“Үс түмсүү” диэн Иннокентий Макаров салайааччылаах саха эр дьонун түмсүүтэ баарын истибит буолуохтааххыт. Кинилэр эр дьон кутун бөҕөргөтөр, сүрүн көтөҕөр, өйүн-санаатын сааһылыыр санааттан хас өрөбүл аайы мустан арчыланаллар, итэҕэл туһунан кэпсэтэллэр. Киһи сөҕөрө диэн, бу итэҕэллээх түмсүүгэ оту-маһы тардыалаан көрөр эмньик саастарыгар сылдьар саха уолаттара киирэллэр. Аны туран, өрөспүүбүлүкэбит киин куоратынан муҥурдаммакка, атын улуустар эмиэ кинилэр кэккэлэригэр кыттыһан эрэллэр. Түмсүү үлэлэһэр хайысхата элбэх. Ол иһигэр Дьокуускай куорат түүҥҥү содур олоҕор умньаммыт ыччаппытын көрөр-истэр, бэрээдэктиир, араҥаччылыыр.
Хомойуох иһин, куйаар ситимигэр түмсүү аатын-суолун киртитэр, баһааҕырдар мөкү сурах-садьык даҕаны суох буолбатах. Онон, “Үс түмсүү” туох хайысханы тутуһан үлэлиирин салайааччылара И.Макаров саас-сааһынан кэпсии-ипсии кэллэ.
– Иннокентий Федорович, бу түмсүү хаһан уонна тоҕо тэриллибитэй?
– “Үс түмсүү” диэн тэриллибиппит алтыс сылыгар барда. Улууһунан арахсыбакка, сыччах саха буолалларын билэн туран, Владимир Кондаков Аар Айыы итэҕэлинэн алгыска ыччаты, дьону түмэн көнө суолга үктэннэрэр, олоҕу сөпкө олорорго хайысхалыыр сыалтан тэриллибитэ. Бастаан тэриллэллэригэр мин киирбэккэ, көннөрү таһыттан кэтээн көрбүтүм. Киирбитим төрдүс сыла буолла. Бу түмсүү салайар бөлөҕөр уонтан тахса киһи баар. Бары улахан үөрэхтээх, дириҥ билиилээх дьон. Сүрүн үлэлэрин таһынан сүрэхтэрин баҕатынан ылсан үлэлии сылдьаллар. Ыччаппытыгар бу олоххо сөптөөх хайысханы биэрэргэ үлэлэһэбит. Элбэх кэми-кэрдиини бараабакка, эрдэттэн ханнык хайысханан, суолунан баралларын үөрэтэн-такайан, ыйан-кэрдэн, сүбэлээн-амалаан биэрэбит. Хайысхабыт сүнньэ – “сырдык өттүнэн сылдьыаҕыҥ, хараҥа өттүн батыһымыаҕыҥ” диэн. Биһиги түмсүүбүт Аар Айыы итэҕэлинэн ыччаты түмэн өрөбүл ахсын күн оройугар алгыс оҥоробут. “Мантыбыт улахан сэҥээриини ылла” диэххэ наада. Ыччат өйдүүр, батыһыан баҕарар.
– Дьиҥэ, ыччат дьон итэҕэлтэн тэйэ соҕус туттар этэ. Эһиги түмсүүгүтүгэр саха уолаттара анаан киирэллэр эбит. Хайдах мааһын таптыгыт?
– “Сайдыы балысханнык барар кэмигэр сахалар бэйэбит ис турукпутун, дириҥ итэҕэлбитин, майгыбытын-сигилибитин, тылбытын-өспүтүн хайдах илдьэ хаалабыт?” – диэн өйдөбүлгэ олоҕуран, ыччаты, эдэр дьону түмэ сатыыбыт. Ыччат үксэ билигин сайдыылаах, түргэн тэтимнээх олоҕу кытары тэҥҥэ барсыан баҕарар. Кинилэр өбүгэлэрбит урукку олохторун-дьаһахтарын ситэ билбэттэр, аанньа ахтыбаттар даҕаны. Быһата, онно төннүбэт буола сатыыллар. Онтон сиэттэрэн, хайдах сиргэ төрөөн-үөскээн, туох өбүгэлэрдээх, кимтэн кииннээх, хантан хааннаах буолалларын билбэттэр. “Тиэхиньикэни баһылаатыбыт, сайынныбыт” дии саныыллар. Атын итэҕэллээх улахан омуктарга ахсаан өттүнэн баһыйтарар буолан, кинилэр долгуннарыгар киирэн, улаханнык оҕустаран эрэллэр. Ити сүрдээх уустук, биир күнүнэн, сылынан кыайан быһаарыллыбат харгыс.
