Биһиги ыал аҕабыт
Петр Иннокентьевич Васильев
бу дьыл кулун тутар 12 күнүгэр 85 сааһын туолбутунан олоҕун ааспыт сылларыттан санаан-ахтан ааһарбыт тоҕоостоох.
Кини Бүлүү Илбэҥэтигэр төрөөбүтэ. Оҕо сааһа Горнай Бэрдьигэстээҕэр ааспыта, онон бу сири дойду оҥостон, куруук махталлаах буолааччы. «Горнай миигин киһи оҥорбута, онно иэспин төлүөхтээхпин», – диэн кэпсээччи. Ол бүччүм санаатынан олоҕун устата салайтаран кэллэ.
1956 с. оскуоланы бүтэрэн Сэбиэскэй аармыйа кэккэтигэр сулууспалыы барбыта. Онно үс сыл пуолкаҕа хомсомуол тэрилтэтин сэкирэтээринэн үлэлээбитэ. Сулууспатын бүтэһик сылыгар ССРС дэлэгээссийэтигэр киирсэн, ССРС уонна МНР судаарыстыбаннай кыраныыссатын демаркациятын үлэтин салайсыбыта. Онон аармыйаҕа эт-хаан өттүнэн эрчиллиини, бэлитиичэскэй буһуу-хатыы, өй-санаа, билии-көрүү улахан оскуолатын ааспыта. Аармыйаҕа сулууспатын хомсомуол КК-тан Бочуотунай кырааматалаах, «Сэбиэскэй аармыйа туйгуна» бэлиэлээх түмүктээбитэ.
Салгыы 1959-1961 сс. Атамай оскуолатыгар физкультура, үлэ уруогун учууталынан, интэринээт иитээччитинэн, оҕолору эт-хаан өттүнэн эрчийиини, өй-санаа өттүнэн иитиини тэҥҥэ тутан үлэлээбитэ. Бэрээдэктээх буоларга, билиигэ-көрүүгэ тардыһыыга, бары өттүнэн бэйэни сайыннарыыга уһуйбута. Ол саҕана Атамай оскуолатыгар үөрэммит РФ Куттал суох буолуутун национальнай академиятын генерал-майора, РФ үтүөлээх юриһа, ХИФУ бэрэпиэссэрэ Макар Макарович Яковлев Петр Иннокентьевиһы успуорка ситиһиилэригэр олук уурсубута, аһары кытаанахтык буруйдаатахтарына көмүскэһэр киһим этэ диэн истиҥник махтана ахтар.
1961-1966 сс. СГУ тыа хаһаайыстыбатын факультетыгар устудьуоннуур. Манна факультет комсомольскай тэрилтэтин сэкирэтээринэн талыллан, ис тэрээһин үлэни салайбыта. Итини сэргэ устудьуоннар научнай уопсастыбаларыгар, муоһунан кыһан уһаныы куруһуогар, спортивнай гимнастика сиэксийэтигэр утумнаахтык дьарыктаммыта. Бэһис кууруска сылдьан устудьуоннар Бүтүн Сойуустааҕы научнай үлэлэрин куонкурсун кыайыылааҕа буолбута. Москуба Бэтэринээринэй академиятын бэрэпиэссэрдэрэ, преподавателлэрэ кини дакылаатын бэлэм дьиссэртээссийэ диэн үрдүктүк сыаналаабыттара.
1966-1969 сс. Горнайдааҕы хомсомуол райкомун бастакы сэкирэтээринэн үлэлээбитэ. Бу үлэҕэ сэттэ сыл ыстаастаах киһи муна-тэнэ сылдьыбакка, хара ааныттан дьыаланы билэн кимиилээхтик ылсыбыта. Өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллар тэрээһиннэргэ да, производство былааннарын толорууга да оройуон хомсомуоллара, ыччаттара көхтөөхтүк кыттан үлэлииллэрэ. Хомсомуол 50 сылын көрсө оройуон комсомольскай тэрилтэтэ хомсомуол уобаластааҕы кэмитиэтин Кыһыл знамятынан наҕараадаламмыта.
Баартыйа райкома Петр Иннокентьевиһы тэрээһиннээх, эппиэтинэстээх үлэһитин таба көрөн, Хабаровскайдааҕы үрдүкү бартыыйнай оскуолаҕа үөрэххэ ыыппыта.
1969-1971 сс. үөрэҕин бүтэрэн, баартыйа уобаластааҕы кэмитиэтин тэрийэр-бартыыйнай үлэҕэ инструкторынан 1971-1973 сс. үлэлээбитэ. Бу сылларга өрөспүүбүлүкэ үгүс оройуоннарыгар, сорохторугар хастыыта да хомондьуруопкаҕа сылдьан элбэххэ үөрэммитэ, салалта үлэтигэр уопутурбута.
