Күн бүгүн тапталлаах Сахабыт сирин эрэгийиэҥҥэ бырамыысыланнас сайдыытын флагмана буолбут АЛРОСА хампаанньата суох өйбүтүгэр да сатаан оҥорон көрбөппүт. Кэнники уон сылга хампаанньа тугу оҥордо, киллэрдэ? Бу туһунан биһиги өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэҕэ миниистирэ Майя Данилованы кытары кэпсэтэбит.
ХАМПААННЬА СОЦИАЛЬНАЙ БЫРАГЫРААМАЛАРА
АЛРОСА урут да, аны да – эрэгийиэн бүддьүөтүн баһыйар өлүүскэтин хааччыйар, бүтүн тиһиги үөскэтэн үлэлэтэр, үгүс үлэ миэстэтин таһаарар, дьону дохуоттуур, Саха сирин экэниэмикэтигэр сүҥкэн социальнай кылааты киллэрэр бөдөҥ уонна суолталаах хампаанньа.
Тэрилтэ үлэлээн кэлбит 60 сылын усталаах-туоратыгар нолуок быһыытынан киллэрэр ботуччу төлөбүрүн тас өттүнэн улахан социальнай эбэһээтэлистибэни сүгэр. Судаарыстыба уонна хаһаайынныыр субъектар сыһыаннаһыыларыгар, олохтоох бэйэни салайыныы уорганнара, уопсастыбаннай институттар атахтарыгар турар кэмнэригэр туох уларыйыы-тэлэрийии буолар да, социальнай бииргэ үлэлэһии (партнерство) эмиэ тэҥинэн уларыйар үгэстээх.
Ол курдук, хампаанньа хас сыл аайы социальнай бырагыраамаларга, өрөспүүбүлүкэтээҕи Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатыгар ыытар үбүлээһинин ааҕан туран, 10 млрд солк. ыытар. Бу алмаас хампаанньата ыытар үбүгэр өрөспүүбүлүкэ араас муннугар суол-иис, дьиэ-уот, оскуола, култуура кииннэрэ уонна оҕо доруобуйатын чөлүгэр түһэрэр кииннэр тутуллаллар. Уопсайа 500-чэҕэ чугаһыыр араас хабааннаах социальнай бырайыак уонна тэрээһин олоххо киирэр.
АЛРОСА федеральнай уонна эрэгийиэн бүддьүөттэригэр үгүөрү нолуогу төлөһөн, олохтоохтору үлэнэн хааччыйан, эрэгийиэн олохтоох өҥөнөн хааччыйааччыларын өҥөтүнэн туһанан, оҥорон таһаарыыларын атыылаһан, тустаах салаа сайдыытын эмиэ тэтимирдэр, өрөспүүбүлүкэ туруктаах уонна социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар дьоһун кылаатын киллэрсэр. Бу барыта – олохтоох нэһилиэнньэ олоҕун уйгута, олорор, үлэлиир усулуобуйата тупсарыгар көмөлөһөр уонна бүттүүн өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтэ бөҕөргүүрүн көҕүлүүр.
Ол курдук, 2019 сылга хампаанньа өрөспүүбүлүкэ консолидированнай бүддьүөтүн 39 %-нын саҕа кээмэйин нолуок уонна нолуогу таһынан төлөбүр быһыытынан хааччыйбыта, 2020 сылга – 23 %-нын, быйылгы кээмэй 2021сылга ааспыт сыл таһымыттан улахан буолара күүтүллэр.
Эрэгийиэннээҕи бородуукта баалабай кээмэйэ (ВРП) уонна бырамыысыланнас оҥорон таһаарыытын кээмэйэ курдук макроэкэниэмикэ тутаах көрдөрүүлэрэ АЛРОСА үлэтин-хамнаһын туругуттан быһаччы тутулуктаахтар. Ону тэҥэ ааспыт 2020 сылга ньиэп-гаас эйгэтигэр инбэстииссийэлээх бөдөҥ бырайыактары олоххо киллэрии түмүгэр ВРП кээмэйигэр суолталаах уларыйыылар буолбуттара: үгэс курдук олоҕурбут алмааһы, көмүһү уонна таас чоҕу хостуур тирэх салаалары таһынан ньиэп-наас холбоһуга эмиэ сөбүгэр дьайыылаах буолла.
