Соторутааҕыта эрэдээксийэ сымнаҕас кириэһилэтиттэн дьэ оронон, тыа сирин сибиэһэй салгынын тыына таарыйа Нам улууһун “аатырбыт хотоннорун” көрөр сыаллаах-соруктаах Хатыҥ Арыы уонна Модут нэһилиэктэригэр бара сырыттым. Бэйэм аа-дьуо сылдьан көрдүм-иһиттим, сонньуйдум, бэркиһээтим, хомойдум. Ол туһунан саас-сааһынан мантан аллараа хаартыскалар кэпсииллэр...
Бу хотоннорго сылдьыахпын баҕарбытым – аһыллан үлэлиир буолуохтарыттан. Модут бөһүөлэгэр баар аатырбыт австрийскай ынахтар ураты таһымҥа, көрүүгэ-истиигэ көрүллэн, “хадаҕаланан” туралларын истэр этим. Ол эрээри оччолорго “ол хотоҥҥо дьону мээнэ сырытыннарбаттар” диэни истэн, бара сылдьар баҕа санаам сойоохтообута.
Дьэ, ити курдук Нам улууһун икки нэһилиэгэр австрийскай уонна герефорд боруода ынахтары иитэ сылдьыбыттара... Биирэ – үүт, атына – эт боруодалара.
Модут бөһүөлэгэ. Хаһааҥҥыта эрэ улахан хонтуруолунан киллэрэр-таһаарар “Комплекснай 1” аадырыс ыйынньыктаах харабыл дьиэтиттэн саҕалаан ыһыллыы-тоҕуллуу, күрүө-хаһаа “баһаалыста, дьэ, сылдьыҥ, көрүҥ-истиҥ, бу айылаах буолан тураахтыыбын” диэбиттии көрүстэ.
Үүт үрүйэлии устуохтааҕа даҕаны...
2007 сыллаахха Нам улууһун Модут бөһүөлэгэр баар еврохотоҥҥо австрийскай симментал боруода сүөһүлэри “Росагролизинг” судаарыстыбаннай хампаанньанан “Туймаада-Лизинг” эрэгийиэннээҕи эпэрээтэр лизинг хампаанньатын нөҥүө Саха сиригэр аҕалбыттара. Бу хотон “Развитие агропромышленного комплекса” национальнай бырайыак чэрчитинэн тутуллан олоххо киирбитэ. Дирбиэн-дарбаан, уруй-айхал бөҕөнөн 155 австрийскай боруода сүөһү Австрия Франкфурт-на-Майне сириттэн “Боинг” сөмөлүөтүнэн Саха сирин өҥ буоругар, сүөһү төрдө буолаары үктэнээхтээбиттэрэ...
Сыл буолан баран “Тунал” ХЭУо сүөһү иитэр комплекс бастакы салайааччыта Степан Чирков омук ынахтара бастакы төрүөҕү биэрбиттэрин иһитиннэрэн турар. Суот-учуот сабаҕалааһынынан, маннык боруода биир ынахтан үүт ыама ортотунан, быһа холоон, 5 000 лиитирэҕэ тэҥнэһиэхтээҕэ. Бу сүөһүлэр сылы быһа үрдүк үүт бородууксуйатын, этин биэрэр, көрүүлэрэ-истиилэрэ талымаһа суох уонна хотугу усулуобуйаҕа сөп түбэһэллэр диэн “тумус туттуулааҕа”. Онон эриэккэс эрэбил эрэкэлээмэ түмүгүнэн үүт үрүйэлии устуохтааҕа...
“Зона таможенного контроля” кытаанах хонтуруол баар буола сылдьыбытын туоһута.
“Тунал”комплекска7 салайааччы үлэлээн ааспыт. Түмүгэ – моҥкуруут
Кэнники үлэлээбит табаар-үүт пиэрмэтин дириэктэрэ Ольга Борисова иһитиннэрбитинэн, омук сүөһүлэрэ Саха сирин кытаанах усулуобуйатын этэҥҥэ ааһаннар – сылга 4300 лиитирэ, 4,1-4,2 сыалаах үүтү биэрэ туралларын СМИ-гэ иһитиннэрбит. Оннооҕор рекорд олохтооһунугар кыттыбыт түгэннэрэ эмиэ баар. Ол курдук, 2012 сыллаахха дьиҥнээх үүттэн 100 лиитирэ үүтү тоҥорон тураллар. Ааспытын кэннэ киһи да сонньуйар...
