Ааспыт үйэ бүтүүтэ, дойдуну атыйахтаах уу курдук аймаабыт дьалхааннаах 90-с сыллар саҕаланыыларыгар дьиҥ олоххо буолан ааспыт биир дьулаан дьыала туһунан ахтыыбын эһиги дьүүлгүтүгэр таһаарабын. Манна оччотооҕу сэбиэскэй милииссийэ үлэһиттэрэ, кэрээниттэн тахсыбыт бүрүстүүпүнньүгү тутууга-хабыыга тус олохторун ууралларын да кэрэйбэккэ, хорсун быһыыны көрдөрбүттэрэ. Биир бэйэм оччолорго СӨ Үрдүкү суута муус устар ый 22 күнүгэр таһаарбыт бириигэбэригэр уонна СӨ Ис дьыалаҕа министиэристибэтэ олунньу ый 16 күнүгэр таһаарбыт бирикээһигэр отой сөбүлэспэппин биллэрэн туран, бу сүүрбэ аҕыс сыл анараа өттүгэр буолан ааспыт быһылаан туһунан эһиэхэ, ааҕааччыларбар, туох, хайдах буолбутун сиһилии суруйарга сананным.
Горнай оройуонун Маҕарас бөһүөлэгэ. 1992 сыл сэтинньи 6 күнэ. Бу күн бөһүөлэк олохтоохторо Скрыбыкин Николай Филиппович уонна эмиэ бу бөһүөлэк үс олохтоохторо, идэһэ сүөһүнү өлөрөн астаан баран, сүөһүлээх хаһаайка дьиэтигэр арыгылаабыттар. Ол арыгылыы олордохторуна, таһыттан дьиэлээх хаһаайка уола, эдэр киһи Прокопьев киирэн, туох да көҥүлэ суох, остуолга супту хааман тиийэн, кутуллан турар ыстакааннаах арыгыны иһэн кэбиспит. Прокопьев итинник холус быһыытын сөбүлээбэтэхтэр. Скрыбыкиннаах Прокопьев тыл-тылларыгар киирбэккэ, боруоктаһан туран кэлбиттэр. Икки киһи тутуспутунан, таһырдьа дьиэ күүлэтигэр сүгүллэн тахсыбыттар. Скрыбыкин куругар иилинэ сылдьар саха быһаҕынан Прокопьевы искэ аспыт. Киһитэ дьиэҕэ киирэн, муостаҕа охтон хаалбыт. Скрыбыкин, улахан холуочук да буоллар, киһини өлөрбүтүн өйдөөн, аны: «Милииссийэлэргэ бэриммэппин, синэ биир», – диэбит. Дьиэтиттэн ИЖ-12 халыыбырдаах булт саатын ылан, бөһүөлэктэн тэйиччи турар саһыл пиэрмэтигэр баран хорҕойбут.
Милииссийэ оройуоннааҕы отделын дьуһуурунай чааһыгар Маҕарастааҕы быһылаан туһунан иһитиннэрии киэһэ 19 чааска киирбит. Тутатына суһал силиэстийэлиир бөлөх тэриллэн, айаҥҥа туруммуттар. Бөлөх салайааччытынан ыстаарсай лейтенант Федор Филиппов, силиэдэбэтэл Харлампьев анаммыттар. Кинилэри кытары бөлөххө Степанов, Николаев, Иванов, Сидоров, Угапьев бааллара. Маҕараска түүн уон биир чаас саҕана тиийэллэр.
