Кулун тутар 30 күнэ Арассыыйа устуоруйатыгар “ЮКОС” кэнниттэн хоруупсуйаны утары охсуһуу саҥа дирбиэннээх-дарбааннаах таһыма саҕаламмыта” диэн киирэр кыахтаах. Бу күн Москубаҕа суут Саха сиригэр гаас-хиимийэ собуотун туттараары аҕыс айдааны тардыбыт «Сумма» бөлөх бас билээччилэрин бырааттыы Зиявудин уонна Магомед Магомедовтары, силиэстийэ бара турар кэмигэр, 2 ыйга хаайда. “Саамай тыйыс” диэн аатырар Лефортово хаайыытыгар.
Госдеп ааҕыннара буолбатахтар
Омос көрдөххө, Магомедовтары хаайар төрүөт суох, оппозиция буолбатахтар. Госдеп кыр өстөөхтөрө, Кремль эрэллээх дьонун испииһэгэр киирэн АХШ сааҥсыйатыгар түбэспиттэрэ. Хайҕаныахтарын эрэ сөп этэ. Эспиэрдэр этиилэринэн, кинилэр баайдара 1-1,5 млрд эрэ дуоллар. Баайдарын баайдар эрээри, олигархтар инники кэккэлэригэр суохтар. Кинилэр актыыптара – усулуобунай сыаналаах, үп ырыынагар атыыламмат буолан сыанатын быһаарар уустук дииллэр. Оттон силиэстийэ суукка эппит буруйдааһына олус ыарахан – “судаарыстыба үбүн уорууга идэтийбит бөлөҕү тэрийии”. Судургутук эттэххэ – мафия. Урут биһиэхэ былааһы кытта аһаҕастык ыкса хатыспыт мафия баарын билиммэт этилэр.
Бу дьыала хатыллыбыт быа курдук өһүллэн истэҕин аайы, бырабыыталыстыба чунуобунньуктарыгар эрэ буолбакка, премьер Д.Медведев, бастакы вице-премьер И.Шувалов, вице-премьер А.Дворкович курдук дойду салалтатын үрдүкү кэрдииһигэр турар дьоҥҥо тиийиэн сөп. Д.Медведев – В.Путин эрэллээх киһитэ, РФ гербэтин өксөкүтүн икки төбөтүттэн биирэ да буолар таһымнаах киһи. Кырдьык эрэ сымыйа, “А.Дворкович от ыйыттан командировкаларга сылдьар, Петербург экэнэмиичэскэй форумугар тыл этэр испииһэктэртэн сотулунна” дииллэр. Ол аата, кинини ууратарга былаан баар курдук. Магомедовтар кэлин ыкса сибээстэһэр дьоннорун кэккэтигэр Д.Медведев кэргэнэ Светлана, олигарх А.Ротенберг, Дворкович кэргэнэ З.Рустамова, 1 вице-премьер И.Шувалов, “Арассыыйа тимир суолларын” салайар О.Белозеров, Д.Медведев пресс-сэкирэтээрэ Н.Тимакова, кини кэргэнэ А.Будберг, В.Сурков, Кавказ омуктарын диспораларын лиидэрдэрэ уо.д.а. бааллар дииллэр. Магомедовтар – В.Путин 2011 с. хоккейы өйөөн тэрийбит “Түүҥҥү хоккей лигатын” спонсордара, Магомед – бу лига бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлэ.
Сакалааттан “баандаҕа”
“Коммерсант” суруйарынан, “Сумма” тэрилтэлэрин госсакаас үбүн апчарыйыыга уорбалаан инньэ 2014 сылтан ыла “хаһа сылдьаллар” эбит. Кулун тутар 29 күнүгэр ити дьыалалары холбоон, ХК 210 ыст. “буруйу оҥорор бөлөҕү тэрийиигэ” көһөрбүттэр. Ол түмүгэр, күн бэҕэһээ арыыга-мүөккэ сөтүөлүү сылдьыбыт “Сумма” хампаанньа салалтата эмискэ “баанда” буолан хаалла. Силиэстийэ докумуоннарынан, “баанда” 2010 сылтан федеральнай, эрэгийиэннээҕи үбү уоруунан, ол харчыны офшордарга угуунан дьарыктаммыт. Онтон сороҕо тастан инвестиция буолан эргийбит.