Тэрилтэ сайабылыанньатыгар олоҕуран, СӨ Арбитражнай суутун 2014 сыл балаҕан ыйын 8 күнүнээҕи быһаарыытынан, тэрилтэҕэ моҥкуруукка барар бороссодуура тэриллэн, бэс ыйын 8 күнүгэр түмүктэммит. Онон 2014 сылтан тэрилтэ быһаччы моҥкурууттаабыт. Сүөһүлэрэ уонна ыарахан сыаналаах тэриллэрэ үксэ кэриэтэ иэстэригэр барбыт. Усулуобуйа барыта тэриллибит, гаастаах хотон “Туймаада-Лизинг” АУо бас билиитигэр сылдьыбыт. Билигин хаһаайына суох быраҕыллан тураахтыыр.
Баараҕай да хотон быраҕыллан тураахтыыр.
Хотон тула эргийэ сылдьан
Атырдьах ыйа. Модут бөһүөлэгэ. Комплекснай уулусса 1.
Хотон быраҕыллыбыта быданнаабыт. Хаһааҥҥыта эрэ улахан хонтуруолунан киллэрэр-таһаарар “Комплекснай 1” аадырыс ыйынньыктаах харабыл дьиэтиттэн саҕалаан ыһыллыы-тоҕуллуу, күрүө-хаһаа “баһаалыста, дьэ, сылдьыҥ, көрүҥ-истиҥ, бу айылаах буолан тураахтыыбын” диэбиттии көрүстэ. Киһи харааста көрөр хартыыната. Бу “еврохотоҥҥо” төһөлөөх үп-харчы күдэҥҥэ көппүтүн айбыт таҥара, маны тэҥэ бу идиэйэни олоххо киллэриигэ үлэлэспит дьон билэн эрдэхтэрэ. Онон төһөлөөх үпкэ тутуллубутун бүгүн ырыта барбаппын. Мин сыалым-соругум – хаһыат ааҕааччыларыгар улахан уруйунан, ааттаах айхалынан тутуллан баран, быраҕыллыбыт хотоннору билиҥҥи көйгөтүтүллүбүт туруктарын хаартысканан көрдөрүү, тиэрдии.
Тэрилтэ аатын ыйар сурук хаһан да эргиллибэттии, маһынан туора-маары сааллыбыта көрүөххэ сүөргү... Өйдөөн көрдөххө, “2007 сыл балаҕан ыйын 16 күнэ” диэн хотон арыллыбыт дьоро күнэ ыйыллыбыт.
Хотон иһигэр сүҥкэн сыаналаах тэриллэр сорох дьардьамалара тураахтыыллар. Кэпсииллэринэн, сүөһүлэр барахсаттары олохтоох нэһилиэнньэ, сороҕун биирдиилээн урбаанньыттар атыыласпыттар. Уонна... сорох сүөһүлэр тэрилтэлэр иэстэригэр “тыыннарын толук уурбуттар”. Төһө даҕаны бу хотон чэчирээн, чэлгийэн үлэлии олорбут сылларыгар биирдэ да сылдьыбатаҕым иһин, бу күннэргэ бэйэм эт атахпынан кэрийэн, уу харахпынан көрөн, матырыйаалбын уйадыйа соҕус бэлэмниибин. Уонна оччотооҕу хотону арыйыы үөрүүтэ-көтүүтэ, малааһына, төһө да илэ көрбөтөҕүм иһин, хараҕым иннигэр киинэ каадырын курдук элэҥнээн ааһарга дылылар.
Сүөһүлэр турбут хотонноругар миэтэрэ аҥаара кэриҥнээх күрдьүллүбэтэх саах киигэ кубулуйан сытаахтыыр. Өйдөөн көрдөххө, ынахтар күрдьүллүбэтэх саахха тобуктарыгар диэри батыллыбыт бадахтаахтар. Кэпсииллэрэ, оруннаах эбитин итэҕэйиэх санааҥ кэлэр.
