Ытыктабыллаах Айсен Сергеевич!
Ырыа – норуоту чэбдигирдэр, сомоҕолуур сүдү күүс. Норуодунай поэт С. Данилов хоһуйбутун курдук,
Миэхэ сахам ырыалара
Сээркээн сэһэни санаталлар,
Үгүс үйэлэр муударастара
Ол ырыаларга сөҥмүттэр.
Истиҥ норуоккут ырыаларын,
Истиҥ таптыыр сүрэххитинэн,
Байытыҥ санааҕыт далайын
Үгүс үйэлэр кэриэстэринэн.
2020 сыл – Улуу Кыайыы 75 cыла.
Сахабыт сиригэр Патриотизм сыла.
Дьон-норуот дьылҕатыгар ураты суолталаах сылбытыгар пандемияттан харгыстанан элбэх дьону мунньар кыаллыбат буолла. Онон виртуальнай эйгэнэн дьон ис туругун чэбдигирдэр, норуоту сомоҕолуур элбэх киһи сэҥээрэр, ылынар ньымаларын тобулар сорук турда. Оннук биир эрэбил ньыманан ЫРЫА КҮНҮН тэрийии буолар.
Саха ырыатын саҥа сомоҕолуур тыына Саха өрөспүүбүлүкэтэ тэриллиэҕиттэн тиллибитэ, ис көҥүл тосхолун туойбута. Саха омук хотор-кыайар дьылҕатын түстүүр, чаҕыл ыччатын үрдүккэ, сырдыкка угуйар дьол куттаах ырыалар айыллыбыттара. Ийэ тыл илбистээх ырыата харгыстары туоруур, омугу сомоҕолуур ис айылгыта умсугутар күүһүнэн эмтиир-ыраастыыр, сэргэхситэр, санааны, иэйиини бөҕөргөтөр төлөннөөх күүһэ дьиэрэйбитэ.
Ырыа билиҥҥи дьаҥ тыҥааһыннаах кэмигэр санааны, ис туругу чэбдигирдэр, норуоту сомоҕолуур күүһүн-кыаҕын толору көрдөрдө! Ыарахан буомнары туоруурга күүс-көмө буолбут ырыаларынан дьону-сэргэни түмэн, биир сырдык тыыҥҥа угуйан, Улуу Кыайыы 75 сыллаах өрөгөйүн көрсөбүт.
Саха сиригэр 2013 сыллаахтан ЫРЫА КҮНЭ норуот баҕатынан тэриллэр.
Хомуһунан дьүрүһүтэн
Ырыа күнэ уһугунна.
Кыһыл түөстээх ымыылардыын
Бииргэ тэҥҥэ ылласпыта.
Үчүгэйиэн, Ырыа Күнэ
Арахсыспат аргыс буолта,
Сахам сирин киирбэт күнэ
Буолан дьоҥҥо сырдаабыта!
(Христофор Горохов)
Ырыа күнэ быйыл 8-с төгүлүн, ыам ыйын 21 күнүгэр ыытыллаары турар. Ырыа Күнүн тэрийии быйыл хаһааҥҥытааҕар да суолталаах, күүтүүлээх, үтүөнэн дьайар кыахтаах. Онон өлбөт-сүппэт ырыалары өрөгөйдөөх сылбыт тулааһынын быһыытынан өрө тутан, Саха өрөспүүбүлүкэтигэр ЫРЫА КҮНҮН олохтуур Ыйааҕы таһаараргытыгар көрдөһөбүт.
Ырыа күнүгэр дуораччы ыллыахха, күн сирин олоҕун туойуохха! Уустук кэмҥэ туруулаһар эрчими, олоххо эрэли, кэскилгэ эрэли саҕыахха!
Ырыа күнүн өйүүр 15 тыһыынча илии баттааһыннаах докумуону туттаран туран:
А. Калининскай - Луҥха Өлөксөй, “Дьүһүй” сахалыы ырыа кулууба, СӨ Ырыа айааччылар сойуустара, Ульяна Винокурова, Андрей Борисов, Афанасий Гуринов -Арчылан, Михаил Санников, норуот дьокутааттара Антонина Григорьева, Мария Христофорова, Елена Голомарева, Владимир Чичигинаров, Юрий Баишев о.д.а.