Нэһилиэнньэ олоҕун, социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыы соруктарын быһаарыы хаачыстыбатын уонна алмаастаах түөлбэ улуустарын экологическай туруктарын тупсарар туһуттан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын анал ыйааҕынан алмаастаах түөлбэ улуустарын социальнай-экэнэмиичэскэй уонна экологическай сайдыыларын Кэнсиэпсийэтэ диэн бигэргэммитэ.
Манна даҕатан эттэххэ, Ил Дархан Айсен Николаев хампаанньаны кытта сөпсөһүннэрэн баран, бу 2021 сылтан саҕалаан алмаастаах түөлбэ оройуоннарыгар Кэбээйи улууһун киллэрэр быһаарыыны ылыммыта.
Тустаах кэнсиэпсийэҕэ олоҕуран, хампаанньаттан киирэр үп-харчы оҥорон таһаарыы уонна оҥорон таһаарыыга анамматах эбийиэктэри да тутууга, алмаастаах түөлбэ улуустар экологияҕа сыһыаннаах кыһалҕаларын быһаарыыга ыытыллар.
САХА СИРИН ОЛОХТООХТОРУГАР АНАНАР ОСКУОЛАЛАР УОННА КУЛУУПТАР
– Өрөспүүбүлүкэ хампаанньаны кытта сыһыаннаһыытыгар туох саҥа, уларыйыы баарый? Өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата уонна АЛРОСА социальнай эйгэ өттүгэр бииргэ үлэлэһиилэрэ төһө тэтимнээхтик уонна таһаарыылаахтык сайдарый? Ол Саха сирин олохтоохторугар тугу биэрэрий?
– АЛРОСА өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр дивидени уонна нолуок төлөбүрүн киллэрэри таһынан социальнай эйгэҕэ боччумнаах быһа төлөһүүлэри оҥорор. Саха өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбатын уонна АЛРОСА икки ардыларыгар түһэрсиллибит социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыы эйгэтигэр уһун кэмнээх бииргэ үлэлэһии дуогабарыгар олоҕуран, хампаанньа 2011 сылтан саҕалаан СӨ Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын үбүлүүр. Тустаах дуогабар чэрчитинэн бу ааспыт уһун сыллар усталарыгар элбэх саҥа социальнай эбийиэк дьэндэйэр.
Ол курдук, Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуонда үбүнэн өйөөбүтүн суотугар 2012-2020 сылларга социальнай инфраструктура 27 бырайыага олоххо киирдэ. Ол иһигэр саҥа оскуолалар, оҕо саадтара, балыыһалар тутуллаллар. Холобур, биир оннук саҥа оскуола тутуута – Абый улууһун Абыйыгар, успуорт адаптивнай көрүҥнэринэн дьарыктанар саала – Амма Бөтүҥэр, Дьокуускайга – ХИФУ устудьуоннара олороллоругар анаммыт 500 миэстэлээх уопсай дьиэ, Үөһээ Халыма Зырянкатыгар – култуура-успуорт холбоһуга, Үөһээ Дьааҥы Баатаҕайыгар – балыыһа, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Майа сэлиэнньэтигэр – элбэх хайысхалаах култуура-сынньалаҥ комплекса курдук уо.д.а. астык тутуулар өрөспүүбүлүкэ араас муннугар дьэндэстилэр.
Инфраструктура биир тутаах, тыын суолталаах бырайыактарыттан биирдэстэрэ Мииринэй куоракка тутуллар саҥа аэропорт буолар, бу дьоһуннаах тутууну 2023 сылга үлэҕэ киллэрэр былаан баар. Ону таһынан хампаанньа Удачнайга гааһы киллэриигэ кыттар, Мииринэй, Айхал, Удачнай хаарбах, сууллар кутталлаах тутууларын көтүрүү үлэтин ыытар.
