30-с сылларга “этэ-үүтэ суох куһаҕан сүөһү” диэн эһэргэ уураахтаммыт саха сүөһүтүн Ил Дархан А.Николаев былырыын аныгы сайдыы сыарҕатыгар олордон түргэнник сайыннарар, инникитин т/х биир дохуоттаах салаатыгар кубулутар тосхолу тутуспута. Онон бу кэлэр оҕус сыла төрүт сүөһүбүтүн элбэтэргэ туруммут сахаларга ытык (сакральнай) суолталанна диэххэ сөп. Илиҥҥи халандаар 12 сыллаах эргиирэ бүтүүтүн сүөһүбүт сайдыытын бастакы олуга буолуо диэҕиҥ. “Саха сүөһүтэ” хааһына тэрилтэтин быйылгы үлэтин-хамнаһын туһунан кэпсииригэр генеральнай дириэктэр Александр Еремеевич Артемьевтан көрдөстүбүт.

Тэрилтэбит киэҥ сиринэн тайаата

– А.С. Николаев Ил Дархан буолуоҕуттан т/х сайдыытын стратегията ылыллан, саха сүөһүтүн ахсаанын элбэтии былаан быһыытынан киирбитэ. Итинэн саха сүөһүтүн иитэр дьоҥҥо инники өттүгэр улахан үлэ бөҕө акылаата уурулунна. Бырабыыталыстыба дьаһалынан ааспыт сыл ахсынньытыгар “Саха сүөһүтэ” хааһына тэрилтэтэ тэриллибитэ. Күн бүгүн отделениеларбыт Горнай Маҕараһыгар, Нам Таастааҕар, Амма Болугуругар, Үөһээ Бүлүү Оҥхойугар, Өймөкөөҥҥө Биэрэк Үрдэ диэн сиргэ бааллар. 2020 сылга Мииринэй Сүлдьүкээригэр уонна Ньурба Аканатыгар саха ынаҕын иитэр эбии икки саҥа отделение тэрилиннэ. Бу дьыл сэтинньи 11 күнүттэн Эбээн Бытантай улууһугар Саккырыырга уонна Кустуурга баар саха сүөһүтүн иитэр икки отделение биһиэхэ өссө эбии киирэн биэрэн, саха сүөһүтүн элбэтэр соруктаах улахан тэрилтэ буоллубут. Бүгүҥҥү туругунан 842 сүөһүлээхпит, 264 ыанар ынах баар. Отделениелар бары штатнай структуралаахтар. Үп-харчы көрүллүүтүгэр СӨ Бырабыыталыстыбата, ТХМ сүҥкэн көмө-өйөбүл оҥордулар. Ааспыт сылга киһи киэн тутта ааттыыр балачча үлэтэ барда. Бэс ыйын 22 күнүгэр РФ ТХМ анал бирикээһинэн Арассыыйа племенной хаһаайыстыбатын сибидиэтэлистибэтин ыллыбыт. Былырыын тутуулара саҕаламмыт Амма Болугурун Күллэгитигэр, Горнай Маҕараһын Кылыһыгар икки сайылык быйыл үлэҕэ киирэн, сүөһүлэрбит сайылаатылар. Нам Таастааҕар ааспыт сылтан саҕаламмыт – 150, Сүлдьүкээргэ 200 сүөһү киирэр саҥа хотонноро тутуллан үлэҕэ киирдилэр. Манна инвестор быһыытынан “Туймаада” ФАПК үлэлээтэ. Ньурба улууһун (баһылык Иннокентьев А.М.), Акана нэһилиэгин (баһылык Е.М. Семёнов) дьаһалталарын, Ньурбаттан төрүттээх Ил Түмэн дьокутааттара Ю.М. Николаев, В.М. Прокопьев өйөбүллэринэн Акана сиригэр быраҕыллыбыта 40-ча сыл буолбут, 9 эрэ ыал олорор учаастагар “Масстрой” (В.А. Торохов) диэн тэрилтэ 100 сүөһү киирэр хотонун тутан, алтынньыга 50 сүөһүнү илдьибиппит. Мин көрөрбүнэн, манна 130 холкутук батар кыахтаах. Ньурбаҕа саха сүөһүтүн элбэтиигэ былаан баар. Дьон хайдах бачча элбэх хотон тутулунна диэхтэрин сөп. Бу хотоннор судаарыстыба чааһынайдыын партнердаһыы (ГЧП) систиэмэтинэн тутулуннулар. ТХМ, бырабыыталыстыба тэрилтэбитигэр харчы көрөн, Ил Түмэн дьокутааттара бигэргэтэн, эбийиэктэр тутуллубуттарын кэннэ атыылаһан ылан, балаансабытыгар туруорабыт. Инвестор булан, иэс ылан, судаарыстыба мэктиэтинэн туттаран кэлин аахсар мэхэньиисим т/х тэрилтэлэригэр олус табыгастаах эбит.

