Сунтаар – тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар эрэ буолбатах бырамыысалыннаска быһаччы сыһыаннаах улуус.
Улуус Саха сирин экэнэмиичэскэй сайдыытыгар оруола, кэскилэ, ситэ сыаналаммакка турар. Холобур, Сунтаарга «Илин Сибиир-Чуумпу акыйаан» утумун 220 кВт күүрүүлээх уотунан хааччыйар Арҕааҥҥы электрическэй ситимнэр(«ЗЭС ОАО АК “Якутскэнерго”) подстанциялара баар. Манна олохтоох саха дьоно үлэлииллэр. Онто суох Кытайга ньиэп уонна гаас сүүрдэр «Транснефть» ыстаансыйата, Өлүөхүмэ улууһа уота суох хаалаллар.
Сунтаарга 30-ча тыһыынча туонна цеолит хостонон “АЛРОСА” Мииринэй ХБК бүөлээһинин тиһигэр (“Закладочный комплекс”) сылын ахсын тиэллэр.
“Интер” шахтатын кирбиилэрин бөҕөргөтүүтэ – цеолит булкадаһыктаах.
Иккиһинэн, Сунтаар улууһугар Кэмпэндээйигэ таас чох хостонон, кыһыҥҥы айан суолунан (273 биэрэстэ) Өлүөхүмэ улууһун хочуолунайдарыгар тириэрдиллэр.
Үсүһүнэн, Сунтаартан Саха сирин арҕаа өттүгэр – Ленскэйгэ, Мииринэйгэ ньиэп хостуур скважиналарга туттуллар туус тиэллэр. Кэмпэндээйитээҕи туус хампаанньата сүрдээх кимиилээхтик үлэлиир. Балык тууһааһыныгар бу бородууксуйаны эмиэ туһаныахтарын наада. Хаһааҥҥы диэри Иркутскай уобалаһыттан аска туттуллар тууһу тиэнэбит?!
Төрдүһүнэн, Сунтаар Устьетыгар цеолиттан тутуу матырыйаала оҥоһуллар собуота таҥыллан, ууга да уокка да кээрэммэт пеноцеолит Саха сиригэр тарҕатыллара былааннанар. Олохтоох тутуу матырыйаала, тыа сиригэр таас тутууну сайыннарарга, дьоһуннаах олук буолуо этэ дии саныыбын.
Бэсиһинэн, Сунтаар улууһун былаһын тухары ньиэп-гаас хас да тэрилтэлэрэ – «Сургутнефтегаз», “РНГ” “ИНК” «Газпром» үлэлииллэр.
Балартан өрөспүүбүлүкэ сокуон чэрчитинэн түүлэһэн, кырата суох үп-харчы бүддьүөккэ киллэрэр кыахтаах. Итинэн холобурдаталаатахха, Сунтаар улууһун сэлиэнньэлэрэ, улуус киинэ сайдарга толору бырааптаахтар.
Өрөспүүбүлүкэ Сунтаары балысханнык сайыннарара – олох ирдэбилэ. Дьон олоҕун таһыма үрдүүрэ – сүрүн сорук. Киин хочуолунай, көтүрүллүбүт 23-с №-дээх СПТУ хочуолунайын оннугар тутуллан бүтэн эрэр.
Хочуолларын Удмуртияттан, Ижевскэйдээҕи хочуолунай собуотуттан («Ижевский котельный завод”) аҕалтарбыттар. Тургутуута (апробацията) ситиһиилээхтик ыытылынна.
