Хаһан да үктэммэтэх сиргитигэр, кыһыҥҥы кэмҥэ түҥ тайҕаҕа, собус-соҕотоҕун сылдьыаххыт этэ дуо? Айылҕаҕа сыһыаннаах эр дьон “сылдьан буоллаҕа” диэхтэрэ. Оттон кэрэ аҥаардар? Уустук... Соҕотоҕун буолуохтааҕар бөлөҕүнэн да барарга сөбүлэнээччи ахсааннаах буолуохтаах. Оттон мин бүгүҥҥү дьоруойум Саха сирин хоту улууһугар – Эбээн Бытантайга – биир ый (!) устата тоҥуу хаары оймоон, хаар хайалары дабайан, аһаҕас халлааҥҥа хонон, олохтоох дьону кытта билсэн, толору дьоллоох дойдулаата. Москубаттан төрүттээх айанньыт, суруналыыс, блогер Марина Галкина Саха сиригэр бастакы эрэ сырыыта буолбатах. Салгыытын кинилиин кэпсэтииттэн билсиҥ.
– Марина, хаһааҥҥыттан айанньыттар кэккэлэрин хаҥата сылдьаҕын?
– Москуба төрүт олохтооҕобун. Бэл, хос эбэм араспаанньата Московская диэн этэ. Төрөппүттэрим айаҥҥа, туризмҥа туох да сыһыана суохтар. Айылҕаттан кытта ыраахтар. Аҕам – юрист, ийэм аангылыйа тылын тылбаасчыта идэлээхтэр. Эһэм Вятскай күбүөрүнэттэн төрүттээх буолан, кинилиин айылҕа туһунан үгүстүк кэпсэтэрбит. Көннөрү оскуолаҕа үөрэммитим. Кырабыттан бэлисипиэттиирбин сөбүлүүрүм. Тыаҕа соҕотоҕун сылдьарбыттан, үөнтэн-көйүүртэн, кыылтан-сүөлтэн куттаммат этим. Балыктыырым. Харбааһын, хайыһар сиэксийэтигэр дьарыктанарым, путбуоллуурум. Оскуолабытыгар туризм куруһуога диэн суоҕа. Арай атын кылаас учуутала үөрэтэр оҕолорун айылҕаҕа илдьэ барара. Бэһискэ үөрэнэ сырыттахпына, биһиги кылаастан хас да оҕону илдьибитэ. Ити – айылҕаҕа аан бастакы хонуум этэ. Оччолорго Москуба улаханнык кэҥии илигэ. Киинтэн 60 км тэйиччи сиргэ сылдьыбыт сырыыбытын умнубаппын.
Биологияны, зоологияны интэриэһиргиирим. МГУ биологическай факультетыгар үөрэнэн, геоботаник буолбутум. Тыытыллыбат, харыстанар сирдэргэ геологоботаническай чинчийиилэри ыытарым, үүнээйилэри үөрэтэрим. Хабаровскай, Приморскай кыраай сирдэригэр сайыҥҥы эспэдииссийэҕэ сылдьыбытым. “Дерсу Узала” сэһэнтэн ааҕан, бэйэм баҕаран, талаһан туран, Уссурийскай тайҕатыгар үлэлээбитим. Эмтээх оттор институттарыгар үлэлээн ааспытым. Онтон 90-с дьалхааннаах сыллар саҕаламмыттара. Хонуу үлэтэ тохтообута. Салгыы туризм малын-салын тигиигэ, оҥорууга ылсыбытым. Доҕотторбун кытта турист утуйар тэллэҕин тигэрбит, байдааркалары, катамараннары оҥорорбут. “Өлөрбүт” харчыбытынан бэйэбит айанныыр буолбуппут. Алтыа буолан, Плато Путоран диэн кэлимсэ хайаҕа сатыы хааман, күүстээх сүүрүктээх үрэҕинэн устан, олус ыарахан уонна илистиилээх айаҥҥа сылдьыбыппыт. Оччолорго күүстээх күрүлгэн баарын билбэккэ, алдьархайга түбэһэ сыспыттаахпыт. Онтон сынтарыйбакка, эр ылан, уопутуран, салгыы өссө уустук айаннарга сылдьыбыппыт.
– Туризм хайа көрүҥүн ордороҕун?
– Хайанан сатыы хаамыылаах, уунан устуулаах айан быдан интэриэһинэй. Хайаҕа ыттары, онно наадалаах малы-салы сүгэрбин да, таһарбын да сөбүлээбэппин.
– Ханнык кэмтэн соҕотоҕун айанныыр буолбуккунуй?
