Ньурба 8 атын алмаастаах улуус курдук АЛРОСА хампаанньаттан дивиденд ыларын олохтоохтор үчүгэйдик билэллэр. Салалта нэһилиэнньэлиин көрсүһүүлэригэр, сонуну тарҕатар ситимҥэ бу туһунан киэҥ хабааннаах иһитиннэриини оҥорор буолан харчы ханна барда, туохха туттулунна диэн боппуруостар киирбэттэрин кэриэтэ. Киирбит үп ханнык хайысхаҕа туттулларын улуус Сэбиэтин дьокутааттарын мунньаҕар быһаараллар. Ити иннигэр профильнай кэмитиэттэр дьүүллэһэллэр, онно сытыы кыһалҕаны эридьиэстииллэр.
АЛРОСАттан Ньурба улууһа 2011-2019 сс. дивиденд быһыытынан 2 млрд. 328 мөл. солкуобайы ылбыта. Харчыны хаһан баҕарар ааҕан-суоттаан туттар ордук. Киирбит үбү табыгастаахтык туһанан улуус социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар көрбүттэрэ. Дивиденд үбүгэр барыта 100-тэн тахса социальнай эбийиэк тутуллубут, тутулла да турар.
Социальнай эйгэҕэ
Хайа баҕарар уопсастыба ис туруга кырдьаҕастарга уонна оҕолорго хайдах сыһыаннаһарыттан көстөр. Ол сиэринэн дивиденд үбүн-харчытын социальнай бэлиитикэни бөҕөргөтүүгэ туһаммыттар. Бу – арбаан этии буолбатах, олоххо дьиҥ баар көстүү.
Оройуоҥҥа тыыл бэтэрээннэрэ, I курууппалаах инбэлииттэр олорор дьиэлэрин хапытаалынай өрөмүөнүгэр икки сыллааҕыта 20 мөл. солкуобай үбү көрбүттэр. Былырыын, ол эбэтэр 2019 сыллаахха, эмиэ итинник сууманы анаабыттар. Быйыл – 10 мөл. солк. Бу тэрээһини нэһилиэнньэ олус биһирээбит. Ньурбалар болҕомтолорун, бастатан туран, нэһилиэнньэ саамай көмөҕө наадыйар, кыаммат араҥатыгар уураллар.
Тулаайах уонна көрүүтэ-истиитэ суох хаалбыт оҕолору дьиэнэн хааччыйыы эмиэ торумнаммыт былаанынан олоххо киирэн иһэр. Быйыл өссө үс оҕо дьиэнэн хааччыллыахтааҕа биллэр.
Демография сайдыытыгар эмиэ улахан болҕомтолорун уураллар. Саҥа оҕоломмут ийэлэргэ федеральнай, региональнай ийэ хапытаалын таһынан «Ньурбатаааҕы дьиэ кэргэн хапытаала» диэн баар. Ол суумата – 100 тыһ. солк. Улуус ыаллара бу хапытаалы туһанан үөрүүлэрэ, махталлара улахан.
Кыра дохуоттаах ыаллара оскуола саастаах оҕолоро куорат иһинэн оптуобуһунан 5 солк. айанныылларын ситиспиттэр. Ньурба нэһилиэктэригэр – Хорулаҕа, Маарга, Хаҥаласка, Үөдэйгэ, Чуукаарга, Чаппандаҕа уо.д.а. оскуолалар, уһуйааннар тутулла тураллар. Ньурба улууһугар хаһан да маннык элбэх, балысхан тутуу биир кэмҥэ тэҥинэн бара илик эбит. Онон, бу тутуулар улуус устуоруйатыгар хаалыахтара.
Оройуоҥҥа демография тупсарын туһугар эдэр ыаллар дьиэ тутталларыгар, атыылаһалларыгар хаһыс да сылын кыттыгас үбүлээһин мэхэньиисимин олохтоон олороллор. Онтулара үчүгэй сабыдыаллаах буолла диэн этэр толору кыах баар.
