Быйылгыттан тыа хаһаайыстыбатын көмө мэхэньиисимигэр дьоһуннаах уларыйыы киирэр. Соҕотуопкаҕа туттарыллар кг үүт субсидията эрдэ 35 солк. эбит буоллаҕына, үрдээн, 50 солк. буолбута (итиннэ соҕотуопкаһыт 10 солк. өссө эбэр). Оттон үүт туттарбакка үрүҥ илгэтин бэйэ сииригэр туһанар кэтэх хаһаайыстыба ынаҕын аайы 35 тыһ. солк. ылар кыахтанар.
Ол гынан баран билиҥҥитэ ЛПХ ынаҕар көрүллүөхтээх күүтүүлээх-кэтэһиилээх “төбө харчыта” о.э. 35 тыһ. да солк. сүөһүлээх дьон сирэй счёттарыгар түһэ илик. "Тоҕо тардылынна уонна хаһан түһүөҕэй?" – диэн, ааҕааччыларбыт биһигиттэн туоһулаһаллар.
Тардыллыы төрдүн-төбөтүн ыйыталаһаары СӨ ТХМ миниистирин солбуйааччы Василий Афанасьевтыын кэпсэтэ сырыттым. Василий Владимирович:
– Улуустар муус устар 10 күнүгэр диэри ынах төбөтүгэр субсидия ылааччылары талыыны (отбор получателей субсидии) бүтэриэхтээхтэр. Ол түмүктэниэр диэри биһиги үбү эрдэттэн тыыран, түҥэтэн барар кыахпыт суох.
– “Ылааччылары талыы”... Ол аата, син биир куонкурус курдук тэриллэр, оччотугар ким эрэ субсидияҕа хапсымыан сөп диэн өйдүөххэ сөп дуо?
– Хайа да субсидия сайаапкаҕа (сайабылыанньаҕа) олоҕуран ананар. О.э. ынахтаах киһи бастаан “бачча сүөһүлээхпин, бу ынахтарбар субсидията анааҥ” диэн сайабылыанньа туттарбыт буолуохтаах. Онуоха кини субсидияны биэрии ирдэбилигэр, усулуобуйатыгар сөп түбэһиэхтээх. Ону, туттарбыт докумуоннарын бэрэбиэркэлиир, быһаарар түһүмэх субсидияны ылааччыны талыы диэн ааттанар. Саҥа ирдэбилинэн онно биир ый бэриллэр. Ити ирдэбил РФ Бырабыыталыстыбатын 1394-с уонна СӨ Бырабыыталыстыбатын “Субвенцияны биэрии туһунан” 445 нүөмэрдээх уураахтарыгар олоҕурар. Билэргит курдук, улуустар эрдэттэн субсидияны аныыр бэрээдэги ылыммыттара. Биир ый иһигэр ЛПХ-лартан ирдэнэр докумуоннарын олоччу хомуйан, субсидияҕа хапсааччылары талан бүтэриэхтээхтэр. Ол кэнниттэн субсидия ылааччылар испииһэгин таҥан баран, улуустар бачча үбүлээһини ыытыҥ диэн, ТХМ-ҥа сайаапка түһэрэллэр.
– Туох ирдэбил турара, биэрии бэрээдэгэ улуустар бэйэлэрин быһаарыыларыгар бэриллибитэ, эһиги улаханнык орооспоккут дуу?
– Оннук. Судаарыстыба көмөтүн көрүү кэккэ боломуочуйата олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарыгар бэриллибитинэн, улуустар бэйэлэрэ быһаараллар.
– ЛПХ ынаҕар ылбыт үбүн туохха туттубутун хайдах быһыылаахтык отчуоттуур гына оҥордулар? Сорохтор хойукка диэри сэрэхэдийэ, сээбэҥнии олороллоро.
– Балаһыанньа быһыытынан, отчуот көрүҥэ улуустар бэйэлэрэ хайдах суруйбуттарыттан, быһаарбыттарыттан тутулуктаах. Сорох улуустар субсидияны биэрии бэрээдэгэр судургу халыыбынан суруйан туттарыллар гыммыттар, сорохтор туох да отчуот ирдэммэт гына оҥорбуттар. Хайаларын да быһаарыытыгар улуустааҕы борокуратууралара сөбүлэспит. Ол эбэтэр, бигэргэммит ирдэбиллэр бары сокуоннайынан ааҕыллыбыттар.