– Тоҕо ала-чуо уолаттары, эр дьону эрэ түмэҕитий? Кыргыттарбытыгар ити сыһыана суоҕа буолуо дуо?
– Эр киһитэ, аҕа баһылыга суох ханнык даҕаны түмсүү, дьиэ кэргэн, аймах, аҕа ууһа кыайан салаллыбат. Икки атахтаах баар буолуоҕуттан эр киһи баһылыыр-көһүлүүр оруоллаах бу сиргэ үөскээбитэ. Кини ити айылҕаттан анаммыт оруолун сүтэрбэккэ тута сылдьыахтаах. Аан дойдуга да көрүүгэ үксэ эр дьон, күүстээх аҥаардар баһылыы-көһүлүү сылдьаллар. Оннук да буолуохтаах. Оттон билигин хайдаҕый?! Дьахтар аймах уруулу тутан баһылыыр-көһүлүүр. Тыа сиригэр ити көстүү ордук сытыырхайда. Эр киһи дьиҥ хаһаайынныы сирэйин-суолтатын сүтэрэн эрэр. Ол иһин биһиги эдэр уолаттары көнө сүрүҥҥэ салайдахпытына, өйдөрүн-санааларын сааһылаатахпытына, кинилэр хаһаайынныы сананнахтарына, уруулу бигэтик туттахтарына, тастан киирэр дьайыыга баһыйтарыахтара суоҕа. Кэлии омук биһигини билиниэ, тэҥҥэ аахсар буолуо дии саныыбыт.
– Түмсүүгүт киин куораты эрэ хабар дуу, тыа сиригэр, улуустарга салаалардааххыт дуу? Эттиҥ дии, “эр киһи оруола ордук тыа сиригэр түстэ” диэн.
– Сахалыы тыыннаах олох-дьаһах, өй-санаа сүөгэйэ-сүмэтэ, дьиҥэ, тыаҕа сытар. Бүлүү сүнньүнээҕилэри, илин эҥээрдэри кэрийэн алгыс оҥорбуппут, дьону түмпүппүт. Холобур, иллэрээ сыл Ытык Күөлгэ тиийэн эр дьону, уолаттары мунньан сугулаан тэрийбиппит, алгыс оҥорбуппут. Атын улуустартан эмиэ ыҥырыылар киирэллэр. Ол гынан баран, икки сыл хамсык (ыарыы) мэһэйдээн, улуустарга, нэһилиэктэргэ кыайан барбакка, элбэх киһини түмпэккэ сылдьабыт. Горнай улууһун Мытааҕар тахса сылдьыбыппытыгар дьон сүрдээҕин сэҥээрбитэ. Ити нэһилиэккэ уонна да атын хас даҕаны улууска бэйэбит салааларбытын тэрийдибит. Ол дьоммут биһиги курдук үлэлээн-хамсаан олороллор, эр киһи сүрүн көтөҕөр алгыс оҥороллор. Туймаада хочотугар элбэх алгыһы оҥордубут, улахан долгуну таһаардыбыт, салгыны хамсаттыбыт. Үгүс өттө ылынар, ситэ өйдөөбөт дьон эмиэ бааллар. Ханнык түмсүү төһө элбэх киһилээҕий да, син биир дьон-сэргэ ону батыһар. Биһиги түмсүүбүтүгэр, быһа холоон, аҕыс тыһыынчаттан тахса киһи баар. Улуустары хабан билигин даҕаны кэккэбит хаҥыы, хамаандабыт халыҥыы турар.
– Тыа сиригэр баар салааларгыт эһиги курдук итэҕэли өрө туталлар дуо?
– Сорох сиргэ итэҕэлгэ Тэрис уонна Кондаков үөрэнээччилэрэ дьону түмэллэр, батыһыннараллар. Онтулара сүрдээҕин кэҥиир, чэчириир. Сүнньэ биир буолан, атын түмсүү диэбэппит, бэйэбит үөрэхпитинэн алтыһар түгэммит элбэх.