Магомедовтары билигин, сүрүннээн, Калининградка быйыл буолар аан дойду чөмпүйэнээтигэр тутуллубут "Арена Балтика" диэн стадиону тутууга 2,5 млрд солк. харчыны уорууга, апчарыйыыга буруйдууллар. Ини-биилэр сууттара тус-туспа барда. Зиявудин суукка буруйун билиммэтэ, ол уорбалыыр суумаларын саҕа кээмэйдээх (2,5 млрд солк.) солуок харчы биэрэ сатаабытын ылымматылар. Магомед эмиэ соччо суумалаах солуок биэрэбин диэбитин эмиэ аккаастаатылар. Бу бырааттыылар итиччэ сууманан “көҥүллэрин атыылаһа” сатаабыттара табыллыбатаҕа – дьыала бэлиитиичэскэй “кутуруктаныан” сөбүн туоһута.
Өскөтүн судаарыстыба хоромньутун эрэ төлөтөр интэриэстээҕэ буоллар, ити 2,5 млрд солк. кэннэ босхолуон сөп этэ. Тэҥнэбилгэ, Петербурга тутуллубут айдааннаах “Зенит арена” сыаната 6,7-ттэн 43 млрд солк. диэри “үүммүтүгэр” кими да буруйдаабатахтара. Судаарыстыба үбүлүүр улахан масштабтаах тутууларыгар, итиччэ суумалаах “итэҕэһи-быһаҕаһы”, бүддьүөт үбүн тус сыалыттан уччутууну-уорууну булар, төлөтөр диэн кыра дьыала буоллаҕа. Судаарыстыба ыытар тутуулара бүтүөхчэ бүппэккэ уһаан-тэнийэн баран, эбии үбү эптэрэн “ньиргитэн” ылаллара сонун буолбатах. Сочи олимпиадатын да тутууларын көрүҥ. Ол эрээри, Магомедовы хаайдылар.
Улахан тойоттор күлүктэрэ
Ыам ыйыгар РФ бырабыыталыстыбата уларыйыахтаах. Онно кэккэ бөлөх дьоно бартыбыал былдьаһыытыгар “либераллар” диэн элбэхтик үөҕүллэр буолбут Д.Медведев хамаандатын сууллара сатыахтаахтара өйдөнөр. Онон быйыл кыһын урукку экэниэмикэ миниистирэ А.Улюкаевы хаайбыттааҕар өссө улахан айдааннаах дьыала тахсыан сөп.
1-кы вице-премьер И.Шувалов Магомедовтарга чугаһын мээнэҕэ эппэттэр. Биллэрин курдук, Арассыыйа сирэ өҥүнэн, киэҥинэн, аҥаардас бурдугу да үүннэрэн ньиэп атыытыттан итэҕэһэ суоҕу сомсон ылыан сөп. Онно анаан, бу үлэни салайарга, үүммүт бурдугу дьаһайарга, сыанатын тутарга, бурдук үүннэрээччилэргэ көмөлөһөргө диэн, 2009 с. “Арассыыйа бурдугун бас билэр” “Объединенная зерновая компания” (ОЗК) диэн судаарыстыбаннай ааҕын-хампаанньаны тэрийбиттэрэ. Былааска чугас Магомедовтар “ОЗК” актыыбын 50%-1 аахсыйатын бас билэллэр. Оттон судаарыстыба – 51 %+1 аахсыйалаах. Бу хампаанньа салайааччыларын “Сумма” бэйэтэ көрөн аныыр бырааптааҕа. Кэнники сылларга бурдук тиэрэ үүнэр да, хампаанньа үлэтэ кыайан оннун була илик, бурдугу үүннэрээччилэргэ, судаарыстыбаҕа ночооттон атыны аҕалбат. “Сумма” дьаһайар буолуоҕуттан, “ОХК” киллэрэр дохуота аччаабыт. Ол курдук, 2013 с. 24,6 буоллаҕына, 2017 с. 12,1 млрд солк. буолбут.
Былырыын дойдуга бурдук сиэрэ суох үүммүтэ да, үүннэрээччилэр ночоокко барбыттара, дойдуга килиэп, уотурба сыаната чэпчээбэтэҕэ. Кыһалҕаттан ыксаан, онно дойду салалтата кытта кыттыһан быһаарса сатаабыта.
