Быйыл ыам ыйыгар Гериатрия киинэ 20 сылын туолбутунан, аны, саастаах дьоҥҥо анаммыт декада ыытылла турарынан, биһиги РФ уонна СӨ үтүөлээх бырааһа, П.А. Петров аатынан СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата Зоя Прокопьевна Горохованы кытта кэпсэтэбит. Гериатрия балыыһатын тэрийбит, 19 сыл устата салайбыт өрөспүүбүлүкэ бастакы гериатр-бырааһа. “Кырдьары кыйдыыр” сулууспа атаҕар турарыгар, дьоҥҥо чахчы туһалыырыгар туох баар сыратын биэрбит киһи.
– Зоя Прокопьевна, биһиги күндү ийэлэрбит, аҕаларбыт, эбэлэрбит-эһэлэрбит, ытык кырдьаҕастарбыт биһигини үөрдэ-көтүтэ этэҥҥэ чөл сылдьалларын туһугар үлэлиир-хамныыр Гериатрия балыыһата тэриллибитэ 20 сылынан улахан эҕэрдэ уонна махтал! Бу хайдах уонна туохтан саҕаламмытай?
– Мин оччолорго спецполиклиника сэбиэдиссэйэ этим. Онно үксэ саастаах дьон эмтэнэр этилэр. Анаан-минээн саастаах дьону эмтиир, көрөр-истэр сулууспа диэн суоҕа. Уопсайынан, балыыһаҕа саастаах дьону ыла сатаабаттара, куойка да тиийбэтинэн, эмтиир ньыма да атынынан, онон үксүлэрэ дьиэлэригэр эмтэнээхтииллэрэ. 1999 сыллаахха Арассыыйатааҕы геронтологтар уонна гериатрдар I сийиэстэрэ буолбута. Мин онно кыттыбытым. Дойдубут бастыҥ учуонайдара, быраастара үрдүк түрүүбүнэттэн сааһырбыт дьон кыһалҕаларын туһунан дорҕоонноохтук тыл этэллэрин истибитим. Ол барыта, кистээбэккэ эттэхпинэ, сүрэҕим ортотунан киирбитэ. Мин эмиэ итини барытын билэ-көрө сылдьар кыһалҕам буоллаҕа. Тугу эмэ уларыппыт, оҥорбут киһи дии санаабытым. Кэлэн баран, өрөспүүбүлүкэҕэ сааһырбыт дьону эмтиир анал стационар наада диэн боппуруоһу бырабыыталыстыба таһымыгар туруорбутум. Инньэ гынан, 2000 сыл ыам ыйыгар, оччотооҕу бэрэсидьиэммит М.Е. Николаев ыйааҕынан Покровскайдыыр аартыкка туттуллубакка быраҕыллан турбут дьиэҕэ, 100 куойкалаах Гериатрия балыыһата аһыллан билиҥҥэ диэри үлэлии турар.
– Номнуо 20 сыл ааһа охсубут эбит, онтон ыла дьэ туох уларыйда?
– Маннык анал стационар Арассыыйаҕа даҕаны аҕыйаҕа, киин куораттарга эрэ баара. Ханна даҕаны гериатрия сулууспата диэн суоҕа. Онтон Уһук Илиҥҥэ, Сибииргэ олох да бастакы этибит. Сааһырбыт дьон, ытык кырдьаҕастарбыт манна эмтэнэн, абыранан тахсар буолбуттара. Кинилэр манна ыарыыларын эрэ эмтэммэттэр, сэрэтэр, бохсор (“профилактическай”) эмтээһини ааһан, доруобуйаларын уопсай туругун бөҕөргөтөллөр. Ол түмүгэ – уопсай чөл турук, кырдьыы уһааһына буолла. Мэдиссиинэ көмөтө, өйөбүлэ сөпкө оҥоһуллан, дьон олоҕун хаачыстыбата тупсан, кырдьыылара уһаан биэрдэ. Бастаан аһылларбытыгар, олох аҕыйах 90 саастарыттан үөһэ дьон баара (“долгожители”). Билигин биһиэхэ сылга сүүстэн тахса 90 сааһын ааспыт дьон эмтэнэр, былырыын холобур, 110 киһи киирэн тахсыбыта. 70-80-наах дьон “орто саастаахтарга” киирэллэр, олору этэ да барыллыбат.
– Гериатрия киинэ мээнэҕэ арыллыбатах эбит...