Тиийээт, бу дьыалаҕа уорбаланааччы Скрыбыкин үчүгэйинэн бэринэр санаата суох, саалаах-саадахтаах саһыл пиэрмэтигэр саһан олорорун истэллэр. Киһилэрэ пиэрмэ хонтуоратын дьиэтигэр киирэн ааны иһиттэн хатанан баран олорбут. Милииссийэлэр уорбаланааччы баар дьиэтин төгүрүйбүттэр. Бөлөх ыстаарсайа Филиппов, дьиэ аанын тоҥсуйа-тоҥсуйа, ааны арыйан бэринэригэр модьуйбут. Дьиэ иһиттэн туох даҕаны харда иһиллибэтэх. Хайыай, ааны күүскэ тардыалаабытыгар хатыырын күрүчүөгэ төлө баран хаалар. Онуоха Филиппов саалаах киһиэхэ утары сүүрэн киирбэккэ эрэ, аан таһыгар сөрүөстэн туран, киһитэ ханан баарын көрөөрү төбөтүн быктарар. Онуоха дьиэ иһиттэн киһилэрэ Филипповы саанан ытан саайбыт. Филиппов сыҥааҕар бааһыран, ааны сабаат, чугуйарга күһэллибит. Дьиэни манаан турар атын милииссийэлэр бэстилиэттэринэн, бүрүстүүпүнньүгү бэринэригэр модьуйан, хаста да үөһэнэн сэрэтэр ытыылары оҥорбуттар да... Киһилэрэ кинилэр аайы сүгүн-дьүгээр бэриммэтин биллэрэн, аанын хаттаан хатанаат, дьиэ иһигэр кирийэн хаалбыт. Ыксал буолбутугар Филиппов дьуһуурунай чааска эрийэн көмө көрдүүр.
Сонно тута криминальнай сулууспа начаалынньыга Анатолий Степанов дьонугар туох да миэрэни ылбакка, дьиэни төгүрүччү маныылларыгар бирикээстиир. Саалаах бүрүстүүпүнньүгү тутарга анаан «Гром» диэн эпэрээссийэ тэриллэр. Бирикээс быһыытынан, бу бөлөх дьоно үөһээ өттүлэригэр саа буулдьатыттан көмүскэнэр бронежилет кэтэн, толору сэбилэнэн, киирсиигэ бэлэм буолуохтаахтар. Иккис бөлөх Маҕараска түүн икки чаас саҕана тиийэр.
Бастаан эпэрээссийэ салайааччыта Степанов уруупарынан Скрыбыкины туох да айдаана-куйдаана суох бэринэригэр кэпсэтии ыытан көрөр да, уу чуумпу. Бэриммэт киһини күүтэн олоруохтара дуо, тугу эрэ хамсаннахтарына сатанар курдук. Степанов бэйэтинэн тыаһа-ууһа суох аргыый аҕай дьиэ кырыыһатыгар ыттар. Былаан быһыытынан кини кырыыһа иһинэн дьиэҕэ көтөн түһүөхтээх. Дьэ, саҥардыы кырыыһа иһигэр киирээри гынан эрдэҕинэ, киһитэ саатын утары туппутунан, кини иннигэр биирдэ баар буола түһэр. Дьиҥэ, Степанов бэстилиэтинэн урутаан ытар кыахтаах этэ да, оччотооҕу быраабыла быһыытынан, хайдахтаах да балаһыанньаҕа, ким да буоллун, бастаан үөһэ сэрэтэр ытыыны оҥоруохтааххын. Скрыбыкин үгүһү толкуйдуу барбакка, уун-утары тахсан биэрбит милииссийэни түөһүн диэкинэн кыҥаан ытан түһэрэр (кэлин суукка билиммитинэн, хара быарын кыҥаан баран саатын чыыбыһын тардыбыт). Степанов түөскэ уонна хаҥас илиитигэр таптарар. Буулдьа ыар охсуутуттан дьиэ үрдүттэн тиэрэ охсуллан, сиргэ күр гына түһэр. Манна кинини сонун иһинэн кэтэ сылдьыбыт тимир бронежилета быыһыыр. Ол да буоллар буулдьа ыар охсуутуттан дөйөн, өйүн сүтэрэн ылар. Көмөҕө кэлбит суһал көмө бырааһа тыын киллэрбитин кэннэ, Степанов бүрүстүүпүнньүгүн кытары салгыы кэпсэтиитин ыытар. Дьэ, маныаха киһи эрэ буоллар, ытыалаабыт милииссийэтэ өлбөтөҕүн билэн уонна саатыгар ботуруона бүтэн, бэринэргэ күһэллэр.