2017 с. приватизация былаанынан, судаарыстыба “ОЗК”ҕа хонтуруоллуур бакыатын (50%+1 аахсыйа) атыыга таһаарар буолбута. Былырыын саас “ону кимиэхэ биэрэбит” диэн буолбутугар, 1-кы вице-премьер И.Шувалов бырабыыталыстыбаҕа “Суммаларга” атыылыылларыгар соруйбута. Магомедовтар “ОЗК” атыыланар аахсыйаларын иһин 14 млрд солк. төлүөхтээхтэрэ. Онно харчылара тиийбэккэ, судаарыстыба РППИ (Российский фонд прямых инвестиций) диэн тэрилтэттэн ити сууманы көмө биэриэх буолбута. Дойду салалтата харчыны сыҥалыыр, судаарыстыбаннай бас билиитин итинник итэҕэйэн салайтарар дьоно, тэрилтэтэ аҕыйах ини. Арассыыйа былааһа улахан харчы эргийэр сирдэригэр бэйэтин чугас, итэҕэйэр эрэ дьонун туруорар үгэстээх. Ол дьонун сороҕо, улахан харчыга мэйиилэрэ эргийэн, судаарыстыба интэриэһин сэргэ бэйэлэрин “интэриэстэрин” эмиэ үчүгэйдик көрөллөрүн бары билэбит.
Билигин ФСБ суһал тэтиминэн дойду үрдүнэн “Сумма” тэрилтэлэрэ баар 20-тэн тахса эрэгийиэнигэр дэҥдьиирдэри тэрийдилэр. Ол иһигэр, ааспыт өрөбүллэргэ Саха сиригэр Магомедовтар бас билэр “ЯТЭК” хампаанньаны эмиэ. Саха сиригэр Нерюнгритааҕы ГРЭС “Майа” подстанциятыгар, Элгэтээҕи чох разреһыгар оҥорбут үлэлэригэр мөлтөх хаачыстыбалаах оборудованиены туруоран уо.д.а. элбэх харчыны “ойо быһан” ылбыт курдуктар.
Итини таһынан, Магомедовтар Калининградка уоруйахтаабыт «ГлобалЭлектроСервис» тэрилтэлэрэ ааспыт күһүн үлэҕэ киирэн баран быйыл кыһын хаста да саахалланан, Дьокуускай уонна кини таһынааҕы улуустар дьоннорун “сүрэх ыарыһах” оҥоро сыспыт ГРЭС-2 тутуутугар 4,6 млрд солк. тиэндэргэ кыайан ылбыт эбит. Ол хаачыстыбатын силиэстийэ быһаарар ини.
Магомедовтар сулустарын умайыыта
5 миллиард харчыны “сиэптэригэр укта сылдьар уолаттар” байыылара хаһан саҕаламмытай? Кинилэри “госсакаас харчытын ылыы хоруоллара” диэн мээнэҕэ ааттаабаттар. Д.Медведев эргимтэтигэр сылдьар дьону кытта ыкса сыһыаннаах буолан, миллиардынан суумалаах элбэх госсакааһы “эрбэхтэрин үрдүгэр” эргиттэхтэрэ буолуо.
Магомедовтар биисинэс чыпчаалын дабайыылара Медведев бэрэсидьиэн буолуоҕуттан саҕаламмыта. Биһиги “Якутгазпроммутун” эмиэ ити кэмҥэ босхону эрэ үрдүнэн түөкэйдээн ылбыттара. 2010 с. бэрэсидьиэн Д.Медведев ыйааҕынан, З.Магомедов АТЭС форумун Дьыалабыай консультативнай сэбиэтигэр РФ бэрэстэбиитэлинэн, онтон бэрэссэдээтэлинэн анаммыта. Онон “Сумма”тэрилтэлэрэ 2012 с. Владивостокка ыытыллыбыт АТЭС саммитын тэрийиигэ бырабыыталыстыбаны кытта ыкса үлэлээбиттэрэ. Форум биисинэс-бэбиэскэтин судаарыстыба уорганнарын: Үрүҥ Дьиэни, Бэрэсидьиэн, бырабыыталыстыба, МИД структураларын кытта ыкса үлэлээн тэрийбиттэрэ. Ону таһынан, элбэх тутууну ыыппыттара. Ааҕар-суоттуур палаата АТЭС тутууларыгар 15 млрд солк. уоруллубутун быһаарбыта. Дьиктитэ диэн, ити кэмҥэ З.Магомедов Англияҕа оруобуна итиччэ сыанаҕа Абрамович киэнинээҕэр улахан яхтаны сакаастаан оҥорторбута, Лондон киинигэр улахан дьиэ атыыласпыта.
Дагестаҥҥа туһалаабатахтар
Баҕар, “бу дьон төрөөбүт Дагестаннарын туһатыгар итиччэ харчыны уорбуттара буолуо?” диэххит...