Герефорд сүөһүлэр саахтара күрдьүллүбэтэх эрэйдээх дьылҕалара
Онтон Хатыҥ Арыы нэһилиэгэр баар герефорд ынахтар хотонноругар “бу боруода ынахтар турар хотоннорун сааҕын күрдьүбэттэр, бэйэтэ-бэйэтигэр сүтэн-иҥэн хаалар” диэбиттэрин истэн, 2014 сыл сааһыгар Намҥа матырыйаал бэлэмнии таарыйа, Хатыҥ Арыы дьаһалтатын үлэһитин кытта массыынанан тэптэрэн бара сылдьыбыттаахпын. Хотон иннигэр хорус гынааппытын кытта, илдьэ барбыт киһим “Хотон хатыылаах, харабыл ханна эрэ барбыт быһыылаах” диэн саҥа аллайбыт саҥатын дуораана сүтэ илигинэ, төннөн эрэрбит баара... Сылдьан, көрөн бүттэхпит ол.
2009 сыллаахха Аппааныга “Эт-Ас” ХЭУо хотонугар “Росагролизинг” ААУо нөҥүө Новосибирскай уобаластан 100 герефорд сүөһүнү аҕалбыттара.
Герефорд – эт боруода ынах. 400-450 киилэҕэ тиийэ ыйааһыны үктүүр. Кинилэр көннөрү ынахтартан уратылара диэн, хотон иһигэр баайыллыбаттар, көҥүл сылдьаллар уонна ыамматтар. Бу “элитнэй” ынахтарбыт хас биирдиилэрэ 150 тыһ.солк. атыылаһыллан, 15 мөл.солк. аҕалыллыбыттара (100 ынах).
Ол кэмтэн номнуо 6 сыл ааһа охсубут. Хатыҥ Арыы (Аппааны) нэһилиэгэр аһыллан үлэлээбит герефорд боруода ынахтар турбут хотонноругар тиийэбин. Модут хотонунааҕар компактнай, дьаһамыр. “Герефорд сүөһүлэр турар хотонноро күрдьүллүбэт. Бэйэлэрин быаҕа баайбаттар, мэнээк хаамса сылдьаллар” диэн дьон кэпсиирин истэн, хайдах саахтара ыраастаммакка, бэйэ-бэйэлэрин кэйсибэккэ сылдьар баҕайыларый диэн сөҕөөччүбүн. Икки комплекс баарыттан биирэ ыт баһын саҕа күлүүһүнэн хам хатаммыт.
Иккис хотон аһаҕас. Хата, ньирэйдэр куйаастан куотан, сөрүүкүүр сир оҥостубуттар. Сүөһүлэр турбут хотонноругар миэтэрэ аҥаара кэриҥнээх күрдьүллүбэтэх саах киигэ кубулуйан сытаахтыыр. Өйдөөн көрдөххө, ынахтар күрдьүллүбэтэх саахха тобуктарыгар диэри батыллыбыт бадахтаахтар. Кэпсииллэрэ, оруннааҕын итэҕэйиэх санааҥ кэлэр.
“Киэҥ иһит салааһыннаах”
Судаарыстыба үлүгэрдээх үбэ бараммыт тыа хаһаайыстыбатын “национальнай бырайыагар” сыһыан хайдах ночооттоохтук, курустук түмүктэммитин бу хотоннор кэрэһилииллэр. Дьобуруопалыы халыыптаах маннык баараҕай хотоннор уоттара-күөстэрэ, ититиилэрэ, сүөһүлэр аһыыр отторо-сиилэстэрэ, араас тиэхиньикэ өҥөтө, уматыга, тас дойдуттан сыаналаах боруода ынаҕы атыылаһыы, үлэһиттэри хамнастааһын, о.д.а. ымпыга-чымпыга ороскуоттааҕа биллэр.
Хаарыан элбэх үбү күдэҥҥэ көтүтэн, омук сыаналаах сүөһүлэрин тас дойдуттан муҥутуур үпкэ-харчыга аҕалыы содулун көрдүгүт-иһиттигит. “Маннык дьаһаныы наадалаах этэ дуо?” диэн ыйытыынан курус хаартысканан дьүһүйүүбүн түмүктүүбүн.
Хотоннору хомойо, хоргута көрдө-иһиттэ Саргылаана БАГЫНАНОВА. Ааптар бэйэтин түһэриитэ.