– 1994 с. Камчаткаҕа Гейзердэр хонууларыгар айаннаабытым. Камчаткатааҕы Петропавловскайга сөмөлүөттэн түһээт, хайаны көрбүтүнэн инним хоту түһүммүтүм. Ото-маһа хойуу буолан, хаамарга уустуга. Күҥҥэ 3 км ырааҕы баран, туһугар рекорд оҥорбуттааҕым. Оннук айан кэнниттэн ыраас туундараҕа тахсар саҕа дуоһуйуу суох.
– Дьахтар киһиэхэ кыылтан-сүөлтэн да куттамматыҥ сүрдээх эбит. Аны саата суоххун... Сылдьарыҥ тухары көрсөн аҕай биэрдэҕиҥ дии.
– 50-тан тахса тыатааҕыны көрүстэҕим буолуо. Үрэх кытыытынан киһи тэпсибитин курдук ыллыктар баар буолаллар. Бастаан утаа чугаһынан ыраас сир, дьон баара буолуо дии саныыр этим. Онтум үрэххэ балыктыы киирэр тыатааҕы суола эбит. Чугаһынан тиҥсириҥнээн ааһааччылар. Дьиктитэ диэн, биир эһэ кэлэн барбыт сиринэн иккис эһэ кэлбэт. Сарсыарда борук-сорукка туран барыахха наада. Ити кэмҥэ эһэлэр балыктыы киирэллэр.
Түҥ тыаҕа киирбэт туһуттан ыллыктан чугас балааккабын туруорар буола сылдьыбытым. Биирдэ, ырдьыгыныырыттан сэрэйдэххэ, арыый киҥнээх эһэ кэлэн барбыта. Түннүгэ-үөлэһэ суох балаакка буолан, көрбөтөрбүн да, улахан уонна кутталлаах эһэ буоларын сэрэйбитим. Ол олорон, аргыый аҕай биһик ырыатын ыллаабытым. Эһэм чуумпуран хаалбыта. Сотору оту-маһы барчалаан, ыллыгынан бара турбута. Дьэ, онно чахчы куттаммытым. Ити түгэнтэн ыла ыллыктан кырата 30 м ыраах сиргэ балааккабын туруорабын.
Охотскай муора эҥээригэр Сунтаар хайатыгар эһэ оҕолорун көрсө түспүтүм. Кириэстэниэм икки ардыгар сүүнэ тыһы эһэ мин диэки сүүрэн бөгдьөрөҥнөөн иһэрин көрбүтүм. Тайахпын утары тутан баран, баарбынан-суохпунан сарылаабытым. Онно соһуйан, тохтообута. Тыатааҕы – туох да мөккүөрэ суох аар тайҕа хаһаайына. Киниэхэ суолу биэрэр ордук. Көрсө түстэххэ, хараҕын утары көрүмүөххэ, эмискэ хамсаммакка, аргыый аҕай суолтан туоруохха наада.
– Бөрөнү көрсүбүтүҥ дуо?
– Чукоткаҕа сүүнэ улахан үрүҥ бөрөнү уун-утары көрсүбүттээхпин. Этэҥҥэ ааһыспыппыт.
– Тыа адьырҕаларыгар тэҥнээтэххэ, ыт үөрэ оҕо оонньуутугар холооннооҕо дуу?
– Дьэ, ити сыыстыҥ. Ыт үөрэ айылҕа адьырҕатынааҕар быдан кутталлаах.
– Соҕотоҕун айанныыр үчүгэйэ, сүүйүүтэ туохха сытарый?
– Атын киһини кытта алтыһыыга аралдьыйбакка, айылҕаны кытта биир-бииргэ хааларыҥ олус сыаналаах. Олохтоох омуктары көрсүһүүгэ соҕотоҕуҥ эмиэ үчүгэй. Бүтүн бэйэҕин кинилэр болҕомтолоругар киллэрэр, аныыр олус астык. Айаҥҥа бэйэҥ эрэ буоллаххына, тус тэтимҥинэн сылдьаҕын. Ол көҥүлү, уоскулаҥы биэрэр. Соҕотох сылдьан, сөбүлээбит сиргэр өр тохтуоххун, хайаҕа ыттыаххын, дуоһуйа балыктыаххын сөп. Барытын болҕомтолоохтук, сыныйан көрөҕүн, үөрэтэҕин. Оттон бөлөххө киирдэххинэ, элбэхтэн тутулуктанаҕын. Бөлөххө бэйэ-бэйэҕэ эрэнэн, уустук сиргэ киирэн, сыыһа хамсаныы элбэх. Соҕотоҕун сырыттахха, бэйэҕин да харыстанан, хайыҥ охсунан, ыарахан сирдэри тумнаҕын.
– Саха сиригэр аан бастаан хаһан кэлбиккиний?