Магомедовтар дойдуларыгар 2013 с. улахан кээмэйдээх инвестиция киллэриэх буолбуттар да, ол тылынан хаалбыт. 2013 с. “Матлас” диэн хайыһар куруордун 200 мөл. евро уган сайыннарыах, Каспий байҕалыгар соҕотох тоҥмот Махачкала пуордугар 300 мөл. дуолларга үлэ ыытыах буолбуттара – умнуллубут. Махачкалаҕа Европаҕа саамай улахан мечети (Чечня киэнинээҕэр улаханы), исламы үөрэтэр духуобунай киини тутуох буолан эрэннэрбиттэрэ – билигин онно кураанах тутуу кырааннара эрэ дьэбиннирэн тураллар.
Киһи сонньуйуох, били биһиги И.И. Слепцовпут калмыыктары “1,5 млрд солк. инвестициялаан куурусса баабырыкатын тутан биэриэм” диэн үөрдүбүтүн курдук, Магомедовтар эмиэ 2012 с. 14 млрд солк. «АгроДагИталия» диэн агротехнопарк акылаатын түһэрбиттэрэ. Биллэн турар, уохтаах “лезгинка” үҥкүүлээх, банкеттаах-таймалаах. Манна дойдуга саамай улахан, сылга 50 тыһ. т куурусса этин, 650 мөл. сымыыты оҥорор көтөр комплексын, биһиги “еврохотоннорбут” курдук “мегаферма” тутуох, 16 тыһ. үлэ миэстэтэ таһаарыах буолбуттара. Онно анаан хайа хотоолугар иэдээн улахан сири биэрбиттэрэ. Ити бырайыак кураторынан Магомедовтар бэйэлэрин күтүөттэрин, Госдума дьокутаатын, Дагестан норуодунай фронун хос бэрэссэдээтэлин У.Умахановы анаабыттара. Ол киһилэрэ Калининградка “Арена Балтика” тутуутугар силиэстийэ саҕаламмытыгар, кыраныысса таһыгар куоппута. Кыраныысса таһыгар өссө Магомедовтар аймахтара, Сочи олимпиадатыгар трамплин тутуутугар судаарыстыба үбүн бачаачайдаабыт ини-бии Билаловтар куоппуттара.
Дагестаҥҥа Магомедовтар хоккейга муус дыбарыаһын, велотрек, талааннаах оҕолору сайыннарар култуура-үөрэх киинин уо.д.а. туталларын билигин да күүтэллэр. Онон Магомедовтары хаайыы Дагестан баһылыга В.Васильев өрөспүүбүлүкэни хоруупсуйаттан ыраастыыр үлэтигэр сыһыаннаах буолуон эмиэ сөп.
***
2017 сылтан судаарыстыба госсакааска барбыт бүддьүөт харчыта көдьүүстээх буоларын күүскэ ирдиир. Магомедовтар эрэннэрбиттэрин толорботторун, тутуу болдьоҕун уһаталларын, эбии харчы ыла сатыылларын иһин судаарыстыбаны кытта сыһыаннара мөлтөөн барбыт. Ол курдук, “госсакаас” хоруоллара 2017 с. суол тутуутугар хас да уонунан миллиард суумалаах госхантараактары “куоттарбыттар”.
Кулун тутар 30 к. суукка З.Магомедов өссө Стальскай диэн хос араспаанньалааҕа биллибит (Сталиҥҥа майгынныы сатаабыта дуу?) Аны туран, тутуллуон эрэ иннинээҕи күн дьиэ кэргэнин кытта АХШка бара сатаабыт. Онон суут “уоруллубут харчы атын дойдуга Магомедов бас билэр офшор хампаанньаларыгар харалла сытар, ону атын араспаанньа ылынан куотуон сөп” диэн дуу, эбэтэр эрдэттэн былааннаммытын быһыытынан эбитэ дуу, силиэстийэ ыытыллар кэмигэр 2 ыйга ФСБ Лефортово түрмэтигэр хаайар уурааҕы таһаарда.
Силиэстийэ билигин бу “баанда” араас аньыытын-харатын барытын хостуура сэрэйиллэр. Били “Мэҥэ Хаҥаластааҕы гаас-хиимийэ собуота” умнуллара буолуо. Баҕар, “Якутгазпроммут” төннүө... Быһата, көстөн иһиэ.
Владимир Степанов
Сэҥээриилэр