– Дьоннорун отчуотунан моһуйбатах улуустар төһө элбэхтэрий? Чопчу иһитиннэриини биэриэҥ дуу: холобур, бачча уонна маннык улуустарга отчуот ирдэммэт гыммыттар диэн? Субсидияны биэрии бэрээдэгэ сыллата уларыйар, онон кэнэҕэһин дьону эрэйдээбэт гына торумнуулларын курдук.
– Биһиги билигин бэрээдэги барытын ылан, юридическай эспэртиисэни ыыттара олоробут. Биллэн турар, барытын олоччу сокуон буукубатынан оҥорторор түгэҥҥэ ирдэбил таһыччы кытаатар. Иккис өттүттэн Бүддьүөт кодексын сокуона тутуһуллуохтаах. Сокуону кэспэккэ эрэ, көмө үп сөпкө туһанылларын тобуларга диэн сорудах кэлбитэ. Быһаарыы араас буолла. Холобур, Уус Алдаҥҥа үчүгэйдик быһаарбыттар: оҥорбут бэрээдэктэригэр “судургу суруйуунан киирбит отчуоту билинэргэ” диэни киллэрдилэр. Көмө үп көрсүллүбүт ночоот кэккэ өлүүскэтин сабыы быһыытынан ааҕаллар. ЛПХлаах киһи, холобур "от тиэйтэриигэ баччаны, эбии аһылыкка, уматыкка баччаны ыыттым" диэн, көҥүл халыыбынан суруйан отчуоттуура билиниллэр.
– Ночоот өлүүскэтин сабыныыны диэни таллахха, абаансанан биэрии кыаллар дуо? Төгүрүк остуолга үбүнэн көмө быһыытынан бэриллэрэ ордук диэн санаа этиллэн эрэрэ дии?
– Биһиэнэ чопчу сүөһүнү көрүүгэ-харайыыга бэриллэр көмө субсидия. Социальнай төлөбүр курдук үбүнэн көмөнү биэрии көҥүллэммэт. Оннук дьаһаныы Үлэ министиэристибэтин нөҥүө эрэ кыаллыан, барыан сөп. Биһиги бырагыраамабытынан субсидия эрэ быһыытынан барар кыахтаах.
– Билиҥҥи туругунан, “холобур, N улуус ЛПХ-лара бачча ынахтаахтар, онтуттан баччата ынах төбөтүгэр субсидияны ылар. Үүт туттарааччытын ахсаана, туттарар үүтүн квотата бачча буолар” диэн, быһа барыллаан эттэххэ сөп дуу?
– Улуус аайы – арааһынай. Усулуобуйалара да маарыннаспат. Субсидия ханнык көрүҥүн талалларыгар улуустарга төһө тэрээһиннээх хаһаайыстыба, хас астыыр, производственнай кэпэрэтиип баара, онтон элбэх сүөһүнү туруорар кыахтаах хотоннооҕо төһө эбитэ, үүтү тиэрдэргэ анаан, тырааныспар сырыытын исхиэмэтэ хайдаҕа уо.д.а. түгэн быһаарар суолталаах. Холобур, Сунтаар улууһа 5200 ынахтаах, онтон 2 тыһ. ынахха 35 тыһ. солк. төлөбүрү ылыахтаахтар. Хаҥалас улууһа 4200 курдук ынахтаах, 560 курдук ынаҕар 35 тыһ. ылар былааннаах, уоннааҕылар үүт туттарыытын таллылар.
– Дьон эмиэ араас. Сорох сүөһүм өлөн-сүтэн хааллаҕына, харчытын төннөрө сатааҥ эрэйгэ тэбиллиэм, эбэтэр отчуота кыаллыа суоҕа диэн, төбөҕө ылартан туттунар. Сорох кэннэ кэтинчэ да буоллун диэбиттии: "Биэрэллэрин тухары ылан, туһанан баран, идэһэ да гыннахха, иэс ылбыт курдук, ирдээн турдахтарына сыл бүтүүтэ төлөнүө”, – диир эбит.
Субсидия ылбыт сүөһүлэрэ алҕаска өлөр, ыалдьан өлөрүллэр, эһэ-бөрө тардар түгэнигэр баҕас бэтэринээр аага оҥоһулуннаҕына, үбүн төннөрбөттөр ини?