Ырыа күнэ норуоту сомоҕолуур
Ыам ыйын 21 күнүгэр, Ырыа күнүн тэрээһинэ интерактивнай форматынан Култуура уонна духуобунай сайдыы министиэристибэтин Ютуб ханаалыгар уонна “Саха” НКИХ ханаалыгар киэһэ 23.00 чааска көстүөҕэ.
2013 сылтан өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ыам ыйын 21 күнүгэр норуот көҕүлээһининэн ЫРЫА КҮНЭ ыытыллар. Хомойуох иһин, олоххо наадалаах бырайыак салалта өттүттэн өйөбүлү ыла илик.
Саха ырыата араас кэрдиис кэмҥэ үүнэн-сайдан, силигилээн таҕыста. Фольклор, самодеятельность таһымыттан профессиональнай үрдэллэргэ тиийдэ. Норуот бэйэтин уратыта, ырыаҕа-тойукка ордук чаҕылхайдык көстөр дииллэр. Биллэн турар, олоҕун, дьылҕатын, историятын ырыаҕа тиһэр, баҕатын, тапталын, олоххо дьулуурун, дьолго тардыһыытын, ыра санаатын ырыаҕа хоһуйар. Саха норуота ырыаны бэйэтэ айан, ыллаан, олоҕор-дьаһаҕар сөп түбэһиннэрэн сааһылаан, уларытан, тыыннаан кэллэ.
Саха ырыатын өрөгөй таһымыгар
Алексей Калининскай – Луҥха Өлөксөй, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ:
– Саха ырыатыгар уустаан идэ оҥостон кэлбит дьоннор урут да, билигин да бааллар. Норуот ырыаһыттара, ырыа айааччылар, мелодистар, композитордар, анал үөрэхтээх бэлэми барбыт, айылҕа биэрбитинэн сылдьааччылар, ыллааччылар билигин да элбэхтэр. Айар үлэҕэ, музыкальнай үөрэхтээһиҥҥэ, самодеятельноска, мелодистар ассоциацияларыгар, “Дьүһүй” сахалыы ырыа кулуубугар 40-тан тахса сыл устата утумнаахтык үлэлээн кэллим.
Ол тухары саха ырыатын, сахалыы ырыа тула сылдьан, ырыа сайдыытыгар үлэлэстим. Кэлиҥҥи кэмҥэ сахалыы өй-санаа уһуктуута күүһүрэн, сайдан, тыл-өс, култуурабыт тэнийэн, үрдээн (олоҥхо, хомус), аан дойду таһымыгар таҕыстыбыт. Билигин “духуобунас” диэн өйдөбүл тула араас таһымнаах тэрээһиннэр, ырытыылар, хамсааһыннар, көҕүлээһиннэр буола тураллар. Кэрэ эйгэтигэр, ырыа саамай маассабай, бары эйгэни хабар, кыратыттан кырдьаҕаһыгар тиийэ барылара ырыаны сөбүлүүллэр, ырыаҕа умсугуйаллар, үөрэтэллэр, ыллыыллар. Саха ырыатын Күнэ саха ырыатын көмүскэлинэн, омук быһыытынан уратыбытын харыстыырга, култуурабытыгар саха ырыатын көмүс дорҕооно симэлийбэтин туһугар, түмсүүлээх, сомоҕолоһуулаах буолууну кэрэһилиэҕэ. Онон САХА ЫРЫАТЫН суолтатын бары өттүттэн өйдөөн-өйөөн, өрө тутан тураммыт, өрөгөй таһымыгар таһааран соргутун түстүөҕүҥ, дуораччы ыллааммыт киэҥ эйгэҕэ тэнитиэҕиҥ. Ырыа күнэ баар буоллун!