– Олох очуругар оҕустарбыт, туора суолунан баран муммут, муунтуйбут дьоҥҥо төһө көмөлөһөҕүтүй?
– “Үс түмсүүгэ” үгүс киһи кэлэн сүбэлэтэр, көмө-өйөбүл көрдүүр. Элбэх киһини хара дьайтан, олох оборчотуттан быыһаатыбыт. Саха дьоно буоларбыт быһыытынан, хардарыта ытыктаһан, алы гынар ньымалары туттабыт. Онтубут бэрт ситиһиилээх. Биир үксүн ийэлэр, дьахталлар кэлэн махтаналлар. Арыгыга убаммыт, олох очуругар оҕустарбыт, норкуотук сүлүһүнүгэр сиэппит дьоҥҥо эмиэ көмөлөһөбүт. Наркодиспансердарга, приюттарга сылдьабыт, элбэх оҕолоох ыалларга, соҕотох аҕаларга, ийэлэргэ көмөлөһөбүт. Маныаха учаскыабайдары кытары ыкса үлэлэһэбит. Саастарын ситэ илик оҕолорго өйдөтөр үлэни ыытабыт, ол хайысхатынан ПДН-нары кытары эмиэ бииргэ үлэлиибит. Хаайыыттан босхоломмут дьоммут үлэ булалларыгар, көнө суолга туралларыгар, дойдуларыгар этэҥҥэ баралларыгар күүс-көмө буолабыт.
– Дьокуускай куоракка түүнүн ыччаты аһыы утаҕынан “күндүлүүр”, түктэри олоххо угуйар кафелар бааллар. Олор үҥкүү-битии тэрийбитэ буолан, түүннэри-күнүстэри арыгы бөҕөнү атыылыыллар, иһэрдэллэр.
– Кырдьык, сымыйанан ас атыылыыбыт диэн, түүннэри-күннэри туох да көҥүлэ суох арыгы атыылыыр туочукалар, астарын быыһыгар уохтаах утахтары иһэрдэр кафелар арыллан кистии-саба үлэлии тураллар. Итинник кафелары, кулууптары дөрүн-дөрүн кэрийэбит, эриэйдэ оҥортуубут. Бэйэбит ыллыбыт, турдубут да кэрийэн киирэн барбаппыт, полиция үлэһиттэрин кытары тэҥҥэ былааннаан үлэлиибит. Олохтоох дьаһалта иһинэн тэриллибит хамыыһыйаны кытары бииргэ былааннаан сылдьабыт. Итинник көҥүлэ суох “лжекафелары” утары охсуһабыт, хамыыһыйалар боротокуол толороллоругар көмө-ама буолабыт.
– Иннокентий Федорович, кэлии омуктар түүҥҥү аралдьытар кулууптарыгар саха кыргыттара тиийэн муна-тэнэ, иһэ-аһыы сылдьалларыгар элбэхтик түбэһэҕит...
– Биһиги кэрэ аҥаардарбытын туора омукка атаҕастатыа суохтаахпыт, көмүскүөхтээхпит диэн санааттан кэлии омуктар түүҥҥү аралдьытар кулууптарын кэрийтэлээбиппит. Бастакы эриэйдэлэргэ, ийэ буолуохтаах, саханы тэнитиэхтээх элбэх эдэркээн кыргыттарбыт оннук кулууптарга кэлии омуктары кытары куодарыһа сылдьалларын илэ харахпытынан көрбүппүт. Толоостук иһиллэрэ буолуо гынан баран, олохпут хаамыыта оннук. Төрүүр-ууһуур кыахтаах, 18-40 саастаах кэрэ аҥаардарбыт атын итэҕэллээх, итии хааннаах омуктарга “дьүөгэ” буола сатыыллара – баар суол. “Кыыс – бэйэтин омугун анала” диэн өйдөбүллээҕин бигэргэтэн итинник эриэйдэлэри ыыталыыбыт. Хаһыс даҕаны эриэйдэ кэннэ, оннук көстүү биллэ аҕыйаата. Маннык эриэйдэлэргэ эмискэ бэйэбитинэн ойон тиийбэппит. Эрдэттэн полициялары кытары бииргэ үлэлэһэн, “Мигрант” диэн эпэрээссийэлэргэ кыттабыт. Бу эриэйдэлэрбит элбэх дьон сэҥээриитин да, утарсыытын да ыллылар.