Хотоннор тутууларыгар тохтоотоххо, Сүлдьүкээр уонна Акана хотонноругар үрдүгүн, кэтитин саха сүөһүтүн иитиигэ сөп түбэһэр усулуобуйалаах гына оҥордубут. Бырайыагын барытын бэйэбит толкуйдаан оҥорторо сатаатыбыт. Өбүгэлэрбит технологияларын тутуһан ититии систиэмэтэ киирбэтэ. Саха сүөһүтүн сааҕа аҕыйаҕын уонна кытаанаҕын учуоттаатыбыт, ТСН суох. Инвестордар хотоннорго тыраахтар биэрдилэр. Таастаахха “Туймаада” ФАПК погрузчиктаах, бырысыаптаах “Бөлөрүүс” тыраахтары, Ньурбаҕа дьаһалта бырысыаптаах мини-тыраахтар биэрдэ. Ити курдук норуоппут төрүт баайа тиллэригэр саха дьоно бэйэ-бэйэбитин өйдөһөн, өйөһөн үлэни саҕалаатыбыт.

Тэрилтэҕэ саха сүөһүтүн Киин Саха сиригэр аан бастаан аҕалбыт үтүөлээх улахан зоотехник О.П. Марков ис санаатыттан ылсан, дууһатын ууран үлэлээн, дьоҥҥо сырдатан улахан үтүөнү оҥорбутугар махталбыт улахан. Убайбыт олохтон эрдэ барбыта хомолтолоох.

Уустук түгэн суох буолбатах

– Тэрилтэбит саха сүөһүтүттэн ураты Сүлдьүкээргэ 100-чэкэ сылгылаах. Сылгыга 4,6 км бүтэй күрүө туттубут. Ыраах сир буолан, бөрө-эһэ элбэх дойдута. Ааспыт нэдиэлэҕэ бөрөлөр биир атыыры, биэни – барыта 4 сылгыны тартылар. Тэрилтэбит сайдыыга үлэлиир былаана элбэх. Кэлэктиип, каадыр өттүнэн ити соруктары толорорго толору бэлэм буоллубут. Бары саха сүөһүтүн тула түмсэн, биир санаанан үлэлии сылдьабыт. Бүгүн саамай уустук балаһыанньалаах отделениебыт Эбээн Бытантай буолар. Киин улуустардааҕар айылҕата, сирэ-уота олох атын дойду. 20-30 км сири көрөн олоробут, үрэхтэр тоҥмокко, оту тиэйии кыаллыбат. Быйыл хойутаан тоҥордо, аны оту остогобуоһунан буолбакка, илиинэн тиэйэллэр. Аһаҕастык эттэххэ, көлүөһэ үрдүттэн сүөһүбүтүн аһата олоробут. Сүрдээх уустук усулуобуйаҕа үлэлииллэр. Дьон үлэлээбэт диэбэппин. ТХМ оту тиэйиигэ-таһыыга үбү көрөн, Саҥа дьыл кэннэ 200 туонна оту илдьиэхтээхпит. Кыстыгы этэҥҥэ туораабыт киһи диэн баҕалаахпыт.

