Саха сириттэн түөрт оскуола оҕото – М.К. Аммосов аатынан ХИФУ СУНЦ 10-с кылааһын үөрэнээччилэрэ Николай Слепцов уонна Валерия Киренская, Дьокуускай куорат лиссиэйиттэн Татьяна Корякина, ону тэҥэ Физико-тэхиниичэскэй лиссиэйтэн Максим Лаптев – Сочи куорат “Сириус” үөрэтэр киинигэр (ОЦ) алтынньыга ыытыллар билим-технология “Большие вызовы” бырагырааматыгар ыҥырыы туттулар.
Эдэр чиничийээччилэр кэскиллээх бырагыраамаҕа кыттар чиэһи «Большие вызовы» диэн Бүтүн Арассыыйатааҕы билим-чинчийэр күөн күрэс эрэгийиэннээҕи түһүмэҕэр кыайбыттарын түмүгэр ылбыттар. Тустаах куонкуруһу өрөспүүбүлүкэ Үөрэххэ уонна билимҥэ министиэристибэтэ уонна эрэгийиэннээҕи эпэрээтэр – Саха Өрөспүүбүлүкэтин Билимҥэ аччыгый академията – СӨ “Үүнэр көлүөнэ” тус сыаллаах пуондатын “Саха сирин эдэр талааннара” диэн бырайыагын чэрчитинэн ыыппыттар.
Тустаах бырайыагы “Үүнэр көлүөнэ пуондатын” нөҥүө, “Кэскил туһугар” тус сыаллаах бырагыраама иһинэн, бэйэ көҥүл өттүнэн үбүнэн көмөлөһүү суотугар (добровольное пожертвование) АЛРОСА үбүлүүр.
Манна даҕатан эттэххэ, алмаас хостуур хампаанньа оҕо уонна эрдэҕэс ыччаты, ол иһигэр талааннаах оҕолору өйүүр үтүө үгэстээҕин бэлиэтиир тоҕоостоох. Ол курдук, АЛРОСА аҥаардас 2011 – 2019 сылларга СӨ “Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатыгар” 6 млрд солк. тахса үбү укпутун суруйан турабыт. Итинтэн 1 миллиард солкуобайын былырыын, 2019 сылга, биэрбитэ.
Саха сирэ “Большие вызовы” Бүтүн Арассыыйатааҕы билим-технология куонкуруһун эрэгийиэннээҕи түһүмэҕин 2017 сылтан үрдүк эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһанн, ситиһиилээхтик ыытар. Ол кэмтэн бэттэхэ сыллата бу күөн күрэс муниципальнай түһүмэҕэр 300-чэҕэ чугаһыыр үөрэнээччи сэҥээрэн, кыттар. Итинтэн, холобур, ааспыт 2019 сылга эрэгийиэн таһымнаах күөн күрэскэ 86 кыттааччы киллэриллибитэ. Оттон күрэх түмүк чааһыгар, Сочига барарга – 9 үөрэнээччи ыҥырыллыбыта. Кинилэр бары 4 хайысхаҕа бастаабыт, кыайыы кынаттаммыт оҕолор этэ. Ону таһынан бу күөн күрэскэ ситиһиилээхтик ыттыбыт 4 үөрэнээччигэ тус сыаллаах үөрэтиигэ хапсалларын курдук, куонкурус түмүгүнэн эбии баалы ылбыттара. Ол туттарсар үрдүк үөрэхтэрин кыһата боростуой да буолбатахтар. Олор истэригэр Михаил Васильевич Ломоносов аатынан МГУ, СПБГТУ, МФТИ уонна Николай Эрнестович Бауман аатынан МГТУ курдук биллэр-көстөр, үрдүктүк сыаналанар үрдүк үөрэх кыһалара бааллара.
