Тыа сирин дьахталлара үлэґиттэрин, сүрэхтэрин-бэлэстэрин, мындыр ійдірүн мэлдьи сіҕі истэҕин, кіріҕүн. Биир оннук киґинэн Бүлүү куоратыгар олорон, КыадаІда біґүілэгэр оҕуруот аґын үүннэрэр хаґаайыстыбалаах Айталина ТОМСКАЯ дьиэ кэргэнэ буолар.
Бэйэ хаһаайыстыбатын тэринии
бастакы олуктара
Таатта улууһун Чөркөөҕүттэн төрүттээхпин. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа, саха салаатыгар үөрэнэ кэлбитим. Ол үөрэнэ сылдьан, кэргэммин көрсөн, ыал буолан, манна олохсуйан хаалбытым. Ол эбэтэр 1995 сылтан Бүлүү куорат олохтооҕобун. 1999 сылга ыал буолан, 2 уол оҕоломмуппут. Улуус суутугар сэкирэтээринэн, суруксутунан 2012 сылга диэри үлэлээбитим. Кэргэним баһаарынай чааска үлэлээбитэ. Иккиэн ыал буолуохпутуттан үлэлээх-хамнастаах, дьиэ-уот тэринэн быр бааччы олорбуппут.
2010 сылтан кэргэним туһунан хаһаайыстыба тэринэр туһунан санаатын этэр буолбута. Ону мин тута өйөөбүтүм. Кэлин бэйэм үлэлиир кэлэктииппэр уустук соҕус түгэннэр буолан барбыттара. Онтон ыла хайдах эрэ үлэбин уларытыахпын санаталыыр буолан барбытым. Ол гынан 2012 сыллаахха үлэбиттэн уурайбытым, бэйэбит хаһаайыстыба тэринэр туһунан былааннанан барбыппыт.
Оҕо сырыттахпына дьонум оҕуруот аһын – оҕурсуну, помудуору, хортуоппуйу – наһаа элбэх да буолбатар син олордоллоро. Онтон Томскайдарга кийиит буолан баран, Кыадаҥдаҕа эдьиийэ аах элбэх оҕуруот аһын олордоллорун наһаа сөҕө-махтайа, ымсыыра көрбүтүм. Ол сылдьан, Кыадаҥдаҕа эбэбит аах тэлгэһэлэригэр баар кыракый тэпилииссэлэрин улаатыннаран элбэх оҕуруот аһын олортубут. Дьэ, онтубут үүнэн бөҕө буолла. Күһүнүгэр 200-тэн тахса бааҥкаҕа оҕуруот аһын кэнсиэрбэлээтибит. Эбэбит аах олус үчүгэй оҕуруот аһын, хортуосканы харайар боппуолдьалаахтар этэ. Кыһын онно харайарбыт. Сайынын сир аһа бөҕөтүн астыырбыт, бултуурбут-алтыырбыт. Наһаа да үчүгэй кэмнэр этилэр.
“Саҕалааччы пиэрмэр” аатын ылан
Кэлин бэйэбит туһунан дьиэлэнэн-уоттанан, бастакы уочарат тэпилииссэ туттан, арассаада олордон, олору атыылаан, оҕуруот аһынан күүскэ дьарыктанан барбыппыт. Онтон тыа хаһаайыстыбатын салаатын тутуһан, бэйэбит туспа хаһаайыстыба тэринэн, бэйэ туһугар үлэлээбит киһи диэн санаа үөскээбитэ. Салгыы улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениетыгар киирэн билсэ, ыйыталаһа сылдьыбытым. Онтон “Саҕалааччы пиэрмэр” диэн куонкуруска кыттарга ылсыбыппыт. Этэҥҥэ куонкуруһу ааспыппыт. Ити – 2016 сыллаахха этэ.