Саха сүөһүтэ тыыннаах ордон хаалбыт сирэ – Эбээн Бытантай. Тэрилтэ төһө да уустугун, ыараханын иһин саха сүөһүтэ бу улууска баар буоларын туһугар үлэлиэхтээх дии саныыбын. Эбээн Бытантай дьонугар туһаайан: “Туох барыта бэйэҕит илиигит иһигэр баар,  хайдах туттаҕыт, үлэлиигит да, сайдыы оннук барыаҕа. Тэрээһинин биһиги тэрийиэхпит”, – диибин.

Түгэни туһанан, хаһыатынан отделениеларбыт управляющайдарыгар махтанабын, киһи эрэнэр салайааччылардаахпын диэтэхпинэ, сыыспатым буолуо.

Саха ынаҕын ыраас аһын оҥоруу

– Бу сылга саха ынаҕыттан аан бастаан бородууксуйа оҥорон таһаардыбыт. Саха сирин т/х күһүҥҥү быыстапка-дьаарбаҥкатыгар саха ынаҕын арыытын оҥорон атыыга таһаарбыппыт дьон-сэргэ биһирэбилин ылан үөртэ. Арыыбыт өбүгэлэрбит технологияларын тутуһан, үрдүк сыалаах саха ынаҕын үүтүттэн оҥоһуллубута. Амтанныын атын. Быйыл саҥа киирбит технологпыт А.И. Жиркова үлэтин сүрдээх кыһамньылаахтык, ситиһиилээхтик саҕалаата. Сэтинньи ыйга С-Петербург куоракка “Петерфуд” диэн Аан дойдутааҕы быыстапкаҕа кытынныбыт. Киэҥ эйгэҕэ саха ынаҕын этиттэн “стейк” оҥорон көрдөрбүппүт. Күрэхтэһии наһаа судургу буолбатах, бородууксуйаҕын илдьэн туттараҕын, ону улахан жюрилар көрөн, астаан, амтанын билэн баран түмүк таһаараллар. Сахабыт ынаҕын этэ, киэҥ эйгэҕэ тахсаат, кыһыл көмүс мэтээлинэн наҕараадаланан, үөрүүбүт муҥура суох. Саха сүөһүтүн мыраамардыҥы этэ уратытын, күндүтүн Арассыыйаҕа, аан дойдуга тиийэ дакаастаатыбыт. Бу ситиһии инникитин саха сүөһүтүн элбэтэн, бренд бородууксуйаны оҥорорго тирэх буолуоҕа. Арыы эмиэ биһирэммитэ саха ынаҕа күүскэ сайдар кэскилигэр улахан эрэли саҕар. Дьон, баҕар, саха сүөһүтүн стейкэтэ (оҥоһуллубут халыҥ этэ) ханна эмэ атыыга баар дуо диэн ыйытыахтара. Саҥа дьыл иннинэ “Ферма” диэн маҕаһыыннар тиһиктэринэн аҕыйаҕы атыыга таһаарыахпыт.

Таастаахха – билим стационара

– Ил Дархан 2024 сыл тохсунньу 1 күнүгэр саха ыанар ынаҕын ахсаанын 1000 тиэрдэр соругу туруорбута. Быһа холуйан, өрөспүүбүлүкэ бары хаһаайыстыбаларыгар 850-ча ыанар ынах баар. Тыһыынчаны ситиһэргэ, омос көрдөххө, кыра хаалбыт курдук да, элбэх үлэнэн ситиһиллэрэ өйдөнөр. Арассыыйа классификациятынан бүгүн сүтэн эрэр боруодаҕа сылдьарбыт быһыытынан, тэрилтэбит саха сүөһүтүн тупсарыыга күүстээх зоотехническай үлэни ыытыахтаах. Племенной хаһаайыстыба буоларбытынан, сүөһүбүт хаачыстыбата, тахсар бородууксуйата барыта ыстандаарка эппиэттиэхтээх. ССТХНЧИ (Л.Н. Владимиров) кытта сөбүлэҥ түһэрсэммит, боруодабыт хаачыстыбатын тупсарыыга бииргэ үлэлээн эрэбит. Нам Таастааҕын баһылыга Е.П. Лихановтыын кэпсэтэн, балачча улахан сири ыллыбыт. Т/х миниистирэ А.П. Атласов институту кытта үлэбитин-хамнаспытын өйөөн, итиннэ билим стационарын арыйыахтаахпыт. Онно кыстыыр хотон тутуохпут. Өбүгэлэрбит сүөһү иитэр усулуобуйаларын тилиннэрэн, стационарга 30-ча оҕуһу сиэмэ ылыытыгар, лииньийэ таһаарыытыгар, улахан хотонтон ойуччу тутуохпут. Манна даҕатан эттэххэ, Нам улууһун баһылыга Ю.И. Слепцов өйөбүлүнэн бу күннэргэ улууска саха сүөһүтүн сайдыытыгар туспа бырагыраама ылынаары олороллор.

