“Тыа сирэ – мин дойдум” диэн бастыҥ ыстатыйа өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэһигэр оҕолор кинилэри ордук туох долгутарын суруйан киллэрбиттэр. Чурапчы улууһун маҥнайгы Социалистическай Үлэ Дьоруойа Р.И. Константинов аатынан Мындаҕаайы орто оскуолатын 8-с кылааһын үөрэнээччитэ Самсон Иннокентьев тыа сиригэр балыыһаны сарбыйыы туохха тиэрдэрин арыйан суруйар.
Быраас А.Морозов
Биһиги нэһилиэкпит билиҥҥитин суруйар буоллахха, урукку устуоруйатын сэгэтэн көрөр хайаан да наада. Киһи доруобуйата туохтааҕар даҕаны күндү буоларынан, доруобуйа харыстабылын ситимин ылыахха. Биһиэхэ, Чурапчы оройуонун Мындаҕаайытыгар (оччолорго “Амма нэһилиэгэ” диэн ааттанара), 1933 с. бастакы медпуун аһыллыбыта. Оччолорго сэбиэскэй былаас хас биирдии кыра даҕаны учаастакка эбэтэр нэһилиэккэ дьон доруобуйатын тупсарар, ыраас-чэнчис олоххо тардыһыыны бырапагаандалыыр, дьарҕа буолбут араас сыстыганнаах ыарыылары уодьуганныыр сыаллаах үлэтин биир түһүмэҕэ этэ. Мэдиссиинэ пуунун сэбиэдиссэйинэн А.Д. Морозов диэн анал үөрэхтээх эмчит анаммыта.
Салгыы Аҕа дойду сэриитин кэннэ, 1947 сыллаахха, нэһилиэкпитигэр быраастаах учаастактааҕы бастакы пуун үлэҕэ киирбитэ. Бу эмиэ инникигэ хардыы туоһута буолбута. Оччолорго Саха сирэ бэйэтэ бэлэмнээбит быраастара суох буолан, соҕурууттан анал бэлэмнээх каадырдар кэлэллэрэ. Биһиги нэһилиэкпитигэр Арассыыйа киин куораттарыгар үөрэҕи бүтэрэн, Рыбниковтар, Анна Ильинична Бутылина диэн быраастар кэлэн, сэрии кэннинээҕи аас-туор олохтоох дьон айгыраабыт доруобуйатын эмтиир, көннөрөр туһугар харыларын ньыппарынан туран, үлэлээн-хамсаан барбыттара.
Онтон, 1953 сыллаахха, учаастактааҕы улахан балыыһа аанын арыйыы дьон туһугар кыһаллыы бэлиэтэ буолбута. Бу балыыһаны саха үрдүк үөрэхтээх бырааһа Дмитрий Титович Брыскаев бэйэтэ сүүрэн-көтөн, тэрийэн арыйтарбыта, салгыы салайан үлэлэппитэ. Саха сирэ тыйыс, тымныы усулуобуйалаах буолан, онно эбии сэрии кэннинээҕи олох ыараханыттан, ас-үөл кырыымчыгыттан сэллик олус тарҕаммыта, өлүү олус үрдүгэ. Онон сир-сир аайы оҕо доруобуйатын чэбдигирдэр аналлаах сонотуоруйдар арыллыбыттара. Мындаҕаайыга эмиэ 1957 сыллаахха оҕолорго сэллик сонотуоруйа (Фаина Ивановна Чиркоева сэбиэдиссэй) үлэҕэ киирбитэ. Бу сонотуоруйга улуустан барытыттан, чугастааҕы атын даҕаны оройуоннартан оҕолор доруобуйаларын көннөрүнээри кэлэн бараллара. Ити курдук, тыа сиригэр аһыллыбыт балыыһалар, доруобуйа харыстабылын атын даҕаны тэрилтэлэрэ оччоттон баччаҕа диэри, төһөлөөх киһи үрүҥ тыынын өллөйдөөбүттэрэ, өрүһүйбүттэрэ буолуой? Ол иһин да буолуо, кылгас кэм иһигэр суостаах ыарыылары кыайбыттара, дьон доруобуйата болҕомто киинигэр буолбута.