– 2008 с. иккиэ буолан, Сунтаар хайатынан Муус Хайаҕа тахсыбыппыт. 2010 с. эмиэ ити аргыспыныын Черскэй сис хайатыгар кэлэн барбыппыт. Элбэх хайаны уҥуордаан, Кыайыы чыпчаалыгар (Пик Победы) биллэрдик чугаһаабыппыт. Хайаҕа ыттар тээбириммит суох буолан, тэллэҕиттэн төннүбүппүт. Ол эргин киһи тылынан тиэрдибэт кэрэ сирэ элбэх. Саха сирин олохтоохторун ити миэстэлэринэн сылдьаргытыгар ыҥырабын. Хоту дойду чөмчүүк тааһа онно баар.
Үһүс сырыыбар соҕотоҕун 2019 с. сайын Дьааҥы хайаларыгар сылдьыбытым. Быйыл төрдүс төгүлбүн, кыһыҥҥы кэмҥэ аан бастакыбын хайыһарынан Дьабалаах күөлүгэр сырыттым. Дьонтон тэйиччи олохсуйбут тыла суох кэргэнниилэри кытта соһуччу билистим. Василий – саха уонна эбээн аҥаардаах. Ираида – Тула нууччата. 30 сыл кэриҥэ тайҕаҕа олороллор. Кыра дьиэлээхтэр, чөкө хаһаайыстыбалаахтар.
– Москуба курдук киин сиртэн кэлбит киһиэхэ түҥ тайҕаҕа олорор дьон хайдах көһүннүлэр?
– Куорат олохтоохторо бары биир халыып буолбатахтар. Москубаны мааны, харчылаах, көргө-нарга көхтөөх дьон куоратын курдук ылыналлар. Биир бэйэм куорат тыаһыттан-ууһуттан олус сылайабын, салҕабын. Олоҕум укулаата даҕаны судургу. Ол да иһин айылҕаҕа чугас дьоҥҥо талаһабын. “Төһөнөн ыраатаҕын да, оччонон үчүгэй дьону көрсөҕүн” диэн мээнэҕэ эппэттэр. Ираидалаах Василий оҕолуу аһаҕастар, элэккэйдэр, ыалдьытымсахтар. Төһө даҕаны саҥа таһааран кэпсэппэтэрбит, урууларбын көрсүбүт саҕа санаммытым. Киэҥ тайҕа, туундара, хайалар, үрэхтэр, күөллэр, от-мас арааһа, балык, табаһыттар – Саха сирин күндү баайа. Олус баай ландшафтаах дойдуга олороҕут. Ол барыта маҕыньыыт курдук тардар. Ханнык да ыарахан сыаналаах куруортарга таласпакка, манна кэлбит быдан ордук.
Бу сырыыбар Саккырыыр бөһүөлэгэр олохтоохтор олус сылаастык көрүстүлэр. Дьон талаана сүрдээх! Таба тириититтэн тикпит таҥастара, айылҕа матырыйаалыттан уруһуйдара сөхтөрдүлэр. Сугунунан уруһуйдуурга холоннум. Хоту дойду ырыата, үҥкүүтэ астыгыын! Билигин даҕаны кулгаахпар иһиллэр. Саха сүөһүтэ турар хотонун көрдүм. Күн аайы ойбон алларбат туһуттан күөлгэ оһох туруоран оттоллор эбит. Биир сиргэ элбэх интэриэһинэйи көрүөххэ сөп. “Юрта мира” диэн бырайыагынан туристыыр хайысхалары арыйар былааннаахтара үөртэ.
– Сир иччитэ биллибитэ, сэрэппитэ баар дуо?
– Тохтоон, сынньанан ааһарга ыҥырар сирдэр баар буолаллар. Биир бэйэм тыаһа-ууһа суох чуумпу, барыта ытыс үрдүгэр уурбут курдук аһаҕас сирдэри талан тохтооччубун. Уу баһарга ыраах да буоллун. Сүрүнэ, сүрэх сытыахтаах, уоскулаҥы булуохтаах. Айылҕаҕа утуйарым да, түүлүм да үчүгэй. Арай Камчаткаҕа сылдьан, балааккам тула кыыл, көтөр, уу, от-мас да тыаһыгар майгыннаабат дьикти тыастары истибитим. Онно сиһим кэдэҥнээн ылбыта. Саха сиригэр оннукка түбэһэ иликпин. Барыта астык, чуумпу, нуурал. Ханна да тиийдэхпинэ, уот иччитин аһатабын. Испэр көрдөһөбүн-ааттаһабын. Улаханнык саҥарбаппын эрээри, хайдах эрэ барыта сатанан, табыллан иһэр курдук.
– Туриска аналлаах мал-сал, таҥас-сап эгэлгэтэ баар буолла. Айаҥҥа тугу илдьэ сылдьаҕын?