Феврония Баишева, СӨ норуодунай артыыһа, РФ үтүөлээх артыыһа:
– Мин бэйэм бириэмэбэр ырыа, муусука күүһүн көмөтүнэн истээччи дууһатын иитэ, билиитин кэҥэтэ сатаабыт, үлэлээбит, олохпун олорбут киһибин. Кэрэ эйгэтигэр хоровой, маассабай ырыа суолтата улахан. Кинилэр элбэх киһини биир сыалга, санааҕа түмэр, иитэр, сомоҕолуур күүстээхтэр. Маннык күүһү кыайа, салайа тутар дьоҕурдаах, ураты идэлээх иитэр-үөрэтэр, үрдүк бэлэмнээх таһымнаах, ырыаҕа-муусукаҕа уһуйааччылар, дирижер-хоровиктар наадалар. Холобур, таҥара дьиэтигэр хуору туһаналлара, ыллаталлара мээнэҕэ буолбатах. Бу дьону түмээри, биир тыыҥҥа, санааҕа, итэҕэлгэ киллэрээри, дууһатын уоскутаары, тутаары оҥоһуллара биллэр. Ырыа бырааһынньыктара ыытыллара, оннук үлэни сөргүтэр кэм кэллэ дии саныыбын. Ырыа күнэ баар буоллун диэн этиини өйүөххэ!
Саха ырыата – тыыннаах култуура бүгүҥҥү көстүүтэ
Ульяна Винокурова, социологическай наука доктора, АГКИИ профессора:
– Ырыа саҥа күн саһарҕата, кэлэр кэм бараммат махтала. Саха омук олоххо дьулуура, сайдар-үүнэр стратегията ырыаҕа дьэҥкэтик көстөр. Ол курдук, саха үйэлэри курдаттаан, олохсуйар эйгэтигэр дьүөрэлээх биэс араас стратегияны сайыннаран, ону тутуһан 21-с үйэҕэ үктэннэ. Ол курдук истиэп, тайҕа, алаас, хайа, туундара ньууругар, айылҕатын кыаҕар тирэнэн олоҕун оҥостубута. Билигин алтыс стратегиятыгар – куорат олоҕор, урбанизация арыйар глобализациятын нөҥүө информационнай уопсастыбаҕа киирэр кэмигэр олоробут.
Биһиги төрүт омуктар буоларбытын туоһулуур, Ийэ сирбит ырыаларын эбэн иһиэхтээхпит, хас биирдии дэриэбинэ, алаас, тоҕой туойуллан, ырыа дорҕоонунан киэҥ нэлэмэн Сахабыт сирин өрөспүүбүлүкэтэ тэриллиитин кытта тэҥҥэ тиллибитэ, ис көҥүл тосхолун туойбута. Саха омук хотор-кыайар дьылҕатын түстүүр, чаҕыл ыччатын кытта үрдүккэ, сырдыкка аргыстаһар дьол куттаах ырыалар тиллибиттэрэ уонна айыллыбыттара. Ийэ тыл илбистээх ырыа харгыстары туоруурга, омугу сомоҕолуурга айыллыбыт айылгыта умсугутар күүһүнэн эмтиир-ыраастыыр, сэргэхситэр, санааны, иэйиини бөҕөргөтөр төлөннөөх күүһэ дьиэрэйбитэ.
Ырыалаах олох диэн уйгу-быйаҥ, этэҥҥэ олох туоһута. Ырыа улам профессиональнай толорооччулар таһымнарыгар тахсан иһэр. Ырыаҕа идэтийии араас көрүҥэ сайдар. Ол гынан баран, кини эйгэтэ кыччаан эрэрэ дьиксиннэрэр. Саҥа ырыалар тыл баайын, саха кутун-сүрүн тэтимин ахсарбакка айыллаллара, ылланаллара эмиэ дьиксиниини үөскэтэр. Ол сүрүн төрүөтүнэн саха ырыата диэн чопчуламмыт чинчийиилэр, кыра оҕо сааһыттан саҕалаан үрдүк үөрэх кыһатыгар тиийэ үөрэтэр үөрэх бырагыраамалара, иитэр-үөрэтэр уһуйааччылары, учууталлары музыкаҕа, ырыаҕа идэтитии, ырыаны айааччылары такайыы, судаарыстыбаннай өйөбүл, сэҥээрии уонна сыаналааһын ситэтэ суохтара буолар. Билигин бэйэни харыстанар анал судаарыстыбаннай политикалаах, ону олоххо киллэрэр ньымалардаах, сатабыллардаах, кыахтаах эрэ омук бэйэтин дьоһунун, култууратын, ырыатын харыстыыр уонна сайыннарар кыахтаах.