– Эн ол кыргыттары кытары быһаччы кэпсэппит киһи буоллаҕыҥ. Итинник содур олоххо хайдах-туох өйдөөх-санаалаах кыргыттар тиийэр эбиттэрий?
– Биир үксүн бэйэлэрин эр дьонноруттан үтүрүллүбүт, атаҕастаммыт, албыннаппыт, кэлэйбит өттө тиийэллэр эбит. Барахсаттар атын омуктар сэҥээриилэригэр киирэн, кинилэр туһаныыларыгар баран хаалаллар. Кэлии омук, биллэн турар, манна ууһуу-тэнийэ, ыал буола кэлбэт, дойдуларыгар баар дьиэ кэргэннэрин иитээри харчы оҥоро кэлэр. Дойдуларыгар үстүү-түөртүү ойохтоох, уончалыы оҕолоох дьон манна кэлэн саха кыргыттарын, дьахталларын кытары дьиҥнээхтик таптаһан ыал буола кэлэр үһү дуо! Гражданство ылаары, бэрэпиискэлэнээри, дьиэлэнэн да хаалаары, сымыйанан “эр” буолбута буолаллар. Дьахтартан туһанаары эрэ быстах сыһыаҥҥа киирэллэрэ өйдөнөр. Оҕолоннохторуна даҕаны, ол уолларын дойдуларыгар илдьэ бараллар, оттон кыыстарын ийэтигэр хааллараллар. Кинилэр дьахтары бэйэлэригэр төрүт тэҥнээбэттэр, намыһахтык туталлар, тэҥҥэ аһаабаттар, кэпсэтэ да сатаабаттар. Итэҕэллэрин быһыытынан, кинилэр бэйэлэрин дьахталлара эттэрин-сииннэрин аһаҕастык көрдөрбөттөр, барытын кистии сылдьаллар. Манна кэлбиттэрэ: биһиги кыргыттарбыт таҥастара-саптара бүтүннүү аһаҕас. Ону көрөн соһуйаллар, “манна барыта көҥүл эбит” диэн санааҕа кэлэллэр. Аны, ол дьон тыллара мүөттээх буолан, кыргыттар кулгаахтарыгар оонньоон, дууһаларыгар киирэн, өйдөрүн сүүйэллэр. Саха уолаттарыттан, эр дьонуттан оннугу ончу истибэтэх кыргыттар, дьахталлар “сээн” дэттэрэн сыста түһэллэрэ, чугасаһаллара өйдөнөр.
– Оҕолорбут быыкааларыттан саха тылыттан-култууратыттан тэйэн эрэллэрэ бүгүҥҥү сүрүн кыһалҕабыт буолла. Эһиги бу хайысхаҕа үлэлэһэҕит дуо?
– Бу өйү-төйү, күүһү-уоҕу эрэйэр хамсааһыҥҥа эмиэ өйбүтүнэн-санаабытынан кыттыһабыт. Бары даҕаны оҕолордоох, сиэннэрдээх дьоммут. Оҕолорбут нууччатыйан эрэллэрин биһиги даҕаны көрө-истэ сылдьабыт. “Кыра оҕолорго аналлаах сахалыы тыллаах-өстөөх, дьэрэкээн ойуулаах-бичиктээх алгыс кинигэлэрин бэчээттээн таһаарыаҕыҥ, сахалыы мультиктары, сахалыы киинэлэри таһаарыаҕыҥ” диэн туруорсабыт. Ону таһынан, айаннаан истэххэ, сир-уот, үрэх-күөл, бэл, нэһилиэк ааттара бүүс-бүтүннүү олуона баҕайытык нууччалыы суруллан турар буолаллар. Олору сахалыыга уларытыахха наада диэн эмиэ этии киллэрэбит. Ону сүрдээҕин сэҥээрбиттэрэ, бииргэ үлэлэһиэх буолбуттара. Биһиги санаабыт сүрдээх бөҕө эрээри, мэлдьи буоларын да курдук, элбэх боппуруос үпкэ-харчыга кэлэн иҥнэн хаалар.
– Эһиги судаарыстыбаттан үбүлэммэт көннөрү уопсастыбаннай хамсааһын буоллаххыт?
