Сылбыт түмүктэнэрэ бу кэллэ. Бырааһынньыктаан ньиргитэр настарыанньа төһө да суоҕун үрдүнэн Саҥа дьылбыт син биир үүнүө турдаҕа. Кэми-кэрдиини, күн-дьыл эргиирин тохтоппут туох баар үһү?! Сотору, ахсынньы ый ортотуттан саҕалаан, кэрпэрэтиип диэн ааттыыр тэрилтэ бырааһынньыктара саҕаланан барыахтара.

Хамсыгынан сибээстээн, эрэстэрээннэри, кафелары кулун тутар бүтүүтүттэн от ыйыгар диэри саба сылдьыбыттара. Ол кэннэ, хааччаҕы сымнатар миэрэ үһүс долгунугар, төттөрү аспыттара, үлэлииллэрэ сокуоннайдык көҥүллэммитэ. Күн бүгүн сабар, үлэлэрин букатын тохтотор туһунан туох да миэрэ баара биллибэт, ол туһунан үһү-таамах былаастаах сурах-садьык да суох. Баҥкыат саалалара Саҥа дьыллааҕы кэрпэрэтииптэргэ эмиэ сайаапканы ыла олороллор эбит. Быйылгы кэрпэрэтиип туох уратылаах буолуой? Элбэх дьону мунньар, кэлэктииби бырааһынньыктатар урбаанньыттан туох ирдэнэрий? Ханнык түгэҥҥэ эппиэккэ тардылларый, ыстараап төлүүрүй? Бүгүҥҥү суруйуум – ол туһунан.

***

Дьокуускай куоракка эрэстэрээннэри, баҥкыат саалаларын, кафелары, бардары, сынньатар-аралдьытар түүҥҥү кулууптары барыларын аахтахха, 70-ча баар. Олортон аҥаардас баҥкыат саалатын ахсаана – сүүрбэччэ.

Сүүстэн тахса миэстэлээх улахан саалалар үлэлээбиттэрин курдук үлэлии тураллар. Арай кыралар, хамсыкка оҕустаран, үлэлэрин тохтоппуттар: сорохтор олоччу сабыллыбыттар, сорохтор быһыы-майгы оннугар түһэрин кэтэһэллэр.

"Саҥа дьыллааҕы кэрпэрэтииптэри тэрийэбит", "Саҥа сылы биһигинниин көрүс, көрү-нары көҕүлүттэн тут" диэн ис хоһоонноох суруктаах, ойуулаах-бичиктээх эрэкэлээмэ матырыйаалларын тарҕаппыт баҥкыат саалаларыгар хаһыат үлэһитин курдук буолбакка (туттуна соҕус хоруйдуохтара диэн), тэрилтэ аатыттан эрийтэлии сырыттым.

***

Дежнёв аатынан уулуссаҕа баар 3 этээстээх улахан баҥкыат саалата кэрпэрэтиипкэ сайаапка ыла олорор. "Аһынан-үөлүнэн, анал бырагырааманан, эстрада ырыаһыттарынан хааччыйабыт, бырааһынньыккытын "под ключ" оҥоробут" дииллэр. Төлөбүрдэрэ биир киһиэхэ 3000 солкуобайы кыранан кыайбат.

Кыра, улахан диэн тус-туһунан саалалаахтар эбит. Ахсынньы өрөбүл күннэригэр кыра сааланы номнуо суруйтарбыттар, сорох күҥҥэ миэстэ суох диэн буолла. Саалаларын кварцтыыллар, дезинфекциялыыллар үһү. Ол иһин "мааска кэтэр ирдэммэт" диэтилэр.