– Оннук. Биһиги туох да суох эрдэҕинэ саҕалаабыппыт, билигин бүтүн ситим үөскээн, сулууспа үлэлии турар, анал Киин баар. Бу Киини Уһук Илин уонна Өрөспүүбүлүкэ ыстааты таһынан сүрүн гериатра, мэдиссиинэ билимин дуоктара Ольга Викторовна Татаринова салайыаҕыттан, үлэтэ өссө таһымнанна, инники кирбиигэ таҕыста, биһиги кыһалҕабыт бырабыыталыстыба таһымыгар турда. Дьокуускай поликлиникаларыгар гериатрия кэбиниэттэрэ арылыннылар, улуустарга эмиэ кэбиниэттэр, куойкалар арыллалларын күүтэбит. Холобур, поликлиника гериатрдара сааһырбыт дьоҥҥо хайдах эмтэнэри быһаарыахтара, “диспансернай” кэтээн көрүүнү ыытыахтара. Дьэ, оччоҕо олохторун хаачыстыбата өссө тупсуоҕа. Онон Уһук Илиҥҥэ бэрэсидьиэн В.В. Путин ыйааҕын толорон, 74 сааһыттан үөһээ саастаах дьоммут элбии турар.
– Саамай сүрүнэ – каадыр. Эһиги быраастаргытын ханна бэлэмниигитий?
– Биһиги хара маҥнайгыттан онно болҕомтону уурбуппут. Билигин бу хайысха сайда, саастаах дьон элбии турарынан, гериатр-быраастар син биир наадалар. Урут тастан ыҥыран, сертификациялыыр үлэни ыытарбыт, билигин бэйэбит күүспүтүнэн-кыахпытынан, сэминээрдэри ыытан, дьоммутун үөрэтэр-бэлэмниир буоллубут. Сороҕор биир тыл өлөрөр, эбэтэр кынаттыыр, чахчыта да, оннук. Биһиги эмчиттэрбит кырдьаҕастарбытыгар ураты сылаастык, болҕомтолоохтук сыһыаннаһалларын бары да бэлиэтииллэр. Гериатрия балыыһатыгар саньытааркатыттан эмчитигэр тиийэ 20 сыл тухары уопуттаах кэлэктиип үлэлии-хамныы сылдьар.
– Киһи сааһа сыҕарыйан иһэр дииллэр...
– Уруккунан 50-60 саастаах дьону “кырдьаҕастар” диир, кинилэр биэнсийэҕэ тахсан олорор эбит буоллахтарына, билигин атын сыһыан буолла. Билигин 60-тан “сааһырбыт киһи” дэнэр эрээри, кини олох үгэнигэр үлэлии-хамныы сылдьар. Онон кырдьыы хойутаан иһэр. Ол биир төрүөтэ биһиги үлэбит, сөптөөх мэдиссиинэ көрүүтэ-истиитэ. Киһи олоҕун хаачыстыбата тупсара. Биллэн турар, сөптөөх социальнай усулуобуйа баара эмиэ сүрүн оруоллаах.
– Билигин хамсык ааҥнаан турар. Ордук саастаах дьоҥҥо кутталлаах, ону быһааран биэриэҥ дуо?
– Ковид-19, бастатан туран, дьарҕа ыарыылаахтарга, саастаах дьоҥҥо кутталлаах. Оттон саастаах дьон үксэ даҕаны сүрэҕэ, тыҥата, тымыра мөлтөөбүт буолар, хаанын эргиирэ, уорганнарын үлэтэ барыта бытаарар. Саастаах дьон үксэ хааннарын баттааһына үрдүк, саахар диабеттаах буолаллар. Онон, хаан сүүрүүтэ мөлтөөн, кислород тиийбэккэ тутатына аҕылаан, мөлтөөн бараллар. Бастаан сүрэх уонна тымыр үлэтэ кэһиллэр. Ол гемоглобин тиийбэтиттэн, онтон сылтаан тыҥа альвеолата сүгүн аһыллыбатыттан буолар. Инньэ гынан бу киһи быраҥхыыта, астмата көбөр, вирустаах ойоҕостотуу (пневмония) хам тутар.
– Саастаах дьон ыарыыны хайдах билиэн сөбүй?
– Күөмэйдэрэ “сарааппайдаан” ыалдьар, эппитим курдук, аҕылыыллар, кыайан дириҥник эҕирийэн тыымматтар. Тэмпэрэтиирэ үрдүүр дииллэр эрээри, барыларыгар оннук буолбат. Иммунитеттара мөлтөөбүт, саастаах дьоҥҥо тэмпэрэтиирэлэрэ биллэрбэт буолуон сөп. Онон даҕаны ыарыы бастакы бэлиэтин (симптомнарын) болҕойбокко аһаран кэбиһэн, ыарыыны баалатан реанимацияҕа киирэллэр...
– Эһиги балыыһаҕыт ковиды эмтиир балыыһа буолла. Балыыһаҕа кинилэри эмтээһин уратылаах дуо? Соторутааҕыта 96 саастаах Р.В. Федорова бу кутталлаах ыарыыттан эмтэнэн Гериатрия балыыһатыттан таҕыста диэн үөрүүлээх сонуну истибиппит.