Стационарга бастакы уочарат ыраас хааннаах саха оҕуһун лииньийэтин таһаарыахтаахпыт. Оҕус суоҕа кыһалҕа буолан эрэр. Манна биллэр учуонайдар Р.Г. Попов, кэргэннии Мачахтыыраптар үлэлиэхтэрэ.

Эт-үүт былаана

– Хааһына тэрилтэтин ГБУлартан уратыта – үбүлэниитин 30 % бэйэтэ булунуохтаах. Олох барыта бүддьүөккэ олорбоппут. Үүппүтүн билиҥҥитэ соҕотуопкаһыкка туттарабыт. Таастаахха табыгаһа диэн, барыта саха сүөһүтэ, үүт булкуллубат. Атын улуустарга үүппүтүн туспа арааран арыы оҥорторо сатыыбыт. Быйыл барыта 32 т үүтү ыатыбыт. Ааспыт сылга 5 т этэ, эһиил 50 т ыыр былааннаахпыт. Барыта 8 т арыыны оҥордубут. Арыыбытыгар Евразия экэнэмиичэскэй сэбиэтин ыстандаардын анал сибидиэтэлистибэтин оҥортордубут.

Эккэ үлэлээтэххэ, ол онтон сүөһү сүтэн хаалбат. Төрүөх кэлиитигэр аҥаара тыһы, аҥаара атыыр ньирэй төрүүр. Тыһыта хаалар. Племенной сүөһү “Сэлэкс” бырагырааматыгар киирэбит, сүөһү барыта учуоттанар. Оҕустары сыл аайы наардыыбыт (бонитировка), ынах кырыйдаҕына, төрөөбөт-ууһаабат буоллаҕына быраактанар. Онон сылга 100-чэкэ сүөһүнү туттуохпутун сөп. Таастаахха эһиилгиттэн эккэ идэтийэргэ Горнайтан, Амматтан, Намтан уойар сүөһүнү мунньан биир сиргэ тутаары гынабыт. Оччоҕо атын хотоннорбутугар ыанньык миэстэтэ тахсыа.

Каадыры иитии

– АГАТУ-ну кытта бииргэ үлэлээн саха сүөһүтүгэр үлэлиир үчүгэй зоотехниктары иитэн-үөрэтэн таһаарыахтаахпыт. Отделениеларбытыгар устудьуоннар тиийэн быраактыкаланар усулуобуйалара баар буолла. Сайын тутар этэрээттэри дуогабардаһан үлэлэтиэхпит. Саха сүөһүтүгэр үчүгэй бэриниилээх зоотехниктар тахсаллара буоллар диэн баҕа санаалаахпын.