"Биһиги тэрилтэбит сүүсчэ киһилээх. Итиччэ элбэх киһини батараҕыт дуо?" – диэн ыйыппыппар: "Батарабыт. Биһиги саалабытыгар 120 киһи батыан сөп", – диэн хоруйдуу оҕустулар. Хаска диэри көҥүллүүллэрин туоһуластым. "11 чааска сабабыт", – диэн буолла. "Бырааһынньык саҥа саҕаланыах курдук буолан эрдэҕинэ, тохтотор эбиккит" диэн үтэн-анньан көрбүппэр, "кэлэ сылдьыҥ, миэстэтигэр быһаарсыахпыт" диэтилэр. "Оччоҕо уһатыаххытын сөп буоллаҕа?" – диэн чуолкайдастым. "Оннук, бэйэ икки ардыгар өйдөстөххө, уһатыахпытын син", – диэн эбэн эттилэр.  

***

"Строителей" уулуссаҕа баар сахалыы ааттаах баҥкыат саалатыгар эрийдим. Эрийээт тута "кэлэктииппит сүүс киһилээх. Сайаапка ылаҕыт дуо?" – диэн быһаччы ыйыттым. "Ханнык күҥҥэ суруйтарыаххытын баҕараҕытый?" диэн сэҥээрбитинэн бардылар.

Биирдии киһиттэн 1500 солк. ылаллар. Бырагыраама сакаастыыр буоллаххына, эбии 50 тыһыынчаны төлүүр эбиккин. "Фруктаны, кыраадыстаах утаҕы аҕалар көҥүллэнэр. Саалабыт 120 миэстэлээх. Сүүстэн тахса киһини холкутук "обслуживайдыахпытын" сөп", – диэтилэр. Үлэһиттэр бары мааскалаах, бэрчээккилээх сылдьаллар үһү. Салгыы кэпсэтиибит маннык буолла.

– Хаска диэри бырааһынньыктыырбыт көҥүллэнэрий?

– 11,30 чааска диэри. Олус баҕарар буоллаххытына, уһатыахпытын сөп.

– Ол аата хайдах?

– Ааны иһиттэн хатанан баран, улаханнык айдаарбакка, киирбэккэ-тахсыбакка олоруоххутун син.

– Ахсынньы ортотугар кэлэн баран "биһиги үлэлээбэт буоллубут, көҥүллээбэттэр" диэбэт инигит.

– Суох, биһиги өттүбүттэн итинник тахсыа суоҕа. Эһиги бэйэҕит аккаастамматаргыт эрэ, бырааһынньыгы тэрийэргэ бэлэммит. Өскөтүн куорат үрдүнэн баҥкыат саалаларын сабан кэбистэхтэринэ да, "закрытай" кэрпэтэриип оҥоруохпутун сөп. Ким маҥнайгынан дуогабар түһэрсэр да, ол тэрилтэҕэ уларсабыт. Тиэтэйиҥ!

"Эргэ куоракка" ("Старый город") баар атыы-эргиэн дьиэтин баҥкыаттыыр саалатын үлэһитин кытта кэпсэттим. Икки маҥнайгы кэпсэппит дьонум курдук буолбакка, бу сырыыга сэрэнэ соҕус хоруйдуур киһи түбэстэ.

Маҥнай урбаанньыт дуу, тэрилтэ үлэһитэ дуу буоларбын чуолкайдаста. Ахсынньы 18, 19 күннэригэр номнуо суруйтарбыттар. Киһи ахсыттан 2500 солк. ылаллар эбит. "11.30 чааска диэри үлэлиибит" диэн бэлиэтээн эттэ.

– Оччотугар ити чааска сааланы босхолуубут дуо? – диэн ыйыттым.

– Да, нынче такие законы... – диэн хардарда.

Алта уонча киһи мустан бырааһынньыктаары гынарбытын истэн: "Ахсынньы саҥатыгар өссө эрийэн чуолкайдаһаарыҥ. Билиҥҥи туругунан саалаҕа 15 эрэ киһини киллэрэри көҥүллүүллэр. Баҕар, ый бүтүүтэ дьаһалы уларытыахтара", – диэн быһаарда. "Элбэх киһилээх сайаапканы ылабыт да, ылбаппыт да" диэн чопчу эппэтэ. Саараата.