– Оннук, биһиги хантан даҕаны үбүлэммэппит. Сүрүн үлэбит таһынан уопсастыбаннай ноҕурууска курдук үлэлии сылдьар дьоммут. Туохха эмэ кыттыһыы, үбүлээһин, көмөлөһүү буоллаҕына, бэйэбит тус хармааммытыттан, кыра биэнсийэбит сыыһыттан, хамнаспытыттан кыттыһабыт. Холобур, “Өрөгөй” уораҕайыгар үһүс сылын эр дьон эрэ кыттыылаах улахан кэнсиэр ыыппыппыт, араас улахан хамсааһыны оҥорбуппут. Ол тухары кэккэ дьон, мэлдьи да этэрим курдук, биһиги түмсүүбүтүн тоҕо эрэ омугумсуйууга күтүрүүллэр, баһааҕырдар иһитиннэриилэри тарҕаталлар.
Биһиги түмсүүбүт омугумсуйууну күөртээбэт. Ити, биллэн турар, олоҕо суох баһааҕырдыы. Кэрэ аҥаардарбытын харыстаан түүҥҥү кулууптарга эриэйдэ оҥорорбутун этэллэрэ буолуо. Ол туһа букатын атын буоллаҕа. Ити – сиэр-майгы сатарыйыытыгар сыһыаннаах үлэ. Биһиги атын итэҕэллээхтэри (мусульманнары, буддистары, христианнары) манна баар диаспоралары кытта ситимнээхтик уонна ыкса үлэлэһэбит. Итэҕэлбитинэн кинилэри кытары биир үктэлгэ турарбытын, баһыйтарбаппытын, тэҥ таһымнаахпытын көрдөрүөхтээхпит. Хаста даҕаны сирэй көрсө сылдьыбыппыт, бииргэ үлэлэһэбит. Холобур, Александр Подголов биһиги алгыспытыгар кэлэ сылдьан илэ хараҕынан көрөн, сөҕөн уоттаах-күөстээх тыллары эппитэ. “Эһиги бү үлүгэр элбэх ыччаты, буолаары буолан уолаттары, эр дьону, хайдах алгыска аҕаллыгыт, итэҕэлгэ сыһыардыгыт? Мин итэҕэл түмсүүтүгэр наар кырдьаҕас эмээхситтэр, оҕонньоттор сылдьаллара буолуо дии санаабытым. Православнай таҥара дьиэтигэр эдэр ыччат диэн үктэммэтин кэриэтэ. Эһиги, саха ыччата, итэҕэлгитин тута сылдьаргыт, сырдык, ыраас олох туһугар күргүөмүнэн туруммуккут олус хайҕаллаах!”, – диэбитэ. Атын диаспоралары кытары сыһыаммыт эмиэ сылаас, бэйэ бэйэбитигэр итэҕэйсэбит, хардары-таары көмөлөсүһэбит. Бу барыта, биллэн турар, өрөспүүбүлүкэбит туруктаах буоларын, ыччаппыт атын күүстээх итэҕэллээхтэргэ баһыйтарбатын, кинилэр сабыдыалларыгар киирбэтин, бэйэтин төрүт итэҕэлин, тылын, култууратын өрө тутарын туһугар оҥоһуллар. Мин бэйэм элбэх араас омук дьоно доҕоттордоохпун, мэлдьи алтыһабын. Олор истэригэр, кэриэйдэр, кытайдар, эрмээннэр, кыргыыстар да бааллар. Онон биһиги түмсүүбүтүн омугумсуйууга күтүрүүллэрэ – букатын олоҕо суох балыыр. Бэйэбитин “дойдубут, дьоммут, ыччаппыт туһугар сүрэхпитинэн, дууһабытынан ыалдьар патриоттарбыт” дэниэхпитин сөп.
– Билигин Арчы дьиэтигэр муста сылдьаҕыт. “Өссө сир ылбыттар үһү” диэн сурах баар. Оннук дуо?