– Бастакы кэмҥэ аан дойду эмчиттэрэ бары бу ыарыы хайдах эмтэнэрин билбэт буоллахтарына, билигин добуочча уопутурдулар. Эмп да баар буолан эрэр. Оттон саастаах дьону балыыһаҕа эмтээһин уратылаах. Киһиэхэ барытыгар туттуллар эмтиир ньыма онно уларыйар. Ол курдук, соторутааҕыта Гериатрия балыыһатыттан 96 саастаах сэрии кыттыылааҕа Раиса Васильевна Федорова үтүөрэн тахсыбыта, олус махтаммыта. Онно ыалдьыбыт киһи бары ыарыытын эмтиир боппуруос турбат. Кини ханнык уорганнара мөлтөөбүттэрин, этэ-сиинэ эми хайдах тулуйарын көрөн, эмп сөптөөх кээмэйин анаан эбэтэр ону аччатар кыаллыбат буоллаҕына, иһэр кэмин уларытан биэрэн эҥин эмтииллэр. Кылгастык, клиническэй фармакология үөрэхтээх исписэлиистэри кытта гериатр-быраастар, атын исписэлиистэри кытта консултаассыйалаһан, бу ыарыһах этин-сиинин көрөн, эмтээһин сөптөөх ньыматын аныыллар диэххэ сөп. Аны, үтүөрэн тахсыбыт саастаах дьон доруобуйаларын туругун салгыы көрө-истэ сылдьарга реабилитациялыыр киин аһыллыахтаах.
– Гериатрияҕа эрэ дуо?
– Суох, уопсай реабилитациялыыр киин. Тоҕо диэтэххэ, бу ыарыы доруобуйаҕа охсуута өргө диэри хаалан сылдьыан сөп. Ону сөпкө көрүнэн, эмтэнэн этэҥҥэ аһарыахха наада.
– Эпидемияны бохсор биир ньыма – “самоизоляция” диэн. Ону сорохтор “самоизоляция кырдьаҕастары өссө түргэнник сиир, кырытыннарар” дииллэр эбит. Ону туох дии саныыгын?
– Биһиги олохпутугар хамсык кэлэ илигинэ, баҕар, итинник диэххэ сөбө буолуо. Оттон билигин бу ньыма – ыарыыттан харыстанарга биир саамай эрэллээхтэрэ. Ханнык баҕарар киһи ону тутуһара наада, оттон кырдьаҕастар – оһуоба. Элбэх дьоннуун алтыспакка, дьон мустар сиригэр сылдьартан туттунан, уопсастыбаннай сиргэ сылдьары аҕыйатан, бэйэни харыстанар ньымалары кэтэн, туттан. Оҕолор, сиэннэр, аймахтар аттыгар суох буоллахтарына эбэтэр кинилэр кыаммат буоллахтарына, волонтёрдар бааллар, олору туһанан көмөлөһүннэриэххэ сөп, оннук өҥөнү оҥорор сулууспа баар.
– Хамсык кэмигэр дьиэҕэ хааллан олорор кырдьаҕастарга тугу сүбэлиэҥ этэй?
– Олох олорунан кэбиһэр эмиэ куһаҕан бөҕө буоллаҕа. Сорох саастаах дьон сыыһаллар. Туохтара эмэ ыалдьар буолла да, хамнаналларын эҥин тохтотон, устунан, улам-улам кыаммат буолан, олох даҕаны сытынан кэбиһэллэр, орон-тэллэх киһитэ буола түһэллэр. Оттон оннук киһи хаана хамнаабат, уорганнара үлэлээбэт буолан барар. Ханнык баҕарар импиэксийэ сииригэр табыгастаах усулуобуйа үөскүүр. Онон, хайаан даҕаны сөбүн көрөн, хамнана сылдьар, сэрээккэлиир наада. Хаан бөлөхсүйэн хаалара туох үчүгэйдээх буолуой? Төбөҕө, мэйиигэ хаан киирбэккэ, вирус өссө сэтэрэн сиир. Онон, баҕар, чааһынай дьиэлээх дьон ичигэстик таҥнан, тиэргэҥҥэ да тахсан киһи суоҕар дьаарбайыахтарын сөп. Дьиэ иһигэр эмиэ сытынан кэбиспэккэ, кыра-кыралаан ону-маны гына сылдьыҥ диэн сүбэлиибин. Аны, тыынарга араас эрчиллии, тыынар гимнастика диэн баар, ону үөрэтэн, оҥоро сылдьар булгуччу наада. “Мин кырыйдым...” диэн бэйэни аһынар олох наадата суох. Арай, халтарыйартан, охтортон, тоҥортон, тымныйартан, дьэ, сэрэниэххэ наада.
– Махтал, Зоя Прокопьевна!
– Түгэнинэн туһанан, Гериатрия киинин, сулууспа үлэһиттэрин уонна өрөспүүбүлүкэбит ытык кырдьаҕастарын Аҕа саастаах дьон декадатынан эҕэрдэлиибин!
Бэлэмнээтэ Нина ГЕРАСИМОВА