***

Бүлүүлүүр суолга киириигэ чааһынай дьиэ аттыгар сахалыы ааттаах баҥкыат саалата баар. Бырагыраамалааҕы сакаастыыр буоллаххына, биир киһиэхэ – 2800 солк., оттон аһылыгы эрэ талар түгэҥҥэр 2000 солк. төлүүр эбиккин.

"Киэһэ 5 чаастан киэһэ 11 чааска диэри үлэлиибит. Итинник сокуон киирбитэ ыраатта. Хайа, билбэккин дуо? – диэн, хата, бэйэбин ыксатта. Салгыы бу курдук кэпсээтэ:

– Биһиги баҥкыаттыыр саалабыт чааһынай дьиэ территориятыгар турар. Бары муһуннугут да, ис өттүттэн хатанан кэбиһэбит. Ким да киирэр кыаҕа суох, "закрытай" тэрээһин буолар. Дьиҥэ, саалабыт 150 миэстэлээх. Бу уустук балаһыанньаны өйдөөн, саамай элбээбитэ 70 киһини киллэрэбит.

– Ыйаахха ыйылларынан, кэрпэрэтиип 15 киһиэхэ эрэ көҥүллэнэр эбит. Арай туттахтарына...

– Иһит эрэ, бырааһынньыгы 15 киһиэхэ тэрийэр буоллаххына, ночоокко бараҕын. Ол кэриэтэ тэрийбэтэх ордук. Баҥкыаттыыр саалалаахтар бары кистээн үлэлии олоробут. Ааттарын ааттаабаппын эрээри, оннооҕор 200 киһилээх сыбаайбалары тэрийэ олорооччулар бааллар. Биһиги биир усулуобуйалаахпыт. Дуогабар түһэрсэрбитигэр төлөбүргүт 30 %-нын тута биэрэҕит.

***

Уопсайа Дьокуускай куорат уонча баҥкыаттыыр саалатыгар эрийэ сырыттым. Уон саалаттан биирэ даҕаны "Ыйаахха олоҕуран, 15 киһини эрэ киллэрэбит" диэбэтэ. Сайаапканы бары ыла олороллор.

Баҥкыат саалата маны тутуһара булгуччулаах

Хамсык кэмигэр кэлэктииби мунньан аһатар, сынньатар-аралдьытар сыаллаах үлэлиир баҥкыат саалалара бу быраабылалары булгуччу тутуһуохтаахтар. Оннук эрэ түгэҥҥэ үлэлииллэрэ көҥүллэнэр:

• саала уулуссаттан киирэргэ туһунан ааннаах буолуохтаах;

• остуоллар бэйэ-бэйэлэриттэн 2 м. тэйиччи туруохтаахтар;

• хас биирдии киһиэхэ 4 кв. м. иэннээх сир тиксиэхтээх;

• сарсыарда 8 чаастан түүн 00 чааска диэри үлэлиэхтээхтэр. Ити болдьоммут кэмтэн уһаабаттар;

• тэрээһин кэмигэр үлэһиттэр бары мааскалаах, бэрчээккилээх сылдьыахтаахтар;

• саала иһин дезинфекциялыахтаахтар, киирэр ааҥҥа, элбэх киһи мустар сиригэр дезинфекциялыыр анал сириэстибэлэри ууруохтаахтар;

• тэрилтэ кэрпэрэтиибин элбээбитэ 15 киһиэхэ ыыталлара көҥүллэнэр.

Өскөтүн бу ирдэбиллэри тутуспат буоллахтарына, баҥкыат саалалаах тэрилтэ, биирдиилээн урбаанньыттар маннык миэрэҕэ тардыллаллар: 90 сууккаҕа диэри үлэлэрин тохтотоллор эбэтэр 30 тыһ. солк. саҕалаан мөлүйүөҥҥэ диэри харчынан ыстараап төлүүллэр.

Хонтуруоллуохтара дуо?

Кэрпэрэтиип ыытыллар кэмнэригэр баҥкыат саалаларын кэрийэн көрүөхтэрэ дуо? Хайдах хонтуруоллуохтарай? Бүгүҥҥү туругунан төһө эрэстэрээн, бар-кафе, түүҥҥү кулууп миэрэҕэ тардылынна, ыстарааптанна? Бу туһунан билээри, Дьокуускай куорат административнай хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Феликс Антоновы кытта кэпсэттим.

