диэри быраабы харыстыыр уорган управлениетыгар үлэлээн полковник сыбаанньалаах биэнсийэҕэ тахсыбытым.
Байыаннай училищеҕа үөрэнэрбэр соҕотох саха этим. “Сахабын” диэтэхпинэ, 180 миэтэрэттэн тахса үрдүк уҥуохтаах киһини көрөн баран, дьонум соччо итэҕэйбэттэр этэ: “Эс, сахалар кып-кыралар, тэлэбиисэргэ көрбүппүт, табанан сылдьаллар...” -- дииллэрэ. Ол хотугу норуоттары көрбүттэрин этэллэр эбит этэ. Кыыллаахха таба баар буоллаҕа дии оччолорго. Ону кэпсээтэхпинэ, букатын туундараҕа олорорум курдук саныыллар. Хамандыырдарым миигин уоппускаҕа ыыталларыгар атыттартан элбэх күнү суруйааччылар. “Эһиэхэ пуойас тиийбэт, сөмөлүөтүнэн бараҕын, онтон -- массыына, аны дьиэҕэр табанан айаннаан тиийэҕин...” -- диэн айаным күнүн суоттууллар этэ. Мин соруйан тугу да саҥарбаппын. Байыаннай үөрэх буолан, син биир аармыйа курдук олох буоллаҕа. Биир хаһаарымаҕа сүүс киһи олорор. Саҥа тиийээт, бастаан куурус бара сылдьан балааккаҕа олорбуппут.
Туйаара СИККИЭР.