Дьэ, ол гынан үлэлээн-хамсаан Кыадаҥдаҕа хортуоппуй, хаппыыста, помудуор олордубуппут. Ол эрээри, күһүнүгэр кэлэн, былыр оҥоһуллубут күрүөлээх сир буолан, ынах-сылгы тоҕо көтөн киирэн, тугу даҕаны ордорбокко ньимси тэпсэн кэбиспиттэрэ. Аан бастаан сүүскэ бэрдэрии, оройго оҕустарыы онно буолбута. Ол эрээри, санаабытын улаханнык түһэрбэккэ, эһиил күрүөбүтүн-хаһаабытын барытын саҥаттан оҥостуохпут диэн былааннанныбыт.
Күүппэтэх өттүбүтүттэн аймалҕан
Хомойуох иһин, 2017 сыл ыам ыйыгар аҕабыт эмискэ баҕайы ыалдьан хаалбыта. Соһуччу “быара бүппүт” диэн ыар диагноһы истэн аймаммыппыт. Аҕабытыгар ыарыытын диагноһын эппэтэхпит, кистээбиппит. Урут хаһан даҕаны улаханнык ыалдьара биллибэт этэ. Ыалдьыаҕыттан “больничнайга” олорбута. Ол иннинэ аҥаардас кини хамнаһыгар олорбуппут. Бэйэм буоллаҕына тус дьарыкпытын арынаары сүүрэ-көтө сылдьар кэмим этэ. “Больничнай” хамнас курдук бириэмэтигэр кэлбэт буолан, ити кэмҥэ олохпут уустук кэмэ саҕаламмыта. Дьоммут аах хайдах олорорбутун мэлдьи туоһулаһа турааччылар. Ону төһө даҕаны кыһалҕалаахтык, үбэ-харчыта суох олорор кэммит буоллар, чугас дьоммутун харыстаан, үчүгэйтэн атыны эппэт этим. Наар кистиирим. Хайдах эрэ оннук түгэннэр буолан хаалбыттара.
Ол да буоллар, санаабытын түһэрбэккэ, бааһынабытыгар үлэлиир-хамсыыр этибит. Оҕолорбут аҕалара ыалдьарын билэллэрэ. Онон бары даҕаны аҕабытыгар ыарахан үлэни үлэлэппэт туһугар кыһалларбыт. Күһүнүгэр кэлэн, “тэлгэһэбэр арассаада олордор тэпилииссэни тутабын” диэн туран кэллэ. Хайыахпытый, матырыйаалын барытын оҕолорбунуун сүгэн-көтөҕөн, аҕалан биэрэрбит. Кини аа-дьуо сылдьан туппута. Онтон бүтэһик тоһоҕотун саайан баран “сынньана түһүөм” диэн киирэн сыппыта. Онно мин хайдах эрэ “аны турбаттыы сытынна быһыылаах” диэн испэр ытырыктаппытым. Ол гынан 2018 сылы көрсөн баран суох буолаахтаабыта.
Биһигиттэн букатыннаахтык барбыта. Ол кэмҥэ дьон барыта “хаһаайыстыбаҕын бырах, кыаныаҥ суоҕа” диэбиттэрэ. Оннук тыллары иһиттэхпинэ, ис туругум мөлтүүрэ, саҥата суох истэн кэбиһэрим. Саатар, харчыга ыктаран киирэн барбыппыт.
Олоҕум уустук кэмнэрэ
Дьэ, ол кэнниттэн олоҕум хара кэрдиис кэмнэрэ саҕаламмыттара. Ол кэмҥэ ийэм эрэйдээх уонна кэргэним улахан убайа дьиэбитигэр мэлдьи кэлэн күүс-көмө, өйөбүл буолбуттара. Кыра уолум бииргэ үөрэнэр уолаттара сыл аайы бааһынабытыгар кэлэн көмөлөһөр идэлээх этилэр. Ол сиэринэн бу да сырыыга бары бааһынаҕа хоно сылдьан үлэлиирбит, аралдьыйарбыт. Төһө да элбэх буолан сырыттарбыт, мин бу кэмнэргэ олохтон аккаастана сыспыт түгэннэрим бааллара. Барыттан бары сылайбыт курдугум, олохтон баран хаалыахпын эрэ баҕарарым, “хайдах эрэ доҕорбор тиийэ охсубут киһи” диэн санаталыырым.