Ааһар көлүөнэ кэлэр үйэ ыччатыгар бэлэх уунара диэн кэрэ истиҥ ырыата-тойуга, олоххо дьулууру, таптал күүһүн алгыыр ырыата. Билиҥҥитэ саха ырыата – тыыннаах култуура күннээҕи көстүүтэ. Биһиги ырыа куттаах саха култууратын бу көрүҥүн саха тыла туруктаах буолуутугар киэҥник туһаныахпытын наада. Онон, саха ырыатын тарҕатыы, ыччакка тиэрдии соруга тирээтэ. Саха ырыата диэн сахалыы ырыатааҕар быдан киэҥ суолталаах. Кини саха тылынан эрэ буолбакка, саха тэтиминэн, ис туругунан, кэрэни, суолталааҕы анаарар уратытын сахалыы саҥа дорҕоонугар уһаарар. Саха ырыатыгар эрэ кылыһах дорҕооно үөскээбитэ, куту-сүрү үрдүккэ көтүтэр суолталаах. Кылыһаҕа сүрэх кылын уһугуннаран киҥкиниир киэҥ куйаары кытта ситимниир, сир дьайыытын кытта дьүөрэлиир. Ырыа, төрүт дорҕоон киһиэхэ, айылҕаҕа, куйаарга үтүөнү, кэрэни, дьүөрэлэһиини баҕарыы – таптал, доҕордоһуу, өйдөһүү, сомоҕолоһуу ньымата буолар. Ырыа сомоҕолуур суолтата ордук хорунан, ансаамбылынан ыллыырга көстөр. үтүө-кэрэ көй саха ырыатын бар дьон мустан, биир тыынынан өрө көтөҕүллэн ыллаан дьиэрэттэхпитинэ, төһөлөөх күүс түмүллэн, саргы-дьол аартыга арыллыа этэй?! Анал Ырыа күнүгэр дуораччы ыллыахха, күн сирин олоҕун туойуохха! Күн ахсын алгыстаах ырыанан уһуктуохха! Ырыа күнүн долгуйа күүтэбит.
Мария Фомина, Дьокуускай куорат:
Ырыа – олох аргыһа
Ырыа -ааспыт кэм ахтылҕана,
Ырыа -инникигэ сырдык санаа,
Ырыа -олоҕу кытта тэҥҥҥэ хардыылыыр
Ырыа -дууһаны ыллатар...
Биһиги тапталлаах Дьокуускай куораппытыгар, улуустарга сыл аайы ыам ыйын 21 күнүгэр ырыа бырааһынньыга ыытылларын бары долгуйа кэтэһэбит.
Сайыны уруйдуу көрсөр бырааһынньыкпыт куорат болуоссаттарыгар, улуус кииннэригэр, нэһилиэктэргэ олус интэриэһинэйдик, үрдүк таһымнаахтык ыытыллан кэлбиттэрэ. Оҕо аймах үөрүүтэ-көтүүтэ, эдэр ыччат түмсүүтэ, кырдьаҕас көлүөнэ көрсөн-кэпсэтэн, ахтыһан ааһара үөрүүлээх буолара. Ол бырааһынньыкпыт быйыл ыытыллыбат буолбута хомолтолоох. Ол да буоллар Ырыа бырааһынньыга ханнык эмэ көрүҥүнэн, быһа эпииринэн ыытыллара наадалаах дии саныыбын.
Уопсайынан, Сахабыт сиригэр ЫРЫА КҮНЭ олохтоноро буоллар, дьон-сэргэ духуобунай өттүнэн сайдан, хас биирдии сахалыы куттаах киһи кэрэни кэрэхсии, үтүөнү үксэтэ туруо этэ.
Сардаана БАГЫНАНОВА.
