“Хатан” сурунаалга уонча сыл эрэдээктэрдээбит кэллиэгэбит Егор Николаев 2019 сыллаахха тыл билимигэр учуонай истиэпэнин көмүскээн, Гуманитарнай-чинчийэр институкка, саха тылын салаатыгар научнай үлэһитинэн барбыта. Биһиги Егордуун кэккэлэһэ олорон үлэлээбиппит, аспирантураҕа кинини кытары бииргэ үөрэнэн испит да түгэннээҕим. Кини бүтүн сурунаалы соҕотоҕун таһаара олорон, дьаныһан туран научнай үлэни суруйарын сөҕө, киэн тутта саныырым. Оччолортон да кини сахалыы ааттары тиһэрин бэлиэтии көрөрүм. Билигин Егор Револьевич тыл билимигэр күүскэ үлэлэһэр, биир кэскиллээх учуонай буолар диэтэхпинэ, омнуолааһын буолуо суоҕа. Былырыын Новосибирскай куоракка РНА Сибиирдээҕи салаатыгар “Личные имена саха в лингвокультурологическом контексте” диэн научнай манагыраапыйата тахсыбыта.
– Егор, төрүт сахалыы киһи ааттарын билим таһымыгар анаан үөрэтии соччо суох быһыылаах дии...
– Научнай манагыраапыйа быһыытынан үлэ тахса илигэ. Арай сир-дойду, олоҥхо дьоруойдарын ааттарын иҥэн-тоҥон үөрэтии баар. Аат син биир топонимиканы кытары ыкса сибээстээх, онон алтыһара элбэх. Биирдиилээн учуонайдар – Багдарыын Сүлбэ, Федот Сафронов, Сэһэн Боло, Эргис, Г.П. Башарин уо.д.а. үлэлэригэр киһи ааттарын чинчийии баар бөҕө буоллаҕа. Пекарскай тылдьытыгар эмиэ элбэх.
Оттон түүр тыллаах атын омуктарга дьон аатын иҥэн-тоҥон чинчийии элбэх. Киһи аатын ономастика диэн наука алтыһыыларыттан үөскээбит көрүҥ чинчийэр. Сорохтор ону наука салаатын да быһыытынан ылымматтар. Ырытыллар кыаҕа суох дии саныыллар.
– Төрүт ааттарбытын биһиги хаһан сүтэрбиппитий?
– Нууччалар кэлиэхтэриттэн сүрэхтээһин күүскэ ыытыллан, сахалар төрүт ааппытыттан арахсыбыппыт. Мин христианство кэлиэн иннинээҕи (саха сүрэхтэниэн иннинээҕи) ааттары ылан чинчийэбин. Сорохтор ити ааттары хос аат, таптал аат курдук бэлиэтииллэр. Оттон, дьиҥэ, бу киһи дьиҥнээх аата дуу, хос аата буоларын дуу быһаарар билигин кыаллыбат. Үгүс источникка “прозвище” диэн быһаараллар. Мин архыып араас докумуонугар, уопсайынан, сурукка тиһиллибити сыныйан хасыһан баран, сахалыы 15 тыһ. тахса аат баарын ырыппытым. Бу ааттар туох суолталаахтарын быһаарар соруктаахпын. Дьиҥинэн, билигин биһиги ортобутугар тарҕаммыт ааттар ускуустубаннайдык оҥоһуллубуттар. Холобур, Мичил, Дархан, Саарын эҥин диэн. Г.П. Башарин “К истории Западной Якутии (документы о распределении земли в вилюйских волостях 70-х гг. XVIII в.) // Якутский архив (сборник статей и документов)” диэн ыстатыйатыгар сирдээх дьон испииһэгин киллэрбит. Онно эр дьон ааттара киирбит. Кустук, Сулус, Чолбон, Туораах, Моҕотой эҥин диэн ааттар ахтыллаллар. Биир интэриэһинэй баар, Федот Сафронов үлэтигэр билигин кыыс аата буола сылдьар Күннэй диэн аат уруккута эр киһи аата эбит: Күннэй Боотур, Күннэй Бөҕө диэн киирэ сылдьар. Олох уларыйар, ону тэҥэ аат эмиэ уларыйар. Билигин “Күн” диэн дьахтарга арыый сыһыаннаах буолан, Күннэй диэн кыыс аатыгар кубулуйбут. Уопсайынан ылан көрдөххө, 100 эрэ иһинэн дьахтар аата киирэ сылдьар. Докумуоннарга ордук эр дьон аата тиһиллэн хаалбыт. Пекарскай тылдьытын, дьиҥэ, улаханнык иҥэн-тоҥон чинчийэ, аныгы хараҕынан көрөн ырыта илик эбиппит. Ааттарга сыһыаннаан, ити тылдьыттан элбэҕи булуохпутун сөп. Холобур, Нарын, Сыатаҥныыр, Тэллэгэр, Баллай, Арбай, Дьоро, Баҕырдай... – дьахталлар ааттара.