1973-1978 сс. Горнайдааҕы баартыйа райкомун сэкирэтээринэн ананан, тыа хаһаайыстыбатын уонна ыччаты кытта үлэни сүрүннээн салайбыта.
1979-1982 сс. Алексеевскай (Таатта) оройуонугар «Коммунизм» сопхуос дириэктэринэн тахсыылаахтык үлэлээбитэ. 1980 сыл түмүгүнэн сопхуос бары салаа үлэлэригэр былааннарын аһары толорон, Бүтүн Сойуустааҕы куоталаһыы кыайыылааҕынан тахсан, ССКП КК, ССРС МС, ПСБСКС уонна ЫБСЛКС КК Кыһыл знамятынан, ССКП обкуомун, САССР МС Кыһыл знамятынан наҕараадаламмыта.
Ити ситиһиилэр үлэни сатаан тэрийдэххэ, сөптөөхтүк үлэҕэ аттаран туруоран көҕүлээтэххэ үлэһиттэр тугу барытын кыайыахтарын сөбүн дакаастаабыттара. Ону тэҥэ сири кытта үлэҕэ, үрдүк үүнүүнү ыларга Таатта үлэһит дьоно сыаналаах уопуттарыттан үллэстибиттэрэ.
1982-1987 сс. Алексеевскай (Таатта) оройуоннааҕы АПХ бэрэссэдээтэлинэн, Райсовет бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччынан үлэлээн, бүтүн улахан оройуон тыатын хаһаайыстыбатын үлэтин салайбыта.
Манна мунньуммут баай уопутугар олоҕуран, 1987-1995 сс. Горнайга саҥа «Маҕарас» сопхуоһу тэрийэн дириэктэрдээбитэ. Бу сылларга үлэ саҥа ньымаларын олоххо киллэрэр соруктанан үлэ салааларынан кэпэрэтииптэри тэрийбиттэрэ. Олор бэйэ ыккардыгар анал бэчээттэммит кумааҕы харчынан аахсан, ыһыллыы кэмин чэпчэкитик туораабыттара.
Бастакы сылларга 400 сүөһүгэ саҥа таас хотон, 120 сүөһүгэ саҥа мас хотон тутуллубуттара. 4 сайылыкка үрдүк күүрүүлээх уот ситимэ тардыллан киллэриллибитэ. Саҥа титииктэри туппуттара, эргэлэри сөргүппүттэрэ. Сүөһү аһылыгын базатын бөҕөргөтүүгэ элбэх сыллаах оту, горуоҕу, эбиэһи, рапсы кытта булкуйан ыһыы саҕаламмыта, уу ыстарар ситими тардан үлэлэппиттэрэ.
Үлэһиттэр олорор усулуобуйаларын тупсарарга дьиэ тутталларыгар тыраахтарынан маһы тиэйиигэ 46 %, пилорамаҕа эрбэттэриигэ 42 % чэпчэтии олохтоммута көдьүүстээх буолта. Дьиэ тутуута күргүөмнээхтик саҕаланан, 8 сылга 116 дьиэ тутуллубута. Таас хотон тэйиччи тутуллан, үлэһиттэри оптуобуһунан таһаллара, итии аһылыгынан хааччыйаллара.
Бөһүөлэккэ олохтоохтору көҕүлээн кытыннаран, саҥа успуорт саалатын уонна кулуубу туппуттара. Тэйиччи саҥа ыһыахтыыр сири күрүөлээн, сэргэлэрдээн киэҥ-куоҥ гына туппуттара. Сэрии кыттыылаахтарыгар бэлиэ сиргэ пааматынньык туруорбуттара.
Хаалбыт сирдэри сөргүтэн, Улуу Сыһыы өҥ кэрэ сиригэр саҥа учаастак тэриллибитэ. 9 олорор дьиэ, оскуола-саад, электростанция, телеустановка кылгас кэмҥэ кэккэлии түспүттэрэ алааһы саҥалыы тыыннаабыттара. Улуу Сыһыы кэрэ айылҕатыгар дьүөрэлии хараҕы сымната сандаарбыттара. Сотору суола-ииһэ оҥоһуллан, сопхуос отделениета буолуохтааҕа уонна саха сүөһүтүн иитиинэн дьарыгыран, оройуон нэһилиэктэригэр тарҕатыахтааҕа. Онон Эбээн Бытантайтан 46 саха ынаҕын бөртөлүөтүнэн аҕалан олохтообуттара. Бу сопхуос салалтатын, үлэһиттэрин биир санаанан түмсүүлээх үлэлэрэ үтүө түмүктэрдэммитэ. «Маҕарас» сопхуос өрөспүүбүлүкэ биир биллэр, туруктаах хаһаайыстыбата буолбута. Биир ынахтан 2200 кг үүтү ыаһын, ыччат сүөһүнү төлөһүтүү 370 кг тиэрдии ситиһиллибитэ.