Оҕолорбут Бүтүн Арассыыйатааҕы кэскиллээх күөн күрэскэ кыттар буолбуттарын Сочи куоракка баар “Сириус” Үөрэтэр киин “Большие вызовы – 2020” билим-технологическай бырайыагын бырагырааматын кыттааччыларын түмүктээх испииһэгин бэчээттээн таһааттарбытыгар билбиттэр.
Өрөспүүбүлүкэ үрдүк аатын-суолун көмүскүүр эппиэтинэстээх күрэххэ кыттар үрдүк чиэһи ылбыт Николай Слепцовы эрэгийиэннээҕи түһүмэххэ кыттыытын туһунан бу маннык кэпсээтэ.
Николай Слепцов “Саҥа матырыйааллар” хайысхаҕа киирбит. Кини билимҥэ салайааччытынан М.К. Аммосов аатынан ХИФУ полимернай нанокомпозиттарга лабаратыарыйатын сэбиэдиссэйэ, Естественнэй наукалар институттарын Елена Абакунова буолбут. Билигнин Николай билим-чинчийэр үлэ саҥа түһүмэҕэр бэлэмнэнэр, бу киниэхэ, биллэн турар, элбэх саҥаны уонна сайдар кыаҕы биэриэҕэ.
«Большие вызовы» – судургу куонкурус буолбатах, бу аныгы кэм “Куосумаһы хайдах баһылыахпытый?”, “Кэлэр кэм мэдиссиинэтэ хайдах буолуоҕай?”, “Энэргиэтикэ хайдах үлэлиир буолуоҕай?” диэх курдук уо.д.а. таһымнаах ыйытыктарыгар ыччат хардата диэн өйдүөххэ сөп.
«Биһиги Луиза Бариевалыын “Саҥа матырыйааллар” диэн тиэмэни ордук сэҥээрэн, биһирээн, ити хайысхаҕа үлэлэһэн, “Влияние метамона 101/102 на свойства и структуру политетрафторэтилена” диэн үлэни биир хамаанда буолан, билиһиннэрбиппит”, -- диэн күөн күрэскэ ситиһиилээх кыттыытын туһунан күн бүгүн Николай Слепцов кэпсиир.
Кини быһаарбытынан, оҕолор бу чинчийиилэрэ бары да истэн, туттан көрөн, билэр тефлон матырыйаалбыт субуойустубатын уонна хаачыстыбатын тупсарар кыаҕы биэрэр. Уолчаан: “Тефлоҥҥа метафон диэни эбэммит, биһиги күүс дьайыыны (физическое воздействие) ордук тулуйумтуо матырыйаала оҥорон таһаарбыппыт. Бырайыакпытын оҥорорбутугар научнай салайааччыбыт Елена Викторовна Абакунова уонна ХИФУ Арктика инновацияҕа киинин лабарааннара көмөлөспүттэрэ, кинилэргэ махтанабыт”, – диир. Эдэр, оҕо чинчийээччи бу “Большие вызовы” күрэххэ кыттыы кинилэргэ лабаратыарыйаҕа үлэлиир уопуту биэрэрин, бырайыагы интэриэһинэй гына көмүскүүр үөрүйэҕи иҥэрэрин үллэстэр. Этэр: «Саамай сүрүнэ, “Сириус” Үөрэтии киинин симиэнэтигэр кыттар кыахтанным. Мин итини ыра санаа оҥостубутум балай эмэ буолла”.
Николай Слепцов билим чинчийэр үлэтинэн дьарыктанарынан муҥурдаммат. Кини өссө уруһуйдуурун, пианиноҕа оонньуурун, көмпүүтэр оонньууларынан уонна бырагыраамалааһынынан сөбүлээн дьарыктанарын кэпсээтэ: Бэһис кылаастан саҕалаан, матымаатыка, химия, биология олимпиадаларыгар кыттабын. Мин уустук да, судургу да ыйытыыларга харда буларбын сөбүлүүбүн. Оттон, дьэ, билим чинчийиитин өттүгэр букатын соторутааҕыттан – 9-с кылааска үөрэнэ сылдьан, “Инникигэ хардыы” НПК-ҕа устуоруйа хайысхатыгар кыттыахпыттан сыстан барбытым“.