– Дьокуускай куорат баҥкыаттыыр саалаларыгар эрийтэлии сырыттым. Бобуу суох диэн, төһө баҕарар киһиэхэ сайаапканы ыла олороллор. Чахчы бобуу суох дуо?

– Итиннэ быһаччы сыһыаннаах 12.94 диэн Ил Дархан уурааҕа тахсан турар. Уураахха сэтинньи 14 күнүгэр уларыйыы киирбитэ. Онно ыйылларынан, кэрпэрэтиип 15-тэн элбэх киһилээх буолара көҥүллэммэт. Баҥкыат саалата уулуссаттан киирэр туспа ааннаах буолара, остуоллар 2 м. тэйиччи тураллара, хас биирдии киһиэхэ 4 кв.м. иэннээх сир тиксэрэ ирдэнэр. Түүн 12 чааска үлэтин булгуччу тохтотуохтаах.

– Ыйаах уларыйыан сөп дуо?

– Сүрүн ис хоһооно билиҥҥи туругунан – итинник. Чуолкайдык эппэппин эрээри, ахсынньы бүтүөр диэри уларыйара биллибэт. Балаһыанньа хайдаҕа быһаарыа.

– Хонтуруоллуугут дуу? Ыйааҕы кэһэр түгэннэригэр туох миэрэҕэ тардыллалларый? Ыстараап төһө буоларый?

– Түүҥҥү уонна күнүскү эриэйдэлэри оҥоробут. Сокуону кэһии баар буоллаҕына, боротокуол суруйан суукка ыытабыт. Суут дьыаланы 1,5 нэдиэлэ кэриҥэ көрөр. Хайдах миэрэҕэ тардыллалларын, төһө суумалаах ыстараап түһэрин суут быһаарар. Маҥнайгыларын тутулуннахтарына, урбаанньыттарга (физическэй сирэйгэ) 30-50 тыһ., оттон тэрилтэҕэ (юрид. сирэйгэ) 100-300 тыһ. солк. ыстарааптаналлар. Оттон иккиһин, үсүһүн тутуллар түгэннэригэр урбаанньыттарга да, тэрилтэҕэ да тэҥ суумалаах (500 тыһ. солкуобайтан 1 мөлүйүөҥҥэ диэри) ыстараап түһэр. Эбэтэр үлэлэрин 90 хонукка диэри тохтотоллоругар миэрэ бэриллэр.

– Арай эриэйдэлии сылдьан түүн икки чаас саҕана 60 киһилээх кэрпэрэтиип бырааһынньыгар түбэстигит. Маҥнай туох дьаһалы ылаҕытый?

– Ахсынньы ыйга баҥкыат саалаларын ордук өрөбүл күннэргэ киэһэ-түүн кэрийэр былааннаахпыт. Сэрэппэккэ тиийэбит. Сокуону кэһиини туттахпытына, сонно тута боротокуол суруйан суукка ыытабыт.

– Бүгүҥҥү туругунан төһө эрэстэрээн, кафе, бар миэрэҕэ тардылынна? Харчынан ыстарааптаналлар дуу, эбэтэр үлэлэрин тохтотоллор дуу?

– Үксүн бээтинсэ, өрөбүл күннэргэ эриэйдэ оҥоробут. Холобур, ааспыт субуотаҕа 30 эбийиэккэ сылдьыбыппыт, онтон 8-һыгар сокуону кэһиини бэлиэтээбипит. Суут үксүгэр үлэлэрин тохтотор. 10, 20, 35 хонукка үлэлэрин тохтоппуттар бааллар. Сорох тэрилтэ 100 тыһ. солк. ыстарааптана сылдьыбыта. 30 тыһ. ыстараап төлөөбүттэр элбэхтэр. Мин билэрбинэн, билиҥҥи туругунан ким да 500 тыһ. ыстарааптана илик.