Ол сайын биир күн бааһынаҕа үлэлии сырыттахпына, эмискэ баҕайы иһим тииһигирэн ыарыйда. Киэһэтигэр Кыадаҥдаттан Бүлүү балыыһатыгар тиэллэн кэлэн эпэрээссийэлэнним. Бу кэмҥэ улахан уолум оскуолатын кыһыл көмүс мэтээллээх бүтэрээри сылдьара, оттон бэйэм балыыһа киһитэ буолан хааллым. Хайдах эрэ итинник курус кэмнэр кэлэн хаалбыттара. Балыыһаҕа сыттахпына, оҕом барахсан миигин үөрдээри, кыһыл көмүс мэтээлин туппутунан киирэн кэлбитэ. Дьэ, онно хараҕым сырдаан, өйүм чөллөрүйэн “хайаан даҕаны атахпар туруохтаахпын” диэн, олох иһин охсуһуум саҕаламмыта. Киһи кыаҕа олус түргэнник бүтэрин, уостарын, аан бастаан онно билбитим. Кыаҕым олох бүппүтэ, хара күүспүнэн тура сатыырым.
Улахан саҥаспыт Мария Петровнаҕа: “Миигин хайдах эмэ Сөдүөккэ илдьэн эмтэтиҥ. Хайаан да атахпар туруохтаахпын”, – диэн көрдөспүтүм. Онон реанимацияттан тахсаат даҕаны, киниэхэ эмтэнэ барбытым. Наһаа үчүгэйдик эмтэнэн, ама буолан, үргүлдьү бааһынабар ааспытым. Хортуоппуйбут ол дьыл мөлтөхтүк үүммүтэ. Күн аайы хортуоппуйбун наардыырым, биирдии, иккилии куулунан да буоллар атыылыырым. Ол сылдьан, санаам барыта кэргэммэр бара турара, мэлдьи кинини эрэ саныырым. Киирбит харчыбынан иэспин-күүспүн саба сатыырым, үлэбин-хамнаспын аттарар буолбутум.
Санаа тууйуллуута
Күһүнүгэр оҕом барахсаны биир-биэс харчыта суох устудьуонната ыытан кэбиспитим. Оҕолорбор кэлэр “сүтүк” харчытынан иэстэрбин төлүүр буоламмын, харчыны хас биирдии кэппиэйкэтигэр тиийэ ааҕарым. Саҥа дьыл чугаһыгар оҕом кэлэригэр анаан, аҕыйах харчым хаалбытыгар ас атыылаһа, дьиэбит аттыгар баар “Илин” маҕаһыыҥҥа кыра уолбунуун таҕыстым. Онно аан бастаан ыал буолуохпуттан туустаах оҕурсу арааһа элбэҕин сөхпүтүм, онтон саамай чэпчэкитин талан атыыласпыппыт. Урут сыана чэпчэкитигэр, ыараханыгар болҕомтобун уурбат эбиппин. Маҕаһыыҥҥа ас сыанатын хаһан да үөрэппэт буоларым. Дьэ, ол гынан “Оливье” салаакка диэн “Дядя Ваня” бааҥкалаах оҕурсуну, 10 сымыыты уонна кыра кээмэйдээх майаныас оҕотун ыллыбыт. Онтон атын тугу да ылар кыахпыт суоҕа. Эппит, арыыбыт эрэ бэйэбититтэн. Кыра уолбунуун бэйэбит эрэ хаалан баран, идэһэлээх буолан, ууга эт быраҕан сиирбит.
Сотору кэминэн уолбут Саҥа дьыллыы Дьокуускайтан кэлиэхтээх. “Үөрэнэ барарыгар харчыта суох ыыппытым. Аны Саҥа дьыллыы кэлбитигэр маннык көрсөбүн дуо?” – диэн санаа тууйуллуута буоллум, кыбыһынным аҕай. “Тоҕо мин маннык буоллум?” диэн киирэр санааларбын истэн бардым. Онно санаабытым: уолум кэлэригэр аһа суохпуттан кыбыстар буолбакка, ити кэмҥэ үлэлээбэккэ-хамсаабакка, хаайтарбыт, муунтуйбут кэмим эбит.