ОЛОХТООХ КААДЫРЫ – БЫРАМЫЫСЫЛАННАСКА
– АЛРОСА үлэтигэр-хамнаһыгар олохтоох үлэһит күүһэ-кыаҕа төһө көдьүүстээхтик туһанылларый?
– Кэнники уон сыл устата АЛРОСА-ҕа 35 тыһ. тахса олохтоох каадыр үлэҕэ киирдэ. Хампаанньа бөлөҕүн тэрилтэлэригэр күн бүгүн “Олохтоох каадыры – бырамыысыланнаска” бырагырааманан киирэн, өрөспүүбүлүкэ 20 тыһ. тахса олохтооҕо үлэлии сылдьар. Ити курдук, күн бүгүн АЛРОСА биһиги өрөспүүбүлүкэҕэ үлэнэн хааччыйар бөдөҥ тэрилтэ эрэ буолбакка, Саха сирин элбэх олохтооҕо үлэлиир, дойду таһымнаах суос-соҕотох хампаанньа буолар.
Ону тэҥэ хампаанньа үп-харчы өттүнэн бигэ тирэхтээх буолуутун бөҕөргөтөр, үрдэтэр, өрөспүүбүлүкэ консолидированнай бүддьүөтүгэр үбү киллэрии бигэ туруктаах буоларын туһугар бэйэтин салаа тэрилтэлэригэр уларытыылары киллэрэр. Бу боппуруос алмаастаах түөлбэ нэһилиэнньэтигэр билигин да сытыытык турар, экэниэмикэ эрэ өттүнэн буолбакка, социальнай өттүнэн туох түмүктээх буолара эмиэ олус суолталаах.
– СӨ Бырабыыталыстыбата уонна АЛРОСА хампаанньа 2011 сыл кулун тутар 5 күнүгэр Саха өрөспүүбүлүкэтин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын туһунан илии баттаспыт дуогабардарын олоххо киллэрии түмүгүн олохтоох бырабыыталыстыба сүрүннээн хайдах сыаналыырый?
– Уопсайынан, дуогабарга илии баттаспыт өрүттэр бары эбэһээтэлистибэлэрин толордулар. Икки өрүт ылыммыт экэниэмикэҕэ, үпкэ сыһыаннаах, социальнай эбэһээтэлистибэлэрин толорууга улахан үлэ барда.
Ону таһынан хампаанньаны кытта үлэлэһиилэригэр сыһыаннаах атын да улахан дьайыылаах, көмөлөөх докумуоннар бааллар: Ол, холобур – “Олохтоох каадыры – бырамыысыланнаска” диэн, тутаах суолталаах бырайыак; «СӨ Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын” “Кэлэр кэскил туһугар” бырайыага; өрөспүүбүлүкэ тоҕус муниципальнай оройуонун кытта социальнай-экэнмиичэскэй бииргэ үлэлэһии туһунан сөбүлэҥ.
“Кэлэр кэскил туһугар” тус сыаллаах бырагыраама чэрчитинэн социальнай эбийиэктэри тутары таһынан хампаанньа өрөспүүбүлүкэ чиэски сытар нэһилиэктэрин оҕолоро таһымнаах үөрэҕи ылалларыгар көмөлөһөр, ыччакка үөрэхтэнэр кыаҕы биэрэр.
Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ “Олохтоох каадыры – бырамыысыланнаска” диэн анал бырайыага 2018 сылтан саҕалаан үлэлиир. АЛРОСА нэһилиэнньэ Дьарыктаах буолууга кииннэрин кытта ыкса үлэлэһэр, үлэ миэстэтин, вакансия быыстапкаларын тэрийэр. Түһэрсиллибит сөбүлэҥ чэрчитинэн үлэтэ, дьарыга суох сылдьар гражданнары, ол иһигэр тыа сирин олохтоохторун үлэнэн хааччыйарга көмөлөөх араас тэрээһини ыытар.
Хампаанньа оҥорон таһаарыыга эбийиэктэрин тутууга быстах уонна тустаах үлэни толорторор туһуттан кылаастаах оробуочайдары сэҥээрдэн, баахта ньыматынан үлэҕэ ылар, маныаха хайаан да өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун, ол иһигэр Саха сирин аҕыйах ахсааннаах омуктарын бэрэстэбиитэллэрин, булгуччу кытыарар дьүккүөрдээх.
