Абый улууһа киин сиртэн, кырдьык, лаппа ыраах. Ырааҕын ааһан, суола-ииһэ, барыыта-кэлиитэ уустуга бэрт. Дьокуускайтан сөмөлүөт сыаната бас быстар ыараханын ааһан, бэйэлэрин улуустарын иһигэр айанныыр да уустук. Саамай табыгастаах кэм – муус суола турбут кэмэ. Оттон сайынын, бэл, үс көстөөх сиргэ сатыы эрэ, ону да бэрт эрэйинэн, тиийэллэр үһү. Олохтоохтор оннук кэпсииллэр.
Ол иһин хас кэпсэппит киһим атын сиргэ тиийэн бэйэлэрин уратыларын, кыахтарын, ыччаттарын сайдыытын көрдөрөр кыахтара суоҕуттан ордук хараасталлар. Ол эрээри, санааларын түһэрбэттэр. Абыйдар кэпсээннэрин-ипсээннэрин, ырыаларын-тойуктарын иһиттэххэ, кинилэр, холобур миэхэ, кимнээҕэр ордук чугас буолан хаалар дьикти айылгылаахтар эбит. Тоҕо диэтэр, аан дойдуга атыыр оҕустуу айаатаабыт “глобализация”, хата, кинилэри буортулуу илик. Биллэн турар, мөлтөһүөр да буоллар, син сибээс баар, Сир үрдүгэр туох буола турарын, аныгы дьон сиэринэн, билэ-көрө, сыаналыы, санааларын этэ олороллор.
Кулун тутар бүтэһик күннэригэр Индигиир өрүһү бата олорор улуустар “Индигиир кубога” диэн улахан спартакиада тэрийэллэр эбит. Ити Саха сирин арыый киинниҥи улуустарын “Манчаары оонньууларыгар” тэҥнээх эрээри, хотугулуу ураты хайысхалаах түһүлгэ диэххэ сөп быһыылаах. Сыл аайы улуустан улууска көһөрө сылдьан тэрийэллэр. Быйыл Абый киинэ -- Үрүҥ Хайаҕа -- буолла.
Манна тохтоон ылыым. Үрүҥ Хайа диэн каартаҕа киирбит биир сир баар – Анаабырга. Оттон Абый киинэ – Белая Гора. Олохтоох дьон, баалаамаҥ дуу – “Белай Гора” диэхпин, тылым тахсыбат.
“Индигиир кубога” биллэр бэлиитик В.П. Ефимов аатын сүгэр. Кини хоту дойдуга, Арктика улуустарыгар төһөлөөх элбэҕи оҥорбутун олохтоохтор бэркэ билэллэр, сыаналыыллар уонна олус эрдэ барбытын аһыйаллар.
Үс күн устата хоту дойду эрэ буолбакка, аан дойду спордун араас көрүҥэр күрэхтэһии арааһа ыытыллар эбит. Ол быыһыгар “бураанынан” эмиэ куоталаһаллар.
Успуонсардар да балайда өйөөтүлэр. Холобур, биир тэрилтэ Абый Үрүҥ Хайатын спортсменнара дьарыктаналларыгар анаан тустуу көбүөрүн биэрдэ. Кыайыылаахтар уоннуу тыһыынчалаах сэртипикээттэри, дьоһуннаах бириистэри туттулар. Бу күрэхтэһиини Спорт министиэристибэтэ хараҕын далыгар ыллаҕына табыллыыһы.
Куһаҕана диэн, бу эргин иитиэх таба сүтэн, төрүт үгэс күрэхтэһиилэрэ суохтар. Хаһан эрэ, хаһан эрэ табаһыт идэтэ өрө тутуллан, “Индигиир кубогар” наарталаах табанан, буурунан, оҕолорго, эр дьоҥҥо, дьахталларга, кырдьаҕастарга, о.д.а. күрэхтэһиилэр сөргүтүллэллэр ини. Хаһан эрэ Өлөөҥҥө оннугу көрбүтүм билигин да харахпар баар...
Бу үс күн устата култуура салаата эмиэ күөстүү оргуйда. Холобур, “Тыыннаах дорҕоон” диэн ырыа күрэһэ буолла. Дьокуускайтан “Добун” устуудьуйа салайааччыта Антон Иванов уонна “Сахалыы Виктория” ыытааччыта Амор тиийэ сылдьалларын көрүстүм. Уолаттар “улуус хас биирдии нэһилиэгин кэрийэбит” дии хаалбыттара. Маладьыастар! Абыйга кэнсиэрдиир ааттаах дьон тиийэллэрэ ахсааннаах эбит. Мин өйдөөбүппүнэн, кэлиҥҥи икки сылга Санита уонна Эрхаан тиийэ сылдьыбыттар. Ону сэргэ, соторутааҕыта Екатерина уонна Алексей Егоровтар. Арба, Саҥа дьыл кэннэ Саха тыйаатыра икки испэктээктээх тиийэн сэргэхсиппит.
Айаным быыһыгар Абый Үрүҥ Хайатыттан Индигиир Эбэ уҥуор турар Сутуруохаҕа тахса сырыттым. Уонна саҥардыы үлэлээн эрэр кулууп дириэктэрэ Надежда Георгиевна Попованы кытары кэпсэттим:
– Абый улууһун уратыта араас омук култууратын алтыһыытыгар, кинилэр бары бэйэлэрин үгэстэрин өрө тутан илдьэ сылдьалларыгар сытар. Аны туран, айан, суол-иис уустуга – барыта ураты.