* * *
Оттон билиҥҥи, ХХI сайдыылаах дэнэр үйэҕэ, биһиэхэ эрэ буолбакка, тыа атын да сирин ылан көрдөххө, хайдаҕый? Көрдөххө-иһиттэххэ, олус наадалаах, тигинэччи үлэлии-хамсыы олорбут тэрилтэлэрбитигэр аччатыы, сарбыйыы бөҕөтө бара турар... Саамай дьон санааргыыра, долгуйара тугуй?
Бу аҕыйах сыллааҕыта, “бүддьүөт тэрилтэлэрин бэрээдэктииллэр” диэн, өр сылларга үчүгэй баҕайытык үлэлии турбут, элбэх дьону өрүһүйбүт Д.Т. Брыскаев аатынан Амма учаастактааҕы балыыһатын үлэһиттэрин аччатар туһунан дьаһал тахсыбыта. Ону сэргэ эмиэ биһиэхэ баар оҕо сонотуоруйун сабар туһунан дьаһал тахсан, биһиги улууспут эрэ буолбакка, чугастыы сытар бүтүн илин эҥээр улуустара оҕолорун чэбдигирдэр сонотуоруйа суох хааллыбыт.
Оттон бу Чурапчы улууһун Болугур нэһилиэгэр билигин 1016 киһи бэрэпиискэлэнэн олорор эбээт! Бу Саха сирин кээмэйинэн, улахан нэһилиэк буоллаҕа дии! Нэһилиэкпит тыа сирэ тирэхтээх буоларыгар туһуламмыт Агрокластерное развитие села Мындагай на основе кооперации методом проекта управления” диэн Бүтүн Арассыыйатааҕы сайдыы бырагырааматыгар киирэн, үлэлээн-хамсаан кэллэ. Сыалбыт-сорукпут дойдубут сайдыыта, эдэр дьон олохсуйуута этэ. “Ону баара” диир эрэ кыахтаахпыт...
* * *
Кэнники сылларга тыа сиригэр ыытыллар бэлиитикэҕэ киһи дэбигис өйдөөбөт быһыыта-майгыта буола турар. Олохтоох оскуолалары, балыыһалары, тыын тэрилтэлэрбитин аччатар үлэ саҕаланна. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин кэннэ өбүгэлэрбит, эһэлэрбит, хос эһэлэрбит тыа сиригэр олоҕу сайыннарыахпыт, дьон олоҕун тупсарыахпыт этэ диэн, улахан эрэйинэн, туруорсуунан үлэ бөҕөнү ыытан астарбыт балыыһалара, норуот хара күүһүнэн туттарбыт оскуолалара судургу баҕайытык аччатыллан, сорохторо сабыллан эрэллэр. Оттон биһиги эһэлэрбит Гражданскай сэрии кэмигэр олохторун толук ууран туран бу сайдыыны аҕалбыттара эбээт! Ол барыта таах хаалар дуо?
* * *
Билигин тыа сирин кыра нэһилиэктэригэр балыыһалары сабаттаан, куойка-миэстэлэри суох оҥорон, эмчит ыстааттарын сарбыйан дьону оройуон кииннэммит балыыһатыгар киирэҥҥит көрдөрүҥ, эмтэниҥһ диэн эрэллэр. Кииннэммит балыыһалар, ама да аныгы технологиянан толору хааччыллыбыттарын иһин, сорох ыарыылары нэһилиэккэ эмтиэххэ сөп буолбатах дуо? Ол дьоҥҥо даҕаны табыгастаах, үптэрин-харчыларын, күүстэрин-кыахтарын, бириэмэлэрин да экэниэмийэлиэ этэ буолбатах дуо? Хас анаалыс туттараары, улуус киинигэр киирэргэ-тахсарга үп-харчы төлүөххэ наада дии... Кып-кыра биэнсийэлээх, хамнастаах, сорох олох даҕаны үлэтэ суох дьон ону уйуналлара ыарахан буолан, ыарыыларын баалаталлара биллэр буоллаҕа.