Ону таһынан хампаанньа 2019-2023 сылга суоттаммыт тулалыыр эйгэ харыстабылыгар киэҥ хабааннаах кэлим бырагырааманы ылынан турар. Бу чэрчитинэн, АЛРОСА айылҕа харыстабылын тэрээһиннэригэр анаан хас сыл аайы 6 млрд солк. курдугу үбү көрөр. Биэс сылга – 30 млрд солк. тэҥнэһэр. Анаммыт үп тулалыыр эйгэни киртитэр дьайыыттан харыстыырга, салгын ыраас буолуутугар, килиимэт уларыйыытыгар тиэрдэр тас дьайыыны кыччатарга, суох оҥорууга туһаныллар. Ону таһынан бу хайысхаҕа “Саха сирин тыыннаах алмаастара” айылҕа ураты пааркатын өйөөһүн, көмүс хатырыктааҕы – балыгы – элбэтии үлэтэ, туһаныллан бүппүт сири чөлүгэр түһэрэн, сир үүнэр араҥатын тупсарыы, оннук сирдэргэ араас оттору, талахтары, мастары олордон, оннугар түһэрии киирэр.
Социальнай эппиэтинэстээх буолуу корпоративнай бэлиитикэтин олоххо киллэрии чэрчитинэн, АЛРОСА үтүө холобурун батыһан, өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар үлэлиир атын бөдөҥ хампаанньалар эмиэ социальнай эбийиэктэри тутууга көмөлөһөр буолбуттарын бэлиэтиэм этэ.
Күн бүгүн өрөспүүбүлүкэҕэ СӨ Бырабыыталыстыбата айылҕа баайын туһаҕа таһаарар бөдөҥ хампаанньалары кытта өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын эйгэтигэр уһун кэмнээх бииргэ үлэлэһии туһунан 11 Сөбүлэҥ ылыллан үлэлиир. Онно олоҕуран, бу тэрилтэлэр социальнай инфраструктура эбийиэктэрин тутууга, табаар-материальнай сыаннаһы аҕалыыга кыттан, эрэгийиэн, муниципалитет таһымнаах бырагыраамалар, бырайыактар олоххо киирэллэр. Бу хайысхаҕа суолу тэлээччи – АЛРОСА.
АЛРОСА уонна Саха сирин бырабыыталыстыбата түһэрсибит өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын туһунан дуогабардара – эрэгийиэн социальнай-экэниэмикэ өттүнэн тэтимнээхтик сайдарыгар көмөлөһөр уонна туох баар бииргэ үлэлэһии хас биирдии эйгэтин ымпыгар-чымпыгар диэри таарыйар соҕотох кэлим дуогабар. Бу чааһыгар АЛРОСА өрөспүүбүлүкэҕэ бырамыысыланнас сайдыытын флагмана эрэ буоларынан тохтообокко, сир баайын хостуур атын хампаанньаларга Саха сирин олохтоохторун интэриэһин көмүскүүр уһун кэмнээх социальнай өттүнэн эппиэтинэстээх буолуу бэлиитикэтин ылыналларыгар үтүөкэн холобур буолар.
БИИРГЭ ҮЛЭЛЭҺИИ САҤА ДУОГАБАРА
– Бэрт сотору АЛРОСА хампаанньаны кытта өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын туһунан саҥа дуогабарга илии баттаһыы буолуохтаах. Дуогабар сүрүн пууннарын билиһиннэрбэккин ээ?
– Саҥа дуогабар аан дойдутааҕы алмаас ырыынагар тахсыбыт уларыйыылары, сир баайын хостооччулары кытта бииргэ үлэлэһии чааһыгар эрэгийиэн уонна федеральнай быраап нуорматын төрүтэ сайдыбытын, ону таһынан техногеннай саахал түмүгүн барытын учуоттуур.