Инники былаан

– Горнай Маҕараһыгар этнографическай комплекстаах 180 сүөһү турар хотонун бырайыага оҥоһулла сылдьар. Былыргы хотону кытта бииргэ турар балаҕан тутуллуохтаах. Гостиницалаах, эрэстэрээннээх буолуохтаах. Горнай өттүттэн туризмынан дьарыктанар урбаанньыт ананна. Манна туристарга өбүгэлэрбит төрүт олохторун көрдөрүөхпүт. Ил Дархан быһайын Кылыска тахса сылдьан ис туризм сайдыытыгар саха сүөһүтүн туһанарга улахан болҕомтотун уурбута. Маҕарас отделениетын салайааччыта, биир бастыҥ үлэһиппит П.Н. Корякин ааспыт нэдиэлэҕэ 65 сааһын туолбутунан, хаһыатынан эҕэрдэбитин тиэрдэбит. Кэнэҕэс Намҥа уойар сүөһүгэ анаан 100 сүөһү турар хотоно, Сүлдьүкээргэ сүөсүһүт дьиэтэ уонна хонтуора тутуллуохтаах. Аны сайын өссө сайылык тутуутугар үлэлиэхпит. Нүөлсүтэр үлэни ыытарга быйыл икки учаастакка ТХМ мелиорацияҕа управлениетыгар бырайыак оҥортордубут. Эбээн Бытантайга 380 гаа Чаалый диэн учаастак сирин оҥорор тэрилтэ көрдүү сылдьабыт. Маҕараска улуус баһылыга 60-тан тахса гаалаах “Кыйма” диэн учаастактан сири биэрбитэ. Баларга күрүө-хаһаа тутан, миэстэтигэр оттуурга тэринэн эрэбит.

Эһиил сирбитигэр-уоппутугар, сайылыктарбытыгар 15 км курдук күрүө тутуохтаахпыт. Сүлдьүкээргэ сылгы базатын тутуохтаахпыт. Оройуон дьаһалтата (Р.Н. Юзмухаметов) бэркэ көмөлөстө. Мииринэйдэр Сүлдьүкээри салгыы сайыннарыы бырагырааматын оҥоро сылдьаллар. Ол бырагырааманан хампаанньаттан киирэр харчыттан 4 сыл устата материальнай базабыт хаҥыырыгар көмө оҥоруохтаахтар. Онон улуус баһылыктара өйөөн, көмөлөспүттэрин иһин махтанабыт.

Саха сүөһүтүн дьон-сэргэ сэҥээрэрэ элбээтэ. Ол эрээри кэлэр 2-3 сылга атыылыыр сүөһүбүт суох. Сэттэ базовай хаһаайыстыба ити үлэнэн дьарыктаныахтара.

Тэрилтэбит Саха сиригэр баар саха сүөһүтүн 36 %-нын тутан олорор. 2021-25 сс. үлэлиир былааммыт баар. Ол быһыытынан 2025 с. 1200 сүөһүлэниэхтээхпит. Онтон үүт бородууксуйаны 90 т оҥорор буолуохпут, эккэ идэтийдэхпитинэ, балачча элбэтиэхпит.

П.А. Романов кинигэтэ уонна Саҥа дьыл эҕэрдэтэ

– Өссө биир сонуммут саха сүөһүтүн үөрэппит, сүҥкэн кылаатын киллэрбит биллиилээх учуонайбыт П.А. Романов кинигэтин иккистээн таһааран эрэбит.

Саха дьоно-сэргэтэ биһиги тэрилтэбитин сылаас хараҕынан көрөн, үлэбит-хамнаспыт табыллыан баҕарабын. Саха үлэһит дьонун, саха сүөһүтүн сэҥээрээччилэри, сахалыы куттаах дьону барыларын Саҥа дьылынан эҕэрдэлиибин. Соргулаах Оҕус сыла аны 12 сылынан эргийэн кэлэригэр биһиги тэрилтэбит туспа-суоллаах иистээх, атаҕар бигэтик турар буолуон баҕарабын. Саҥа дьыл барыбытыгар үчүгэйи эрэ аҕаллын! Т/х эйгэтин бары үлэһиттэрэ биир санаанан үлэлээммит дьоллоох, доруобай буолуоҕуҥ! Хамсык ыарыыта быйылгынан тохтоон, айымньылаахтык үлэлиир-хамсыыр кыах баар буоларыгар баҕарабын!

– Александр Еремеевич, сүрдээх кэскиллээх былааннаах үлэ-хамнас ыытыллан иһэр эбит. Ситиһиини, дьолу-соргуну баҕарабыт!

Владимир Степанов.