– Былыргы докумуоннарга араспаанньа, аҕа аата киирэр эбит дуу?
– Суох. Сүрэхтэнии кэмигэр биирдэ араспаанньа, аҕа аата киирэр буолбут. Ол да иһин Николаев, Иванов, Сидоров, Петров диэн, “фамилия-имя-отчество” халыыбынан ааттаммыппыт.
– Оттон Сибиир түүрдэригэр, холобур, алтаайдарга, хакаастарга, туваларга эҥин билиҥҥэ диэри төрүт ааттара ордон сылдьар дии. Кинилэр да сүрэхтэниини аастахтара буолуо. Биһиэхэ тоҕо эрэ ол сүппүт...
– Кырдьык, кинилэргэ төрүт ааттара хаалан сылдьар. Оттон уопсай түүр омуктары ылар буоллахха, билигин кинилэргэ итэҕэл күүскэ сабыдыаллаан, арааптыы, мусульманныы аат тэнийбит. Биһиэхэ дьаһаах хомуйуута күүскэ ыытыллыбыт буолан эбитэ дуу, уопсайынан, сүрэхтээһин бэрт тэтимнээхтик ыытыллыбыт, онон нууччалыы аакка түргэнник көспүппүт. Чуваштарга уонна биһиэхэ итинник көстүү ордук дириҥ. Былыр саха тылыгар монгуоллуу тыллартан сабыдыал баар буолан, ааттарбытыгар эмиэ ити ырылхайдык көстөр. Биһиги төрүт ааттарбытын түүр тыллаах учуонайдар “былыргы түүр тылыттан хаалбыт ааттар” диэн ыйаллар.
– Эн сахалыы ааттары хас да араҥаҕа үллэрэҕин. Ханныктарый?
– Ити 15 тыһ. тахса ааты бөлөҕүнэн араарбытым. Ойуулуур-дьүһүннүүр аат элбэх. Манна, дьэ, монгуоллуу тылларга ханыыласпыт элбэх. Холобур, Быллай, Маадьай, Хоноҕор эҥин диэн. Уопсайынан, сахалар тас көрүҥү бэлиэтии көрөрбүт, туохха эмэ холуурбут, тэҥниирбит урут-уруккуттан баар. Айылҕаттан, тулалыыр эйгэттэн ылыллыбыт аат эмиэ толору. Кыылга-сүөлгэ, айылҕа көстүүтүгэр эҥин сыһыаннаах аат элбэх: Куртуйах, Лөкөй, Дьабара, Хахай, Ымыы, Көҕөн, Кус Харах... Үүнээйини кытары сыһыаннаах аат аҕыйаҕа суох: Туораах, Харыйа. Байыаннай лиэксикэни кытары сыһыаннаах ааттардаахпыт – Болот, Оноҕос, Боотур, Иҥэрчэ. Аһылыкка сыһыаннаах ааттар бааллар – Арыы Сыалдьа, Аһылык, Алаадьы, Хайахсыт диэн оҕонньор олоро сылдьыбыта баар. Иһити-хомуоһу, өҥү-дьүһүнү кытары ситимнээх ааттар – Хара Кыыс, Хараарбах Бачиков, Хара Сырай Сырҕаанап... Ыалга наар уол оҕо эрэ төрөөтөҕүнэ, бүтэһик уолларын Хара Кыыс диэбит түгэннэрэ баар эбит, кыыс оҕо кэлиэ диэн. Маннык көстүү тываларга эмиэ олус тэнийбит. Түүр тыллаах атын омуктарга “буол” диэн алгыһы, үчүгэйи баҕарар ааттар олус күүскэ тэнийбит эбит буоллахтарына, биһиэхэ тоҕо эрэ ити тэнийбэтэх. Холобур, атын түүрдэргэ Тимирбол курдукка ханыылаах аат элбэх.
– Олоҥхоҕо элбэх аат баар дии...
– Биллэн турар, олоҥхобутугар саха тылын барҕа баайа барыта баар. Ол иһигэр – киһи аата. Олоҥхоҕо бухатыырдар ааттара, уопсайынан, идеальнай көрүҥнээх ааттар бастыҥ холобурдара киирэ сылдьаллар.
– Билигин төрүт аакка эргиллии баран эрэр. Эн ону туох дии саныыгыный?
