1972 сыллаахха күһүн Дьааҥы улууһун Адыаччы бөһүөлэгин оскуолатыгар кэргэмминиин учууталлыы тиийбитим. Ол сыл сааһыгар биир үтүө күн Сөдүөт Стручков диэн ыаллыы олорор киһим: “Миигин кытта Айаан диэн сайылыкка кустуу барсаҕын дуо?” – диэтэ. Онуоха мин, саҥа кэлбит, сири-дойдуну билбэт киһи буоламмын, үөрүүнү кытта сөбүлэстим.
Үлэспит күммүтүгэр Сөдүөтүм тиийэн кэллэ, иккиэн кини аҕата олорор сайылыгар, бөһүөлэктэн биэс килэмиэтирдээх Айааҥҥа, айаҥҥа туруннубут. Аара баран иһэн хас да ньалыар ууга кустар олороллорун көрдүбүт, кустар буолуо дуо, чыккымайдар, хаһы да ытан ыллыбыт уонна дьэ, Айааммытыгар тиийэн кэллибит.
Дьиэҕэ киирбиппит, аарыма кырдьаҕас олорор эбит. Сип-сибиэһэй, саҥа буспут эт сыта муннубун минньигэстик кычыгылатта. Сөдүөтүм: “Бу – аҕам. 95 саастаах, аата эмиэ мин курдук – Сөдүөт диэн”, – диэн миигин улаханнык сөхтөрдө. Өссө биир сөхпүтүм диэн, оҕонньорбут биһиги көрөн олордохпутуна били ыгыччы буһарбыт, хас да тарбах халыҥнаах сыалаах этиттэн икки добуочча улахан кырбаһы ылан көрүөх бэтэрээ өттүгэр мэлитэн кэбистэ. Биһиги нэһиилэ биирдии кырбаһы тиниктиэхпитигэр диэри. Дьэ, аһыырдаах кырдьаҕас диэтэҕиҥ! Сии үөрүйэх эбит.
Өтөр аһаан бүтэн таһырдьа таҕыстыбыт. Арай, ат далыгар биир соноҕос турар. Ыҥыырдаах, көрдөххө добуочча ыйааһыннаах куул бэрэмэдэйдээх. Кутуругун диэки аллараа эмиэ туох эрэ куул баайыллыбыт. Хамсаннаҕын аайы ол куул иһигэр туох эрэ тыаһыыр, кыллыргыыр. Ат ол тыаһы абааһы көрөн харса суох тэбиэлэнэр, сүүрэлиир. Төһөнөн мөхсөр да, соччонон кууллар тыастара эбии сүрдэнэр. Мин ити быһыыны өйдөөмүнэ: “Бу аты тоҕо итинник сордоотугут?”, – диэн ыйыталаһааччы буоллум. Онтум айааһыыр ньымалара буолан таҕыста.
“Хайдах айааһыылларый?” диэ. Бастаан айааһамматах, көлүллүбэтэх хаҥыл соноҕоһу дал муннугар бэйэтэ эрэ батар гына оҥоһуллубут анал күрүөҕэ хаайаллар. Ол кэннэ хаайан туруоран ыҥыырдыыллар, бас быатын кэтэрдэллэр (бас быатын кэтэрдибэтэххэ, кэлин муоһуур быаны билиммэт буолар үһү). Онтон, дьэ, айааһаан бараллар.
Онтулара маннык буолар. Бастатан туран, ыҥыырыгар ол-бу бөх-сах угуллубут кууллары бэрэмэдэйдииллэр. Хаҥыл ат маҥнай ол тыаһыттан сиргэнэн дэлби мөхсөр, өрүтэ тэбиэлэнэр. Онтон тохтуу түһэн баран, син үөрэммитин кэннэ, аны, далга таһаараллар. Киэҥ сиргэ тахсан арыый босхо барбыттыы санаммыт ат эмиэ сүүрэлээн, тыас-уус бөҕө буолаахтыыр. Ити курдук кини улам тыаска-ууска үөрэнэр, сыыйа сыһыйан барар эбит.
Өссө биир кыра албас баар. Ол курдук, далга оту ыраах-ыраах ыһаллар. Инньэ гынан ат эбии хаамарга күһэллэр, биир сиргэ турбат. Сөдүөттэр этэллэринэн, ити курдук айааһаабыт кэннэ төһө да бэйэлээх хаҥыл сылгы сотору кэминэн сымныыр, туох да тыаһыттан сиргэммэт-үргүбэт буолар үһү. Ол эрэ кэннэ хаһаайыттар дьэ бэйэлэрэ миинэн, бас быалаан үөрэтэн бараллар, сыһыталлар. “Итинник айааһаммыт аты кэлин талбыккынан көлүйэҕин, миинэҕин, нэс курдук буолбут буолар. Төһө өр сыһыйара аттан тутулуктаах”, – дииллэр Сөдүөттэр.
Мин санаабар, дьааҥылар ньымалара бэрт судургу, сынньалаҥ, ат бэйэтин бэйэтэ айааһыыр ньыматын курдук буолан тахсар. Биһиги, дойду дьоно, аты айааһыы сатаан элбэхтик бырахтарбыппыт, эчэйбиппит, көлүйээри сыарҕа бөҕөтүн алдьаттарбыппыт. Онон бу дьааҥылар ньымалара баҕар кимиэхэ эмэ туһалыа диэн суруйдум.
С.С. Колесов,педагогика бэтэрээнэ.Нам улууһа, I Хомустаах.