Урбаанньыт санаата

Саргылаана Данилова, "Белый зал" баҥкыат саалатын дириэктэрэ, "Joy", "Чайна Ма" ас атыылыыр сулууспалары салайан үлэлэтэр:

– Урукку сыллары кытта тэҥнээтэххэ, быйыл Саҥа дьыллааҕы кэрпэрэтиипкэ сакааһа суох олоробут. "Бобуохтара" диэн куттанан, улахан тэрилтэлэр сакаас түһэрбэттэр. Аҕыйах кыра тэрилтэ суруйтарбыта. Хамсык саҕаланыаҕыттан, кулун тутар ыйтан, урбаан бу салаатыгар олус уустук балаһыанньа үөскээтэ. Үлэбитин төрүт тохтотон турабыт. Онно эбии болдьоҕун ый аайы уһатан иһэллэр. Кулун тутарга "сыл аҥаарыгар сабыллаҕыт" диэн тута эппиттэрэ буоллар, атыннык дьаһаныа – арыандалаан олорор дьиэбититтэн тахсыа, үлэһиттэрбитин ыыталыа – этибит. Дьон суруйтаран баран: "Хааччах болдьоҕо уһаан биэрдэ. Ыалдьыттарбыт аҥаардара кэлбэт буоллулар", – диэн аккаастыыллар. Атын баҥкыат саалаларыттан уратыбыт диэн, төлөөбүт харчыларын толору төннөрөбүт. Атыттар % туталлар диэн баар. Баҥкыаттыыр саалалаах урбаанньыттар биир түгэни кыайан өйдөөбөппүт. Эрэстэрээннэр, кафелар, атын "общепиттар" үлэлииллэригэр көҥүл биэрбиттэрэ. Баҥкыаттыыр саалалары эрэ көҥүллээбэтилэр. Үбүлүөйгэ, кэрпэрэтиипкэ күн аайы көрсөр, биир дьиэ иһигэр олорон үлэлиир дьон кэлэр буоллахтара. Итини таһынан "оборот стула" диэн өйдөбүл баар. Дезинфекцияламмыт ыраас устуулга киэһэни быһа биир киһи олорор. Оттон эрэстэрээҥҥэ күҥҥэ уонча киһи олорон ылар. Биир да солкуобайы киллэрбэт саалабытыгар арыанданы төлүү олоробут. Иһиппитин-хомуоспутун, оһохторбутун, остуолларбытын барытын хомунан, ханна да тахсан барар кыахпыт суох. Мантаас үлэтиттэн вытяжкаттан, уот ситимин тардыытыттан саҕалаан бэйэбитигэр табыгастаах гына оҥорторбуппут. Ону хайдах көтүрэн тахсыахпытый... Баҥкыат саалатын сэргэ икки ас сулууспатын үлэлэтэбин. Онно киирбит харчынан үлэлээбэккэ турар баҥкыаппыт саалатын ороскуотун сабабыт. Хамсык саҕаланаатын кытта, сакаас киирэрэ эмиэ эмискэ тохтоон хаалбыта. Икки ый устата ночоокко үлэлии олорбуппут. Арыандабытын, хомунаалынай өҥөбүт төлөбүрүн кыайан саппат этибит. Онтон, дьэ, сыыйа-баайа сакаастаан барбыттара. "Вспышка" буолар түгэнигэр билигин эмиэ сакаас тохтоон хаалар. Кирэдьииттээх, ипэтиэкэлээх үлэһиттэрбит – асчыттарбыт, официаннарбыт – үлэтэ суох олороллор, күннээҕинэн туох үлэ көстөр да, онно бараахтыыллар. Дьэ, уустук сыл буолла...

***

Кырдьык, туох да диэбит иһин, уустук балаһыанньа... Маннык ыарахан кэмҥэ урбаанньыттар эрэ буолбакка, уопсайынан, хас биирдиибит сөпкө дьаһанан, бэйэ бодотун тардынан сылдьара ордук. Кэммит оннугу ирдиир.

Бэлэмнээтэ

Диана КЛЕПАНДИНА.