АЛРОСА уонна Ньурба улууһа социальнай-экэнэмиичэскэй хайысхалаах сөбүлэҥи түһэрсэр. Ол сөбүлэҥ сүрүн түһүмэхтэриттэн аҕыйаҕы ааттаатахха манныктар: улуус социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын тирэхтээх оҥоруу, тэтимин түргэтэтии; сиртэн хостонор баайдаах саҥа сиргэ экология нуорматын ирдэбилин тутуһуу; олохтоохтору үлэнэн хааччыйыы; инфраструктурнай уонна социальнай эбийиэктэр тутууларын үбүлээһин; аһымал аахсыйаҕа кыттыы. Көрүллэр үп-харчы, бастатан туран, социальнай эбийиэктэри бырайыактааһыҥҥа, тутууга, өрөмүөҥҥэ, уулуссаны тупсаран оҥорууга, тиэхиньикэнэн хааччыллыыга аныыллар. Онно оскуола, уһуйаан, доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэрэ, култуура уонна успуорт эбийиэктэрэ, дьон олорор дьиэлэрэ уо.д.а. киирэллэр.
Доруобуйа харыстабылыгар
Киһиэхэ саамай күндүтэ доруобуйата буолар. Ыарыы киһини талбат. 2020 сылга искэн ыарыылаахтарга көмөлөһөр сыаллаах-соруктаах 5 мөл. солк. көрбүттэр.
Урут эмчиттэри улууска аҕалан олохсутар сыаллаах «Ньурба эмчитэ» бырагыраама үлэлээбитэ. Билигин Ньурба улууһугар оннук кыһалҕа тирээбэт буолан былырыыҥҥыттан «Ньурба учуутала» диэн бырагырааманы олоххо киллэрбиттэр. Каадыр боппуруоһугар эмиэ сүрүн болҕомтолорун уураллар.
Суол тутуутугар
Элбэх үбү-харчыны суол оҥоруутугар көрөллөр. Ыраах сытар нэһилиэктэри кытта кыһыннары-сайыннары сырыы баар буолбут. Сайын Маалыкайга салгын подушката сылдьарыгар субсидия көрүллүбүтүн туһунан этэллэр.
Күн бүгүн Ньурба улууһугар суол тутуутугар үлэ олус тэтимнээхтик бара турар. Олохтоохтор онтон астыналлар. Билиҥҥи туругунан Ньурба куоратын иһигэр 3 уулусса суолун, Антоновкаҕа 800 м. усталаах, Убайааҥҥа 3 улахан турба ууруллар муосталаах, 964 м. усталаах Чусовской аатынан улахан суол оҥоһуута саҕаланна. Маны таһынан нэһилиэктэр икки ардыларынааҕы суоллары эмиэ өрөмүөннүү сылдьаллар. Ол курдук, Ньурба-Быһыттаах-Хатыы 26 км. усталаах, Хатыҥ Сыһыы-Сайылык 44 км., Ньурба-Сүлэ 3,9 км. усталаах суол өрөмүөннэрэ быйыл бүтүөхтээхтэр.
Пандемия туруон иннинэ да улуус урбаанньыттарын өйөөн олорбуппут. Кинилэргэ чэпчэтиилээх, ол эбэтэр 3-4 %-ҥа, кирэдьиит биэрэр кыахтаммыппыт. 2019 cылга дьоҕус уонна орто урбаан субъектара 12 мөл. солкуобайы туһаннылар.
АЛРОСА дивиденин туһанан Маалыкайга, Маарга, Кировка, Дьаархаҥҥа, Чуукаарга, Быһыттаахха, Өҥөлдьөҕө ууну ыраастыыр ыстаансыйалары үлэлэтэллэр. Олохтоохтор абыранныбыт диэн этэллэр.
Тыа хаһаайыстыбатыгар
Тыа хаһаайыстыбатын таарыйдахха, Мэҥэдьэк сылгытын боруодатын сайыннарыыга үбү-харчыны көрөн олороллор. Үлэ элбэх. Тиһиктээхтик салҕанан бара турар.