Бу хочуолунай үлэҕэ киирдэҕинэ, сэлиэнньэ кыбаарталларын, чааһынай дьиэлэри ититиинэн хааччыйыы боппуруоhун быһаарар кэскиллээх.Уотунан ититиниитээҕэр кииннэммит ититии быдан чэпчэки сыаналаах, сылааһы биэриитэ улахан. Таас тутуулар син атын улуустар кииннэригэр курдук баар буолуталаан эрэллэр. Бу сылларга түргэнник дьэндэтиллэр уонна монолит-каркаас таас дьиэлэри тутуталаабыттар.Аспаал суол ипподром таһыттан сэлиэнньэ киинигэр диэри кутуллубут. Бастатан туран, 10 тыһыынчаттан тахса нэһилиэнньэлээх Сунтаар сэлиэнньэтигэр былыргылыы оһоҕунан оттортон букатыннаахтык уурайар бигэ сорук турар. Ааспыт сылларга элбэх кыбартыыралаах сулбуччу дьэндэтиллэр монолит-каркаас таас дьиэлэри тутуталаабыттар. Салгыы сэлиэнньэ киинигэр 80-ча кыбартыыралаах, Бартыһаан түөлбэтигэр 30-ча кыбартыыралаах дьиэ тутуллаллар. Саамай улахан тутууну Армения дьонуттан турар «Кинг-95» тэрилтэ ыытар. Кэнники сылларга Сунтаар үлэтэ суох дьонун тутууга, суолу оҥорууга үлэлэтэр буолан эрэллэрэ хайҕабыллаах.Сэлиэнньэ арҕаа өттүгэр – РТС-ка, Бордоҥнуур суол таһыгар, 240 миэстэлээх таас уһуйаан тутуллан, кэлэр кыһын бэлэм буолуо дииллэр. Абаҕа түөлбэтигэр култуурунай-спортивнай киин тутуллар. Мачыыстыыр суол аттыгар дьоҕус микрооройуон баар буолан эрэр. Уоттара тардыллыбыт. Суоллара кутуллубут.Сэлиэнньэ баһыгар Ыччат микрооройуона дьэ бүтүөхчэ буолла. Дьон олорор дьиэлэрэ, ханнык да эбийиэк сылаас, куораттыы тупсарыылаах сылаас, итии-тымныы уулаах, туалеттаах буоларыгар кыhаналлар. Мииринэйдиир суол чанчыгар, Хомустаахха, уотунан ититиилээх, 6-9 кВт электрохочуоллаах, бойлердаах чааhынай дьиэлэри эдэр ыаллар бэйэлэрин суоттарыгар тутуннулар. Дьон бэйэтэ олбуордаах дьиэҕэ олорорун ордорор. Ол туhугар саҥа үөскүүр микрооройуоннарга кыахтаах уот трансформатордара, кутуу суол, оптуобус тохтобула, уу ситимэ, дьиэлэргэ дьоҥкуо биосептиктэр, носуостар, сылытар хаабыллар, уулуссаларга - «ливневка» халдьыа, суолу кыйа ууну дьалбарытар холлоҕостор ирдэнэллэрэ - кэм ирдэбилэ.
Аныгы технология кэлимсэ киириэн наада. Интернетинэн туhанааччыларга «wi - fi» - булгуччулаах.
Сунтаар ааспыт үйэҕэ курдук оhох оттон, таһырдьа көҕүһээтэрэ бүтэрэ уолдьаста. Улуус бүтүннүүтэ тупсаҕай, куораттыы услуобуйалаах буоларга дьулуһарын өйүүллэрэ наада.
Хомойуох иһин, Сунтаар сэлиэнньэтин хомунаалынай ыраастыыр ситимэ КОС(«Канализационно-очистительные системы”) төрүт кыаллыбакка турар.Бу КОС сатаммыта буоллар, сэлиэнньэ үгүс бырыһыана ассенизатор өҥөтүн эрэйиттэн босхолонуо этэ.Биллэрин курдук, сунтаардар Дьокуускайтан олус ыраах олороллор, суоллара-иистэрэ ураты ыарахан. Бүлүү өрүһүнэн навигациялара, уу таһыма кыра буолан, суудуналар кэлиилэрэ, таһаҕас, уматык тиэллиитэ ыарахаттардаах. Бүлүү ГЭС күрүлгэнэ уу ыытан абыраатаҕына эрэ навигациялара сатанар. Уоттарын күүрүүтэ (110 кВт) төрүт кыаммат. Маннык мөлтөх уокка, хата, хайдах маннык дьорҕооттук дьиэ-уот тута-таҥа сылдьалларын сөҕөҕүн.
Баччааҥҥы диэри Сунтаар киин улуустартан сайдыы тутаах көрүҥнэригэр хаалан кэллэ диэн суруйбутум. Ону бу улууһу сайдыыттан тэйитии, көйгөтүтүү курдук сыаналыыбын.
Кырыыба, ол эрэн өрөспүүбүлүкэҕэ тыын суолталаах улуус тэтимнээхтик сайдарыгар Саха сирин бырабыытылыстыбата хайдах кыалларынан көмөлөһүөх тустаах.
Сунтаар улууһа – бырамыысалыннастаах улуустары уонна саха улуустарын кытары ситимниир соҕотох «далаһа», Саха сиригэр ураты эппиэттээх уонна өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтигэр кэскиллээх дойду.
Онон маннык суолталаах улуус тутахсыйбатын олохпут-дьаһахпыт ирдиир.
Станислав Алексеев, Мииринэй куората.