Ол сырыыга кини Елена Соловьева салайыытынан, Саха сиригэр билигин баар тыылар уруһуйдаах үлэлэрин бэлэмнээбит. Дьэ, ол кэмтэн саҕлаан, чинчийии диэн – олус умсугутуулаах дьарык буоларын өйдөөбүт уонна чинчийэр үлэни салгыы ыытыыһыбын диэн толкуйдаммыт.
«Бу кэскиллээх куонкуруска кыттыы – хас биирдии кыттааччыга туһунан кыайыы буолар, бу бырагыраама үөрэнээччи биридимиэккэ билиитин дириҥэтэн, хаҥатан биэриинэн тохтообот. Итиннэ эбии өссө аныгы, иннини күөҥҥэ туттуллар технологияларга үлэлэһэр, тустаах хайысхаҕа үлэлиир, инники кэккэҕэ сылдьар лиидэр исписэлиистэри уонна тэрилтэлэрин кытта бииргэ үлэлэһэр, кинилэртэн методология өттүнэн өйөбүлү уонна билим-чинчийэр хайысхатыгар киирэргэ наадалаах билиини биэрэр. Ону таһынан, “Сириуска” ааттыылларынан, «стажердар» “софтовай” билиини ылар үөрүйэхтэнэллэр: хамаанданан сатаан үлэлиир уонна элбэх дьон көрөн олордоҕуна оҥорбут үлэлэрин көмүскүүр кыахтара үлаатар”, -- диэн, СӨ “Үүнэр көлүөнэ пуондата” НКО генеральнай дириэктэрэ Владимир Егоров бэлиэтээн эттэ. Кини оҕолор аан дойду таһымнаах сүрүннүүр хампаанньаларын кытта бииргэ үлэлэһэллэригэр манна ылбыт, мунньуммут уопуттара суолтаалаах, көмөлөөх буолуоҕа диир. Владимир Егорова эппитинэн, оҕолор бу өттүгэр сайдыылара, билиилэрэ хаҥыыра, уопутуруулара, кэнэҕэһин өрөспүүбүлүкэ норуоттар икки ардыларынааҕы таһымнаах, идэтийбит, төрөөбүт дойдулара бигэ туруктаахтык сайдарыгар баҕалаах, онно күүскэ үлэлэһэр топ-менеджер үүнэн-сайдан тахсалларыгар көмөлөһүө, тирэх буолуо диэн, санаатын биллэрдэ.
Күн бүгүн АЛРОСА алмаас хостуур хампаанньа бүтүн аан дойду үрдүнэн хостонор алмаас түөрт гыммыт биир өлүүскэтин, оттон Арассыыйаҕа хостонор алмаас букатын да 90 курдук бырыһыанын бэлэмниир хампаанньа буолар. АЛРОСА аахсыйатын 66 бырыһыана – судаарыстыба бас билиитигэр сылдьар. Оттон ити өлүүскэ хайдар аҥаара, ол эбэтэр 33 бырыһыана – Саха өрөспүүбүлүкэтин киэнэ. Итинтэн 25 %-на – Саха сирин бырабыыталыстыбатыгар, хаалар 8 бырыһыана – өрөспүүбүлүкэ аҕыс алмаастаах түөлбэтигэр тиксэр. Арассыыйа Федерациятын аатыттан бу аахсыйа 33 бырыһыанын “Росимущество” илдьэ сылдьар. Уоннааҕы хаалбыт өлүүскэ -- аахсыйа 34 бырыһыана – көҥүл эргииргэ сылдьарын билэҕит.
СӨ “Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондата” пресс-сулууспатын чахчыларынан, Андрей ШИЛОВ.