– Сүрүн ирдэбил – сыл түмүгэр субсидия анаммыт сүөһүтэ туттуллубатах, кыстыгы этэҥҥэ туораан, саҥа дьылга тыыннаах буолуохтаах. Кырдьык, олоххо араас буолуон сөп. Күүппэтэх өттүттэн сүөһү ыалдьан, сүһүрэн өлүөн да сөп. Оннук түгэни учуоттаан, ЛПХ уонна олохтоох дьаһалта (ТХУ) түһэрсибит Сөбүлэҥнэригэр “Форс-мажор” диэни киллэрбит буолуохтаахтар. Ол эбэтэр, субсидия ылааччыттан тутулуга суох төрүөтүнэн сүөһүтэ өлөр, эчэйэр түгэнигэр (падеж) судаарыстыбаттан ылбыт үбэ төннөрүллүбэтэ ыйыллар. Ону дакаастыырга сүөһү иччитэ олохтоох бэтэринээри уонна тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһин ыҥыран, сүөһү туохтан, тоҕо уонна хаһан өлбүтүн туһунан аак оҥоһуллуохтаах. Ол түмүгүнэн бу түбэлтэ “Форс-мажор” диэҥҥэ киирсэрэ бигэргэннэ да, үбү төннөрө сатыыр кыһалҕа тирээбэт. Дьэ, оттон, холобур, ынаҕым сааһырда, үүтэ аҕыйаата эбэтэр туох эрэ кыһалҕаҕа ылларан, күһүнүгэр сүөһүлэрин туттан, идэһэлээн кэбистэхтэринэ, ылбыт үптэрин төннүннэриэхтээхтэр. Бу – иэс биэрии буолбатах, ынахтаныыга көмөлөһүү. Аны, ЛПХ быһыытынан ынах төбөтүгэр субсидияны ылбыт дьон ити сыл устата ИП да, урбаанньыт да буолаллара хааччахтаах. Кэлэр сыл тохсунньутугар отчуоттаан баран, дьэ ыстаатыстарын уларытыахтарын сөп.
– Чопчулаһыым эрэ: сүөһү төбөтүгэр көрүллэр үп үс улуустан уратыга баран турар диэтибит. Эмиэ да “субсидия ылааччылары испииһэктэрин тиэрдэн баран, үбү ыытыҥ диэн ТХМ-ҥа сайабылыанньала-һыахтаахтар” диэтиҥ.
– ... Үп икки траншынан барара быһаарыллыбыта. Тохсунньу 1 күнүнээҕи барыллаан ыстатыыстыка дааннайынан үп үгүөрү өттө ыытыллыбыта. От ыйын 1 күнүн кэнниттэн, ыстатыыстыка чопчуланнаҕына, быһа холуйан, атырдьах уонна балаҕан ыйдарыгар тохсунньутааҕы дааннайга киирбэккэ хаалбыт дьон харчыларын ылыахтара.
– Быйыл 80 тыһ. т үүт тутуллан соҕотуопкаланыахтаах диэн буолбута. Ити кээмэй оннунан хаалла?
– Оччо буолбат. Биһиги сабаҕалыырбытынан, судаарыстыбаттан субсидияланар үүт кээмэйэ, быһа холуйан, 63-65 тыһ. т буолуоҕа. Ону таһынан соҕотуопкалыыр тэрилтэлэр ынах төбөтүгэр көмө ылбыт ЛПХ-лартан субсидията суох, атыыланар сыанаҕа 5-7 тыһ. т үүтү тутуохтара. Онон холбоон 70-тан тахса тыһ. т буолуоҕа.
– Таарыйа ыйытыым: үүт харчыта улуустарга олоччу тиэрдиллэн турар дуу?
– Үүт харчытын улуустарга барыларыгар ыыталаан олоробут. Бүгүҥҥү туругунан (05.04.2021) арай үүт соҕотуопкалыыр тэрилтэлэри талыыны түмүктүү илик үс улуус – Ленскэй, Мииринэй уонна Томпо ыла иликтэр.
Оттон сүөһү киэнэ, дьэ, билигин баран эрэр. Бастаан хоту улуустарга тиийдэ. Киин улуустарга бу нэдиэлэҕэ тиийиэхтээх.
– Василий Владимирович, иллэҥ булан хоруйдаспыккар махтанабын.
Татьяна Захарова-Лоһуура.
Сэҥээриилэр