* * *
Билигин ыстаат сарбыллан, биир быраас, сиэстэрэ, биэлсэр эрэ хааллаҕына, үлэһит илии да тиийиэ суоҕа. Бачча улахан нэһилиэк дьонун-сэргэтин доруобуйатын көрүү-истии хаалбыт биир-икки үлэһиккэ кыайтарбат үлэ буолуон сөп. Ким баҕарар ханнык эрэ түгэҥҥэ доруобуйата мөлтөөн эбэтэр оһолго түбэһэн, суорҕан-тэллэх киһитэ буолан хаалыан сөп. Оччотугар ыарахан ыарыһах, кырдьаҕас киһи ханна сытан эмтэнэр? Саха киһитэ барахсан кырдьар сааһыгар бэйэтин дьиэтиттэн, дьонуттан чугас сылаас, сымнаҕас балыыһаҕа сытан эрэ эмтэнэрэ, дьонугар-сэргэтигэр чугас буолара санаатыгар даҕаны астык буолбатах дуо?
Арай, эмискэ ыарыыта тииһигирбит киһи айанныыр кыаҕа суох буоллун – ким кинини өрүһүйэр? Саас-күһүн тыаҕа суол суох буоллаҕына, бөртөлүөтү эрэ ыҥырарга тиийэҕин. Онуоха үп-харчы төһө көрүллэр? Бөртөлүөтү ыҥырдахха да, сороҕор кэлбэт эбэтэр Һулахан туруорсуунан көтөллөр үһү диэн кэпсииллэрин истэбит.
* * *
Аны сэбиэскэй былаас саҕана оҕо доруобуйатыгар кыһаллан, улууспут биир саамай кырасыабай, эмтэнэргэ табыгастаах сиригэр арыйбыт, илин эҥээргэ суос-соҕотох, өрөспүүбүлүкэҕэ даҕаны тарбахха баттанар сэллиги бохсор сыаллаах үлэлиир сонотуоруйбутун ыллылар да сабан кэбистилэр... Ол аата, оҕо сэллигэ аҕыйаата дуо? Суох, этэллэринэн, сэллик кэнники сылларга өссө сэтэрээн эрэр. Оччотугар хайдах өйдүөххэ сөбүй, бу дьаһаныыны?
Үгүс эккирэтиһиинэн аһыллыбыт балыыһабыт ыстааттара сарбыллан, сонотуоруйбут эстэн, уопсайа биһиги нэһилиэккэ 26 киһи үлэтэ суох хаалла. Бу – тыа сиригэр элбэх сыыппара! Бу дьон хас биирдиилэрэ ыаллар, оҕолоохтор-уруулаахтар. Үксэ эдэр ыал ийэлэрэ. Төрөөбүт сирдэригэр нус-хас олоруон, үлэлиэн, оҕо-уруу тэнитиэн баҕалаах эдэр ыалларга ыарахан буолбатах дуо?! Кинилэр үлэ көрдөөн, оҕолорун, дьоннорун кытта бары атын сирдэргэ, үксэ оройуон киинигэр, куоракка көһүтэлээтилэр...
Дойдубут бэрэсидьиэнэ В.В. Путин “Тыа сирин сайыннарыахха” диэн тыл этэр, тыа сирин өйүүр араас судаарыстыбаннай бырагыраама бөҕөтө ылылла турар кэмигэр тоҕо ити курдук түктэритин оҥорор дьаһаллар ылыллалларый? Маны хайдах өйдүөххэ сөбүй?