Улууска биир лиитирэ үүтү 5 cолк. туттарар субсидияны олохтообуттар. Тэриллиилээх уонна кэтэх хаһаайыстыбалар туруктара бигэ. Кыһалҕа үөскээтэҕинэ, уталыппакка быһаара охсоллор.
Быйыл Улуу Кыайыы 75 сылын бэлиэтээтилэр. Элбэх харчы ол тэрээһинигэр туттуллубут: Кыайыы болуоссатын ситэрэн биэрбиттэр, тыыл бэтэрээннэригэр өйдөбүнньүк пантеоннарын оҥорбуттар, сэрии кыттыылааҕа, киэн туттар киһилэрэ – Феодосий Донскойга – аналлаах архитектурнай, уус-уран дьүһүйүүнү (композицияны) бэлэмнээбиттэр.
АЛРОСАттан киирбит, улуус социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар туһуламмыт үбү уонна дивиденд харчытын барытын дьон олоҕо тупсарыгар анаан ыыталларын туһунан этэллэр. Оннук буолуохтаах даҕаны. Туох-ханнык иннинэ нэһилиэнньэ олорор, үлэлиир усулуобуйатын, олоҕун хаачыстыбатын тупсарарга кыһаналлар. Оччоҕо хардарыта өйөбүл уонна өйдөһүү баар буолар.
Цифровизацияҕа
Ааспыт сылга түргэн тэтимнээх, эрэллээх информационнай-телекоммуникационнай инфраструктураны сайыннарар туһуттан «Информационное и цифровое развитие в РС(Я) на 2020-2024 гг.» диэн Судаарыстыбаннай бырагыраама ылыллыбыта. Бу бырагырааманы Саха сирин улуустара түргэнник хабан ылбыттара. Суударыстыбаннай-чааһынай партнерство чэрчитинэн манна урбаан эмиэ кыттыспыта.
Ньурба улууһугар баар цифровизация кыһалҕаларыгар АЛРОСА дивиденэ эмиэ улахан суолталаах диэн бэлиэтиир наада. Быйыл Накыын диэн баахтабай бөһүөлэктэригэр АЛРОСА түргэн тэтимнээх интэриниэти киллэттэрдэ. Маны таһынан суотабай сибээс икки ыстаансыйатын холботтордо. Хампаанньа үлэһиттэрэ 4 G LTE диэн ыстандаартаах суотабай сибээһинэн кэпсэтэр, Интэриниэттиир кыахтаннылар.
Уунан хааччыйыы систиэмэтигэр
2019-2024 сс. Бүлүү улуустарын уунан хааччыйыы систиэмэтигэр үлэ эмиэ барар. Ол курдук, ааспыт сылга үүнэр көлүөнэ Целевой пуондатын бырагырааматынан (кыттыгас инвестор – АЛРОСА хампаанньа) алмаастаах улуус 14 сэлиэнньэтигэр ууну ыраастыыр саҥа модульнай ыстаансыйалар үлэҕэ киирбиттэр. Эмиэ бу бырагыраама чэрчитинэн Бүлүү улуустарын уунан тохтоло суох хааччыйар туһуттан Ньурба куоратыгар уонна улуус Октябрьскай түөлбэтигэр саҥа бодобуоскалар турбуттар.
***
Оҕолорбут саҥа, аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир оскуолаҕа үөрэниэхтээхтэр, уһуйааҥҥа сылдьыахтаахтар. Тыа хаһаайыстыбата уонна урбаан күннэтэ сайда туруохтаах, үчүгэй суол-иис баар буолуохтаах. Олохпут балысханнык сайда турар. Ол сиэринэн цифровизациябыт онно эмиэ эппиэттиир буолуохтаах. Ньурбалар хааччыллыылаах, аныгы кэмҥэ эппиэттиир, сайдыылаах олоххо дьулуһаллар уонна ол туһугар туруулаһаллар. Балары олоххо киллэрэргэ АЛРОСА АХ дивиденэ көмө, тирэх буолар.
Андрей ШИЛОВ бэлэмнээбит матырыйаалынан,
Диана КЛЕПАНДИНА.