Сопхуос олохтоох оскуоланы кытта дуогабар түһэрсэн үлэлээбиттэрэ. Үөрэнээччилэр үлэ-сынньалаҥ лааҕырдарыгар оттуур сири сыһыарбыттара, базатын саҥардыбыттара. 20-тэн тахса сыл лааҕыры үлэлэппит Степан Степанович Контоев салалтатынан Улуу Сыһыы 4 алааһын оҕолор күрүөлээн туттарбыттара.
Сэбиэскэй тутул эстэн, саҥалыы дьаһаныыга хардыылар Сахабыт сиригэр салҕанан испиттэрэ. СӨ Судаарыстыбаннай мунньаҕа (Ил Түмэн) тэриллэн, 1993 с. ахсынньытыгар бастакы ыҥырыылаах быыбара ыытыллыбыта. «Маҕарас» сопхуос үлэтин тэтиминэн, үчүгэй көрдөрүүлэринэн сылыктаан, улуус олохтоохторо Петр Иннокентьевиһы депутатынан талбыттара. Онтон 1995 сылга Горнай улууһун дьаһалтатын баһылыгын бастакы быыбарыгар быыбардааччылар баһыйар үгүстэрэ (67,3 %) куоластарын биэрэн үрдүк итэҕэллэрин биллэрбиттэрэ. Ол саҕанааҕы дойду үрдүнэн бүрүүкээбит ыарахан балаһыанньаҕа бу олус улахан эппиэтинэс этэ. Улуус баһылыгынан үлэлээбит 5 сыл 8 ыйыгар уонунан сылларга мунньуллубут араас кыһалҕалартан мүччү түһэргэ былааннаан, дьаһалта аппараатын үлэһиттэрин эдэрситэн, үрдүк ирдэбили олохтоон, улуус сайдыытын туһугар биир сыалга түмэн, сомоҕо кэлэктииби тэрийбитэ. Ол күүрээннээх үлэ сылларыгар оройуон тэриллэригэр тутуллан үлэлии турар дьиэлэри саҥа тутууларынан уларытыы, айылҕа харыстабылын, суол-иис, духуобунай сайдыы, иһэр уу, гаастааһын, тыа хаһаайыстыбатын иирбэ-таарба боппуруостара күннээҕи ирдэбилгэ тураллара. Петр Иннокентьевич өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтатыгар итэҕэтиилээх туруорсуутун, кэпсэтиилэрин түмүгэр улууска 50 куойка миэстэлээх, күҥҥэ 100 киһи сылдьар амбылатыарыйалаах, саҥа таас балыыһа, 20 куойкалаах тубдиспансер, улуус киинигэр таас оскуола, Күөрэлээххэ оскуола тутуллар буолтара. Өссө 1991с. Одуну нэһилиэгэр үлэлии олорон саҕалаабыт гаастааһын кэпсэтиилэрин салҕаан, Кыһыл Сыыр – Мастаах-Бөргө-Дьокуускай гаас турбатын үһүс утаҕар Бэрдьигэстээх туһаайыытынан «отвод» оҥорору ситиспитэ. Ити кэлин улууска гаас кэлиитэ түргэтииригэр олук уурбута.
1997 сыл «Свободнай» космодромтан «Старт - 1» аракыата иккис сүһүөҕэ Маалтааны нэһилиэгин сиригэр түһэн, олохтоохтору олус аймаабыта. Онно өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин кытта ыкса үлэлэһэн турунан туран бу кыһалҕаны быһаарбыта. Аракыата тобохторун содулларын чинчийэргэ өрөспүүбүлүкэттэн хамыыһыйа тахсан үлэлиирин ситиспитэ. Маны сэргэ, Дьокуускай куорат мээрийэтин кытта дуогабар түһэрсэн, 1999 сылга куорат территориятыгар дьиэ туттарга 20 учаастагы анаппыта. Билигин онно улууспут дьоно олохсуйан олороллор.
2000 сылы түмүктээн улуус баһылыгын эбээһинэһиттэн босхолонон баран 2001-2006 сс. улуус Мунньаҕын бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан үлэлээбитэ. Улууска муниципальнай былаас тирэх ылыытыгар суолу солооччунан эмиэ Петр Иннокентьевич буолбута. Нэһилиэктэр баһылыктарын, актыыптарын, дьокутааттарын оскуолатын тутаах лиэктэрэ этэ. Элбэх сокуоннары, докумуоннары үөрэтэн, муниципальнай тэриллиилэр үлэлэрин иилэспитэ-саҕаласпыта. Олохтоох «Үлэ күүһэ» хаһыакка үлэтин сүнньүнэн үгүс ыстатыйаны суруйбута. Сэбиэскэй кэмҥэ үлэлээбит уопсастыбаннай тэрилтэлэр саҥа тутулга хайдах үлэлииллэрэ, тугунан дьарыгыраллара умнулла быһыытыйбыта. Онон саҥалыы балаһыанньалары суруйан бэчээттиир үлэни сүрүннээбитэ. Онно киирбиттэрэ:
1. Нэһилиэнньэ олорор сиринэн үлэлииригэр «Түөлбэ».