Биһиэхэ олус элбэх мелодист баар. Оскуола оҕолорун, бэтэрээннэр ансаамбыллара үлэлииллэр. Орто саастаахтар үҥкүүнэн дьарыктаналлар, ыччаттар туох баар хайысхаҕа тэҥҥэ киирсэн иһэллэр. Фольклору сайыннарыахпытын, тустаах исписэлииспит суох.
Кулуупка алта киһи үлэлиир: дириэктэр, уус-уран салайааччы, тыас-уус эпэрээтэрэ, икки түүҥҥү харабыл уонна тех-үлэһит. Хамнас үрдээбитэ, биллэн турар, улахан өйөбүл буолла. Дьиҥэр, ол да инниттэн, холобур, биһиги харабылларбыт кулууп туох баар үлэтигэр тэҥҥэ сылдьаллара, билигин да оннук. Нэһилиэкпит олохтоохторо эмиэ хаһан да туора турбаттар.
Биһиги кииммитигэр култуура эрэ буолбакка, спорт өттүнэн, атын да тэрээһин тиһигин быспакка ыытыллар. Быһата, туох баар маассабай үлэ барыта биһиги кииммит иһинэн барар. Эбиитин, улуус кииниттэн чугаспыт эмиэ дьайар. Холобур, бу “Индигиир кубогар” кэлбит Аллайыаха улууһун дэлэгээссийэтин биһиги көрүстүбүт. “Индигиир кубога” бу Улуу Эбэбит сүнньүнэн тайаан сытар бары улуустар спорт, култуура эрэ салаатыгар буолбакка, социальнай –экэнэмиичэскэй өттүнэн сайдыыларыгар олус улахан суолталаах.
Соторутааҕыта биһиэхэ Саха тыйаатыра кэлэн барда. Дьону-сэргэни аһара сэргэхситтилэр. Оттон эстрада ырыаһыттара үксүн быыбар саҕана кэлэн бараллар. Арыый элбэхтик кэлэллэрэ буоллар диэн баҕалаахпыт.
Тус бэйэм Абыйга ордук биһирии көрбүтүм – Кэбэргэнэттэн “Ногдан” ансаамбыл кэнсиэрэ. Быһа түһэн эттэххэ, кинилэр бу кэнсиэрдиир күннэригэр “норуодунай” диэн ааты бигэргэппиттэрин туһунан туоһу суругу туттардылар. Туоһу сурукка култуура уонна духуобунай сайдыы миниистирэ В.И. Тихонов уонна Өрөспүүбүлүкэтээҕи Норуот айымньытын дьиэтин дириэктэрэ С.С. Семенов илии баттаабыттар.
Дьиҥ хотугулуу тэтим, дьиҥ хоту киһитинии истиҥ диэн манна баар эбит. Ырыа быыһыгар – үҥкүү, үҥкүү кэннэ – ырыа. “Хайа, бэлиэр бүттэ дуо?!” диэн соһуйдум эбээт, икки чаас курдук көрөн баран! Ол курдук дьиҥнээхтэр, тыыннаахтар, кырдьыксыттар. Дьиҥ хотулуу, туох да албына, оҥоһуута суох. Ордук икки эбээ улаханнык сөхтөрдүлэр.
Быыс булан, “Нонгдан” ансаамбыл салайааччыта, Кэбэргэнэ этно-култуурунай киинин дириэктэрэ Сидор Сидоровтыын кэпсэтэн ыллым:
– “Нонгдан” диэн сахалыыта – Таас Тумус. Ансаамбыл 1985 сыллаахха тэриллибитэ. Тохсунньуга көмүскээммит, бу “норуодунай” диэн ааппытын бигэргэттибит уонна бүгүн ол Туоһу суругун илиибитигэр тутан, үөрэ-көтө турабыт.
Кэлэктиипкэ саамай саастаах киһибит, эбээн култууратын ымпыгын-чымпыгын тиэрдээччибит – 86 саастаах Акулина Дмитриевна Слепцова. Эдэрдэрбит – 20-лэрин саҥа ааспыт ыччат дьон. Учууталлар, култуура уонна дьаһалта үлэһиттэрэ бааллар.
Бэйэм Улан-Удэ Култуура институтун бүтэрээт, дойдубар кэлбитим. Оҕо сылдьан үҥкүүлүүр буоламмын, дьойдум дьоно онно сүбэлээн ыыппыттара.
Бу отучча сыл устата араас хореограф туруорбут үҥкүүлэрин билигин да илдьэ сылдьабыт. Дьиҥэр, урут, чугастыы улуустары аахпатахха, “Нонгдан” Москубанан, Иркутскайынан тиийэ гостуруоллаабыт ансаамбыл буоллаҕа. Билигин, айаммыт уустуга бэрт буолан, мээнэ айаннаабаппыт. Арай, бу сотору Муомаҕа Таба бырааһынньыгар бараары бэлэмнэнэ сылдьабыт.
Ити курдук. Биһиги Сахабыт сирэ хайдах курдук киэҥин, хайдахтаах дьоһун дьон олорорун билбэт, билэ да сатаабат идэлээхпит. Тус бэйэм бу Күн сиригэр олорбутум тухары “Арктика” диэн ааттанар сиргэ аан бастаан сырыттым.
“Туризмы сайыннарыахха” дииллэр. Хотуттан саҕалыахха.
PS: Улахан махтал – Абый дьоһун Дьонугар, РПЦ дириэктэрэ М.М. Донскойга, Абый олохтооҕо М.К. Ушницкайга уонна кини Доҕотторугар!
М.Сэмэнэп.
Ресурснай-бырайыактыыр киин пресс-сулууспата