– Киһи аатын уларытара – тус бэйэтин дьыалата. Мин санаабар, олоҕор улахан уларытыы таһаарыан баҕарар буоллаҕына, били, эрэйи-буруйу көрөн таҥараҕа, итэҕэлгэ кэлэрин курдукка майгынныыр. Аат диэн киһи дьылҕатыгар улахан оруоллаах диэн мээнэҕэ эппэттэр. Патриот тыыннара уһуктан уларытар дьон эмиэ аҕыйаҕа суох. Билигин ааппытын утуйан турдубут да уларытарбыт курдук кыах баар. Ону ким да хааччахтаабат. Кумааҕыны сырсары тулуйар киһи төһө баҕарар уларытыан сөп. Айар эйгэ дьоно псевдоним быһыытынан сахалыы ааттаналлара эмиэ дэлэйдэ. Арай докумуоҥҥа төрүт сахалыы дорҕооммутун киллэрэр кыахпыт кыра. Дьокуускайга “Айыы кыһатын” оҕолоругар саамай элбэх сахалыы аат бастыҥ холобура баар диэххэ сөп. Онно көрдөххө, үгүстэр сахалыы төрүт дорҕооно суох ааттары иҥэрэ сатыыллар эбит. Үгүс киһи оҕото докумуоннарыгар “Керегей”, “Чагыл” эҥин буолуон баҕарбат.
– Киһи аат толкуйдаары гыннаҕына, өйгө “Ньургуйаанаттан”, “Ньургунтан” ураты аат киирбэт курдук буолааччы.
– Тэрис, Багдарыын Сүлбэ, Дабыл сахалыы ааты талыыга, суолтатын ыйан туран, быһааран биэрбит кинигэлэрэ бааллар. Ону үгүс киһи туһанар. Мин кэнэҕэһин быыс-арыт булларбын, ааттар суолталарын быһааран биэрэр ыйынньык бэчээттэтэр былааннаахпын. Уопсайынан, киһи аатын этимологиятыгар сыһыаннаах туох эрэ дьоһуннаах үлэ тахсыахтаах диэн соруктаахпын. Бу тахсыбыт манагыраапыйабар 600 ааты испииһэктээбитим уонна суолталарын быһааран биэрбитим.
– Билигин ГТАС (ЗАГС) сахалыы ааттары ылыныы, эбэтэр иҥэрии туһунан толору иһитиннэриини биэрэр дуу?
– Киһи аата-суола тус дааннай (персональные данные) буолан, сокуон хараҕынан ону тарҕатарыҥ бобуллар. Арай саахсалар сыллааҕы отчуоттарыгар эриэккэс, сэдэх ааттар диэн сахалыы ааттары ыйааччылар. Онон төһө киһи, туох ааты ылыммытын быһаарар дэбигис кыаллыбат.
– Быйыл Арассыыйаҕа Билим уонна технология сыла биллэриллибитэ. Соторутааҕыта Дьокуускайга РНА бэрэсидьиэнэ, академик Александр Сергеев кэлэн барбыта. Саха тылыгар сыһыаннаан быйыл эһиги институккутугар туох улахан үлэ буоларый?
– Биллэн турар, аныгы сыыппара үйэтигэр электроннай үлэ көрүҥэр күүскэ ылсыахтаахпыт. Холобур, саха дьонун билиҥҥи саҥатын хомуйуу, үйэтитии, харайыы, илдьэ хаалыы үлэтигэр араас санаа, бырайыак баар. “Саха тылын куорпуһа” диэн улахан үлэҕэ бастакы хардыылары оҥоро сылдьабыт. Тылдьыт араас көрүҥүн бэлэмниэхтээхпит. Аныгы тэхиниичэскэй, бырамыысыланнай үйэҕэ тылы чинчийии омук кута-сүрэ тирэхтээх, бигэ тулааһыннаах, чөл туруктаах буоларыгар сүҥкэн суолталаах, тохтообокко биир кэм бара туруохтаах.
Төрүт аакка эргиллии, сахалыы ааты иҥэрии – омук быһыытынан уратыбытын көрдөрөр сүрүн баайбыт. Биир бэйэм үгүстүк онно-манна айанныыр, атын омуктары кытары алтыһар буоламмын, итини үчүгэйдик билэбин. Туох кистэлэ кэлиэй, сороҕор кыбыстан ылар да түгэннэрдээх буолааччыбын. Оттон бу баайбытын билим таһымыгар таһаарар, ону дьоҥҥо-сэргэҕэ тиэрдэр бэрт кэскиллээх дьыаланы ылса сылдьар Егор Револьевичка өссө үрдүк ситиһиилэри баҕарабыт!
Дмитрий ИВАНОВ.
Сэҥээриилэр