– Бэйэм оҥостубут малларбын таһынан “Сплав” диэн туристыыр хампаанньа тээбиринигэр толору эрэнэбин. Ыарахан сыаналаах омук пиирмэлэрин малларын эккирэппэппин. Үрүсээктэрим үгүстэрэ, оһоҕум, хочулуоктарым – бэйэм оҥоһуктарым. Балааккабын, этэрбэспин, тыалга, ардахха аналлаах саҕынньахпын, ууга кэтэр ыстааммын бэйэм тикпитим. Кыһынын Хабаровскай табаһыттарын үөрэхтэринэн тайах түүтүнэн тикпит тэллэхпин илдьэ сылдьабын. Саккырыырга биир дьахтар хайа бараанын тириитин биэрбитэ абыраата. Сайынын чараас тэллэххэ сытабын. Түү уонна флис матырыйааллаах таҥастары ордоробун. Атах таҥаһыгар улахан болҕомто наада. Хайаҕа, ууга сылдьарга аналлаах атах таҥаһа элбэх.
– Аскын-үөлгүн хайдах быһаарынаҕын?
– Сайынын куруппаны, сухуой үүтү, ууллубут арыыны, балыкка тиийиэххэ диэри кыра халбаһыны, сыаны, кыра саахары, аҕыйах кэмпиэти ылабын. Ууллубут арыы улахан оруоллаах. Эти-сиини сэниэнэн хааччыйар. 2 кг курдук халаачык, сушка ылабын. Сайынын күҥҥэ үстэ уот оттон, итиилии аһыыбын. Сир аһа улаханнык абырыыр.
Кыһынын сыаҕа сууламмыт хаппыт эти ылааччыбын. Сарсыарда, киэһэ хааһыны кытта сиибин. Ити кэмҥэ сарсыарда уонна киэһэ уот оттобун. Эбиэппин тиэрмэстээх чэйинэн, бурдук аһынан быһаарабын. Күлүүкүбэ ылааччыбын.
– Сибээскэ хайдах тахсаҕын? Араассыйалааххын дуо?
– Суох. Доҕотторбор айаным ситимин ойуулаан хаалларабын, болдьохпун этэбин. Бастатан туран, бэйэҕэ эрэл, этэҥҥэ буоларга бөҕөх санаа наада. Уопсайынан, сибээс тэриллэрин сэҥээрбэппин. Кыһалҕаттан эрэ төлөпүөннээхпин, аҕыйах социальнай ситимҥэ аатыгар эрэ баарбын. Айаҥҥа спутниковай төлөпүөн ылыныахха наада быһыылаах.
– Хаһааҥҥыттан суруналыыстыка эйгэтигэр кэлбиккиний?
– “Вольный ветер” диэн туристар хаһыаттарыгар үлэлээбитим. Айан туһунан суруйарым. Чукоткаҕа үс ый соҕотоҕун судургута суох айаҥҥа сылдьан баран, бэйэм кинигэ суруйарга санаммытым. Оннук “Одна на краю света” диэн кинигэм тахсыбыта. Соторутааҕыта төрдүс кинигэм күн сирин көрдө. Уруккуттан хаартыскаҕа түһэрэрбин, киинэҕэ устарбын сөбүлүүбүн. 2017 с. ютубка киллэрэр буолбутум.
– Саха сиригэр өссө туох айан күүтэрий?
– Син биир хоту диэки талаһабын. Сынньана түһэн баран, интэриэһинэй хайысхалаах саҥа айаны толкуйдуом.
– Дьиэ кэргэҥҥэр эйигин батыһааччы баар дуо?
– 21 саастаах уоллаахпын. Программиска үөрэнэр. Билигин доҕотторун кытта бэлисипиэтинэн айаҥҥа сылдьар интэриэстээх. Кэм-кэрдии аастаҕына, суолбун солуо диэн бөҕөх санаалаахпын.
– Туризм эйгэтигэр саҥа саҕалааччыларга тугу сүбэлиэҥ этэй?
– Төрөөбүт дойдугутун үөрэтиҥ. Саҥаны саҕалыыртан куттанымаҥ. Биири санаатыгыт – түһүнүҥ. Дьиҥэр, айаҥҥа хайаан даҕаны сыаналаах мал-сал, таҥас-сап ирдэммэт. Эккэ-сииҥҥэ барсары талыҥ да, айаҥҥа турунуҥ. Итинник түгэҥҥэ хас биирдии киһи бэйэтин билиниэхтээх, доруобуйатын кэтэниэхтээх. Айылҕа эмтиирэ диэн эмиэ баар. Манна кэлэрбэр атаҕым ыалдьар этэ. Биирдэ өйдөммүтүм – ааһан хаалбыт. Айылҕаҕа хамсана-имсэнэ сырыттахха, ыарыы туһунан санаабаккын даҕаны.
Оксана ЖИРКОВА.