Өрөспүүбүлүкэ уонна хампаанньа тулалыыр айылҕа, үлэ харыстабылын, социальнай мэктиэ, аһымал бырайыактарын уо.д.а. өттүгэр бииргэ үлэлэһиилэрин күүһүрдэн биэрэр гына оҥоһуллубут. Хампаанньа социальнай суолталаах эбийиэктэри тутуу өттүгэр да социальнай эбэһээтэлистибэни толорорун салгыыр.
Дуогабар саҥа оҥоһуллубут бырайыагар АЛРОСА олохтоохтор иннилэригэр ылынар социальнай мэктиэтэ, тулалыыр айылҕа харыстабыла, хампаанньа үлэлиир сиригэр-уотугар экология уонна бырамыысыланнас өттүттэн куттал суох буолуутун хааччыйыы, өрөспүүбүлүкэ билим-тэхиниичэскэй ис күүһүн туһаныы, билим чинчийэр уонна уопуттуур-конструкторскай үлэлэрин үбүлээһин, алмаастаах түөлбэ улуустарыгар инфраструктураны сайыннарыы, уопсастыба социальнай, култуурунай, гуманитарнай эйгэлэрин, үөрэҕириини, доруобуйа харыстабылын, экологияны, физическэй култуураны уонна успуорду, талааннаах оҕолору өйүүр уонна сайыннарарга туһуланар аһымал бырайыактары уонна көҕүлээһиннэри олоххо киллэрии курдук хайысхаларга эбэһээтэлистибэлэрэ киирбиттэр.
Дуогабар биир ордук суолталаах пууннарын этэр буоллахха, хас сыл аайы СӨ Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын, “2019-2024 сылларга Бүлүү бөлөх улуустарга уунан хааччыйыы тиһигин сайыннарыы бырагырааматын” үбүлээһин уонна Мииринэй куорат хаарбах, көтүрүллүөхтээх олорор дьиэлэрин пуондатыттан көһөрүүгэ кыттыы тирэҕирэр пууннара буолаллар.
Дуогабарга чопчу тэрээһиннэри бигэргэтэр пууннар эмиэ киирбиттэр. Хампаанньа үөһэ этэн аһарбытым курдук, өрөспүүбүлүкэни кытта хас да хайысхаҕа бииргэ үлэлэһэр. Бу түһэрсиллиэхтээх дуогабар чэрчитинэн, 2021 сылтан саҕалаан 2025 сылга диэри кэмҥэ 6 млрд солк. курдук суумалаах социальнай өттүнэн суолталаах тэрээһиннэр үбүлэниэхтээхтэр. Бу маннык уһун кэмнээх бииргэ үлэлэһии дуогабарын түһэрсии АЛРОСА Саха өрөспүүбүлүкэтин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар туһуланар бырагыраамалары уонна бырайыактарын олоххо киллэрэргэ үлэлэһэрин суотугар уһун кэмнээх бииргэ үлэлэһии сайдарыгар көмөлөһүө. Икки өрүт материальнай уонна интеллектуальнай баайын бииргэ түмэн үлэлииллэригэр тирэх буолуо.
Ону таһынан саҥа дуогабар бырайыагар уопсастыба социальнай, култуурунай уонна гуманитарнай эйгэ, үөрэҕирии, доруобуйа харыстабылын, экология, физическэй култуура уонна успуорт салааларын, талааннаах оҕолору, ону таһынан Саха сирин территориятыгар социальнай суолталаах судаарыстыбаннай бырагыраамалары олоххо киллэриини өйүүр уонна сайыннарар тэрээһиннэргэ тус сыаллаах эбии үбүлээһини көрөр кыах баар буолар гына оҥоһуллубут.
Бу маннык саҥа дуогабары түһэрсии өрөспүүбүлүкэ хампаанньаны кытта эрэгийиэн социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыга бырагыраамаларын, бырайыактарын олоххо киллэриигэ бииргэ үлэлэһэр, материальнай, интеллектуальнай күүһү түмэр кыаҕы биэрэр. Тутаах сыал туоларыгар, ол эбэтэр Саха сирин нэһилиэнньэтин олоҕо тупсарын ситиһэргэ төһүү көмө буолар.