Бу дьыалаҕа эмсэҕэлээччилэр милииссийэ үлэһиттэрэ буолалларын быһыытынан, дьыаланы борокуратуура силиэдэбэтэлэ ыытар. Скрыбыкиҥҥа Прокопьевы быһаҕынан аспытын иһин – РСФСР ХК 108 ыст. 1 чааһынан, киһиэхэ ыарахан көрүҥнээх эчэйиини оҥорбутун уонна милииссийэ үлэһиттэригэр утарыласпытын иһин РСФСР ХК 191 ыст. 2 чааһынан дьыала тэриллэр. Силиэстийэ суукка тиэрдиллэр. Дьыаланы СӨ Үрдүкү суута 1993 сыл муус устар ый 22 күнүгэр көрөр. Бу суут бириигэбэринэн Скрыбыкин Н.Ф. РСФСР ХК 108 ыст. 1 чааһынан түөрт эрэ сылга көҥүлүн быһарга, РСФСР ХК 191 ыст. 2 чааһынан биэс сылга көҥүлүн быһарга уураахтыыр. Манна суут РФ ХК 40 ыстатыйатыгар олоҕуран, чэпчэки миэрэтин арыый ыарахан миэрэтинэн симэлитэн бүтэһиктээх накаастабыл 5 (биэс) сылга көҥүлүн быһарга бириигэбэрдиир.
Мин саныахпар, бу Үрдүкү суут буруйданааччы Скрыбыкыҥҥа олус чэпчэкитик сыһыаннаспыт. Аахпыккыт курдук, бу киһи милииссийэ үлэһиттэрин сокуоннай ирдэбиллэрин толорортон аккаастанар эрэ буолбатах. Киһини өлөрдүм, онон синим биир диэн милииссийэлэргэ эйэнэн бэринимээри, кими баҕарар ытарга бэлэмнэнэн, эрдэттэн оҥостон дьиэ иһигэр саһар. Аны туран, Филипповы чараас сиригэр, төбөҕө, кыҥаан ытар. Оттон Степановы эмиэ өлөрөр санааттан хара быарын туһаайан ытар. Манна Филиппов сэрэҕин сүтэрэн аантан арыый лаппа быкпыта буоллар, төбөтө хампы ытыллан, тутатына өлүөхтээх эбит. Оттон Степанов өскөтүн, сонун иһинэн тимир буулдьаттан харыстанар бронежилета суоҕа буоллар, чугас сиртэн ытыыга хара быарын тоҕо ыттаран, эмиэ тутатына өлүөхтээх этэ. Мэдиссиинэ эспэртиисэтэ көрдөрөрүнэн, Филиппов сыҥааҕын үс доруобунньук сиирэ көтөн ааспыта, кэтэ сылдьар кууркатын уолугун саа буулдьата тоҕо ыппыта, Степанов хаҥас илиитин биир тарбаҕын доруобунньук сиирэ көтөн ааспыта, кэтэ сылдьыбыт сонугар биэс уон доруобунньук хатаммыт. Ону дьыалаҕа дакаастабыл быһыытынан киллэрбиттэр. Барыллааһын силиэстийэ уонна суут кэмигэр буруйданааччы Скрыбыкин, бу кинини тутан хаайа кэлбит милииссийэ үлэһиттэрин өлөртүүр санаанан ытыалаабыт. Нууччалыы сокуон хараҕынан эттэххэ – «прямой умысел». Холуобунай быраап этэринэн, ханнык баҕарар буруй састаабыгар саамай ыйааһыннааҕа буруйу оҥорооччу «умысла» учуоттаныахтаах. Бу дьыалаҕа буруйданааччы бу дьон милииссийэ үлэһиттэрэ буолалларын билэ-билэ, эрдэттэн соруйан ытыалаабытын үрдүнэн, суут бу сүрүн ыаратар өрүтү бириигэбэр миэрэтин аныырыгар учуоттаабатах дии саныыбын. Эппитим курдук, алҕас даҕаны эбэтэр соһуччу үөскээн тахсыбыт санааттан эбэтэр бэйэтин көмүскэнэн ытыалаабатах буоллаҕа. Ол оннугар буруйданааччы кырдьаҕаһын, урукку өттүгэр сууттамматаҕын, үлэлээҕин учуоттаан, буруйун чэпчэтэр өрүккэ охтон, итинник сиэрэ суох бириигэбэри таһаарбыт. Бу уолаттар: Филиппов уонна Степанов сэрэхтэрин сүтэрэн, анал быраабыланы тутуспатахтара буоллар, Ийэ дойдуларыгар биэрбит бирисээгэлэрин толороору кэрээниттэн тахсыбыт бүрүстүүпүнньүк илиититтэн олохторун толук ууруохтаах этилэр.