Үлэ булан үлэлиэхпин наада курдук этэ. Оччоҕуна аны хаһаайыстыбам хаалыах курдуга. Өйүм-санаам үлтү ыһыллан хаалбыта. Онно биирдэ өйдөөбүтүм: ис туругум хаһаайыстыбабар охторун, хайдах да гынан быраҕар кыаҕым суохпун. Дьэ, онтон биирдэ үөскээбит түгэни атын өттүттэн көрөргө күһэллибитим. Олоҕум эрэсиимин уларытар туһунан толкуйдаммытым. Оннук санааны ылынааппын кытары, өйүм-санаам ырааһыран, сүрдээҕин чэпчээн хаалбытым.
Кэлин санаатахпына, бу кэмҥэ санааны ыраастанарга, сааһыланарга үөрэниим саҕаламмыт эбит. Саҥа дьыл кэнниттэн Кыадаҥда бибилэтиэкэтигэр быстах кэмҥэ үлэ көстүбүтэ. Этэҥҥэ тургутууну ааһан, үлэлии киирбитим. Дьиктитэ диэн, хамнаһа ыйдааҕы наадыйар суумабар сөп түбэһэр этэ. Төһөнү хайдах ыраланаҕын да, оччо кэлэр дииллэрэ чахчы эбитин итэҕэйбитим. Оннук үлэлии тахсыбытым. Тыа сиригэр үлэлииргэ-хамныырга баҕа санаам олус күүстээх. Аныгы сайдыылаах үйэҕэ киһи барыта тугу эмэ дьарыктанан, эбии дохуот киллэринэригэр билигин төһө баҕарар суол баар диэн өйдөбүллээхпин. Ол санааттан бибилэтиэкэм иһинэн биисинэс-кулууп тэрийэн үлэлэтэн барбытым.
Сүрүн дьарыкпыт –
дьэдьэн үүннэриитэ
Тэпилииссэни былырыын үлэлэтэн барбыппыт. Мин кэтээн көрүүбүнэн, Сахабыт сиригэр оҕурсу, помудуор олордуута ороскуоттаах биисинэс эбит. Саатар, кыһынын күммүт кылгаһа, айылҕабыт тымныыта олус атахтыыр. Онтон отонноох (плодово-ягодный) биисинэс төһө баҕарар сайдар кыахтаах. Кыһын тоҥмокко кыстыыллар, улахан ититии наадата суох. Аһа соччо буорту буолбат, хайдах баҕарар переработкаланар. Ол иһин кэскиллээх хайысха.
44х12 иэннээх тэпилииссэлээхпин. Онтон былырыын 750 киилэ дьэдьэни хомуйбуппут. Ити – кыра көрдөрүү. Ол да буоллар биир сыл иһигэр элбэххэ үөрэннибит, сайынныбыт. Онон билигин сыл аайы көрдөрүүбүтүн тупсарар туһугар үлэлэһэбит, сыл аайы оҕуруоппут үлэтигэр уопутуран иһэбит. Билигин арассаада олордуутун үгэнэ. Араас сибэкки, оҕуруот аһын арассаадатын атыыга анаан олордубуппут. Дьэдьэммит этэҥҥэ кыстаата. Эбии саҥа уктары сакаастаан ыллыбыт. Аны гидропоникаҕа олордон боруобалаары сылдьабын.
Бэйэ хаһаайыстыбатын тэрийэн үлэлэтии, биллэн турар, ыарахан. Ыйдааҕы араас төлөбүр, үлэһит хамнаһа ый аайы төлөнүөн наада. Хаһаайыстыбабар 3 үлэһиттээхпин. Краудлендинг ньыматын толкуйдаан, норуот харчытын бырыһыаҥҥа уурдарыыга ылан, быйыл этэҥҥэ кыстаатыбыт. Сайыҥҥы үүнүүбүтүн долгуйа күүтэбин. Сөбүлүүр дьарыккынан үлэлиириҥ – дьол. Олохпор ыарахан түгэн тирээбитигэр, ыра санаа оҥостубут дьарыкпын бырахпатахпыттан испэр сэмээр үөрэбин уонна онтон наһаа дьоллонобун.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