2. Эр дьон уопсастыбаннай хамсааһыннара.
3. Дьахтар сэбиэтэ.
4. Дьахталлар уопсастыбаннай түмсүүлэрэ.
5. «Эдэр ыал» уопсастыбаннай тэрилтэ.
6. Нэһилиэктэргэ ыччат лидердэрэ.
7. Норуодунай дружиналар уопсастыбаннай бэрээдэги харыстааһыҥҥа ыытар үлэлэрэ.
8. Улууска уопсастыбаннай бэрээдэги харыстааһыҥҥа уопсастыбаннас холбоһуктара.
9. Уопсастыбаннай түмсүүлэр салайааччыларын, тэрийээччилэрин материальнай интэриэстээһин туһунан балаһыанньалар.
10. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин учаастактааҕы иниспиэктэрин туһунан» сокуон.
11. «Гражданнар, оҕолор уопсастыбаннай миэстэҕэ сылдьыыларын быраабылалара» тус-туспа боросууранан бэчээттэммиттэрэ.
Манан салайтаран уопсастыбаннай олоххо олохтоохтору кытыннарыы салҕаммыта.
2013-2016 сс. бочуоттаах сынньалаҥҥа олорон улуус Уопсастыбаннай сэбиэтин салайан үлэлэппитэ гражданнары көҕүлээһиҥҥэ улахан оруолламмыта. Үлэҕэ эппиэтинэһи, олорор сири тупсаран оҥоруу, дьиэ кыылын иитии быраабылалара, о.д.а суолталаах боппуруостар тустарынан быһаарсыы тэриллэрэ.
Күн бүгүн Горнай уопсастыбанньыктара өрөспүүбүлүкэҕэ көхтөөхтөрүнэн биллэллэр, араас граҥҥа тиксэн, улуустарын сайдыытыгар дьоһун кылааттарын киллэрэллэр.
Петр Иннокентьевич өр сыллаах сыралаах, таһаарыылаах үлэтэ ССРС, СӨ, Горнай улууһун элбэх наҕараадаларынан бэлиэтэммитэ.
«Бочуот» уордьан, үс мэтээл, «Гражданскай килбиэн», «Улуус духуобунай бэпэчиитэлэ», о.д.а тэрилтэлэр анал бэлиэлэрин хаһаайына, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, РФ норуот үөрэҕириитин туйгуна, СӨ тыатын хаһаайыстыбатын бочуоттаах бэтэрээнэ, Горнай улууһун, Бэрдьигэстээх, Одуну нэһилиэктэрин бочуоттаах гражданина, сэрии оҕото, үлэ бэтэрээнэ.
Биһиги аҕабыт дьиэ кэргэнин олоҕун эрдэттэн эрдэ быһааран, дьаһайан иһэр, туохтан да туора турбакка көмөлөһө сылдьар олус үчүгэй хаһаайын, үтүө сүбэһит, эрэллээх эркин аҕа баһылык. Олорорбут устатыгар сүбэлэһэн, өйөһөн-өйдөһөн олохпутун оҥоробут. Оскуолаҕа эрдэҕиттэн хайыһарынан, спортивнай гимнастиканан, чэпчэки атлетиканан утумнаахтык дьарыктаммыта. Уус-уран самодеятельноска кыттан ыллыыра, истиэнэ хаһыатын таһаарыынан сөбүлээн дьарыгырара. Биэнсийэҕэ тахсыаҕыттан маһынан уһанар, туоһунан тигэр туспа дьарыктаах. Бултуурун, айылҕаҕа сылдьарын туохтааҕар да ордорор. Дьиэнэн сылдьан сир астыыбыт, сири-дойдуну көрөн, айылҕаҕа астына сынньанарбыт үтүө үгэспит буолар.
Эйэлээх кэргэн, амарах аҕа тапталлаах киһибитин 85-һин туолбут ытык сааһынан ис сүрэхтэн истиҥник эҕэрдэлиибит!
Туйгун доруобуйаны, уһун дьоллоох олоҕу, үгүс үөрүүнү, нус-хас туругу баҕарабыт. Махтанабыт, таптыыбыт, өрүү аттыгар баарбыт.
Кэргэнэ Александра Гаврильевна,
кыыһа Лира.