* * *
Хас биирдии үлэ миэстэтин харах харатын курдук харыстыахха баара. Онуоха ким көмөлөһүөй, төрөөбүт дойдубутун өрүһүйүөй? Биллэн турар, бэйэбититтэн атын ким даҕаны көмөлөспөт. Биһиги, билигин оскуолаҕа үөрэнэ сылдьар оҕолор, оскуолабытын бүтэрэн, сөбүлүүр идэбитигэр үөрэнэн идэ ылан баран, дойдубутугар төннөн кэлэн олохсуйуохпут дуо? Тыа сирин өрүһүйүүгэ балаһыанньаттан тахсар суолу мин итиннэ көрөбүн.
Холобур, бииргэ үөрэнэр оҕолорбуттан түөрдэ быраас идэтин интэриэһиргиир. Кинилэр үөрэхтэрин бүтэрдэхтэринэ, Мындаҕаайыга кэлэн үлэлиир былааннаахтар. Кэлэр кэми ыраланар буоллахха, мин санаабар, манна чааһынай балыыһа тэрийиэххэ сөп. Онуоха үптээх-харчылаах табаарыспытыттан көмө харчы ылыахпытын сөп. Ол доҕорбут куоракка кыахтаах тэрилтэлээх буоллун. Кини дойдутугар килииньикэ тутуллуон эмиэ баҕарар, ол иһин көмөлөһөр. Бастатан туран, биһиги лиссиэнсийэ (көҥүл) ылабыт, онтон бырайыак суруйан, дьыалабытын салгыы сайыннарабыт.
Бииргэ үөрэммит табаарыстарбытыныын уопсай сүбэнэн үлэлээбитинэн барабыт. Владик – быраас, Вера –сиэстэрэ, оттон Чаара – фармацевт. Бэйэм менеджербин. Биллэн турар, бастакы саҕалааһын ыарахан, ол эрээри онтон чаҕыйбакка, дьоммут-сэргэбит чөл буоларын туһугар күүспүтүн түмэн, үлэлээн-хамсаан үлүмнэтиэхпит дии саныыбын. Маны таһынан, эмтииргэ аналлаах саҥа тэрили ылан, сатаан тутуннахпытына, үлэбит таһаарыылаах буолуо.
Онно эбии Маша эмтээх оттору хомуйан, ону сөпкө харайан, дойдубут өрүһүлтэлээх күүһүн бар дьоммутугар тарҕаттын. Саша бааһынай хаһаайыстыба тэринэн, сибиэһэй, иҥэмтэлээх аһы дэлэттин. Оттон Танялаах Влада сабыллыбыт сонотуоруй оннугар профилакторий астыннар. Влада онно буҕаалтырдаатын, Таня фитнес-кулууп хаһаайката буоллун. Алеша Харитонов туристары көрсөр дьиэлээх-уоттаах буоллун. Оттон Алеша Абрамов тириэньэр идэтин баһылаан, успуорт сааланы тупсаран, ыччаты түмнүн, эрчийдин. Оттон Маша, оттон Миша... Быһата, бары да олохторун булан, сайдыы суолун тутуспуттар. Саҥа дьиэлэр дьэндэспиттэр, кырасыабай дыбарыас дьиэлэр кытыл устун кэккэлээбиттэр.
* * *
Ити курдук, бүтүн кылааһынан Мындаҕаайыбыт туһа диэн, төрөөбүт төрүт сирбитин сайыннарар суолу тутуспуппут. Арай, ити барыта олоххо киирдин? Төһө эрэ үчүгэй буолар этэ! Ойуурдаах куобах охтубат, дьонноох киһи тутайбат! Бары бииргэ тутуһан, олох дьолун тутуоҕуҥ. Баҕа санаам туоллун, барыта этэҥҥэ буоллун!
Самсон Иннокентьев-Хоһоонньут Суосун.
«Арылы» медиа-киин,
Мындаҕаайы орто оскуолата, Чурапчы улууһа.