Аны туран, чэ, баҕар, суут буоллун даҕаны, оччолорго дойду бүттүүнүн үрдүнэн, дьалхааннаах тоҕус уонус сылларга кириминээл өрөгөйдөөн, саа-саадах тутан сэриилэһии, бэйэ-бэйэни сэймэктэһии, милииссийэ үлэһиттэрин сойуолаһан өлөртөөһүн күннээҕигэ кубулуйбут кэмэ этэ. Итинник дьалхаан быыһыгар ол ханна эрэ тыа сиригэр икки милииссийэни өлөрбүттэрэ сыаналаммат. Ахсааҥҥа да киирбэт кэмэ буолан буоллаҕа дуу... Горнай ис дьыалаҕа отделын үлэһиттэрэ, чуолаан, криминальнай сулууспа начаалынньыга Степанов Анатолий Романович уонна Филиппов Федор Афанасьевич эбээһинэстэрин, бирисээгэлэрин чиэстээхтик толорбуттара. Саалаах киһиттэн куттамматах, олохторун толук ууралларын кэрэйбэтэх дьоруойдуу быһыылара өрөспүүбүлүкэ Ис дьыалаҕа министиэристибэтин салалтатын өттүттэн сөптөөхтүк сыаналамматаҕа. Кэлин оччолорго министиэристибэ холуобунай ирдэбилин начаалынньыга, билигин Горнай улууһун мөрөбүөй судьуйата туруорсан, 1993 сылга «За отличную службу МВД» диэн бэлиэнэн наҕараадаламмыттара. Онтон урут да, билигин даҕаны итинник түгэҥҥэ биир үксүн сэрэҕэ суохтарыттан эбэтэр анал инструкцияны тутуспакка, бүрүстүүпүнньүктэн ытыллан өлбүт үлэһиттэр, бары кэриэтэ уордьаҥҥа, кырата мэтээлгэ, атын даҕаны наҕараадаҕа тиксэллэр. Манан туох түмүккэ кэлиэххэ сөбүй? Биһиги «хаан уруу» милииссийэбит, билигин полиция бэйэлэрин үлэһиттэрин, ханнык да түгэҥҥэ сөпкө сыаналаан, түгэни киэҥник ырытан, туораттан ким да туруорсуута суох, умнууга хаалларбакка бириэмэтигэр дьаһал ылыахтаах дии саныыбын. Оттон бу быһылаан уонна ол дьоруойдара ханна да ахтыллыбакка, дьон-норуот билиитигэр киирбэккэ, милииссийэ күннээҕи субуоккатынан ааһан хаалбыта хомолтолоох.
Кэлин 1993 сыл бүтэһигэр мин Горнай отделыгар үлэлии кэлбитим. Онно Анатолий Степановы кытары ыкса бодоруспутум. Ити быһылаан туһунан ыйыттахпына, сапсыйан кэбиһэрэ. «Ааспыт дьыала, хата, тыыннаах ордон сылдьарбытыгар махтал. Дьиҥинэн, мин ол киһини урутаан ытар кыахтаах этим. Бэстилиэппин утары уунан иһэн, чыпчылыйыах түгэнигэр, бу киһини ытан өлөрдөхпүнэ, “өлөрүөхсүт” аатырабын. Онтум кэлин дьиэ кэргэммэр, оҕолорбор хара мэҥ буолан хаалара чуолкай», – диэн кэпсээн турардаах.
Бу ахтыы ыстатыйабын дойду, дьон-сэргэ бэйэлэрин дьоруойдарын билиэхтээх диэн санаанан салайтаран суруйдум. Манна ахтыллар Степанов А.Р. – билигин ИДьМ бэтэрээнэ, Дьокуускай куоракка улахан чааһынай харабыллыыр тэрилтэ биир салайааччыта. Филиппов Ф.А., эмиэ ИДьМ бэтэрээнэ, Дьокуускайга үлэлии сылдьан бу соторутааҕыта соһумардык бу күн сириттэн бараахтаабыта. Тиһэх суолугар дойдутугар Бэрдьигэстээххэ аҕалан, чиэстээн атаарбыппыт. Бу ахтыыны кини сырдык мөссүөнэ дьон-норуот өйүттэн-санаатыттан сүппэтин диэн эһиги билиигитигэр таһаарабын.
Захар Федоров, Бэрдьигэстээх.
Сэҥээриилэр