– Бу иннинэ Дьокуускай куорат баһылыгынан үлэлээбит Сардаана Авксентьеваттан Итэҕэл уораҕайын тутарга сир көрдөөбүппүт. Хата, көрдөһүүбүтүн быһа гыммакка, тус быһаарыытынан Мэдиссиинэ киинин бэтэрээ өттүгэр 3 гаалаах сири анаабыттара. Сирбит билигин хас даҕаны хамыыһыйа көрүүтүн ааста. Онно баараҕай Аар Айыы дьиэтин тутуохтаахпыт. Бырайыага барыта оҥоһуллан сытар. Билиҥҥи Арчы дьиэтиттэн уон төгүл улахан киэҥ-куоҥ, сахалыы моһуоннаах, истииллээх таас тутуу буолуоҕа. Төгүрүктүҥү уораҕайга Аар Айыы итэҕэлгэ үҥэр-сүктэр алгыспытын, оһуокайбытын ыытыахпыт, араас хабааннаах тэрээһиннэри, хамсааһыннары, итэҕэл тула кэпсэтиилэри тэрийиэхпит. Эр киһи сүрүн көтөҕөр, суолтатын үрдэтэр аһаҕас кэпсэтиилэр эмиэ буолуохтара. Били сыл аайы ыытар кэнсиэрбит эмиэ онно буолуо. Ирэ-хоро ыччаты араас дьарыкка үөрэтии, уйулҕа үлэһиттэрин кытары көрсүһүү баар буолуоҕа. Онон үлэбит, былааммыт хара баһаам.
– Тыый, кырдьык, анал сирдэнэн, дьиэлэнэн-уоттанан кэнэҕэскитин өссө хоннохтоохтук ылсан үлэлиирдии тэриммиккит. Ол уораҕайгытыгар эмиэ эр дьон эрэ киирэр буолар дуо?
– Онно биһиги итэҕэлбитигэр сыһыаннаах, сыстар, ылынар дьон бары киириэхтэрэ. Кэрэ аҥаардарга аналлаах үөрэхтэр эмиэ тэриллиэхтэрэ, туһунан алгыс, оһуокай ыытыллар уораҕайа баар буолуоҕа. Эр дьон сүрүн көтөҕөр, алгыс оҥорор уораҕайа эмиэ туспа буолара былыргы итэҕэлбититтэн биллэр. Барытын бииргэ хааһылаабакка, тус-туһунан тутуллара ордук. Дьахтар өттө бэйэтэ туһунан сирдьиттээх, эр киһи өттө эмиэ тумус туттар киһилээх буолаллар.
– Билигин кыргыттарбыт, дьахталларбыт инникилээн иһэллэр.
– Ол мэлдьэх буолбатах, ону билинэбит. Биһиги онтон үөрэбит уонна киэн туттабыт. Ол гынан баран, эр киһи айылҕатынан баһылыыр-көһүлүүр буолуохтаах, эр киһи аата-суола, үлэтэ-хамнаһа, кыайыыта-хотуута, ситиһиитэ-тахсыыта бастакынан ааттаныахтаах. Оччоҕо эрэ биһиги ыал устун барыахпыт суоҕа. Эр киһи аатын-суолун үрдэтэргэ, үлэлээх-хамнастаах буоларыгар үлэлэһэбит. Биһиэхэ сыстар ыччаттарга эмиэ оннук толкуйу, санааны угабыт. Биһиэхэ сыстыбыт уолаттар бары кэриэтэ табыллыы суолугар тахсаллар, ситиһиилээх, кыайыылаах буолаллар. Биир эмэ мөлтөөбүт, санаата саппаҕырбыт, муммут, санаата оонньообут киһи баар буоллаҕына, эмиэ аргыый-наллаан санаатын салгыыбыт, сүбэ-ама биэрэбит. Наада буоллаҕына, туга табыллыбатаҕынан көрөн көмөлөһөбүт. Ыал ийэтэ тойон эрин мэлдьи өрө тута, оҕолоругар, аймахтарыгар, атын дьоҥҥо-сэргэҕэ үчүгэй эрэ өттүн кэпсии, үтүө тылынан ахта сылдьыахтаах. Оччоҕо эрэ эр киһи дьиэ кэргэнигэр бэриниилээх буолар, үлэтэ-хамнаһа уон төгүл тупсар, ситиһиилэнэр, кыайыыланар. Ийэлэрэ аҕаларын мөҕө-этэ, намтата, сэнии-баттыы сырыттаҕына бу ыал эстэр буоллаҕа. Оннук буолуо суохтаах. Дьахтар эриттэн таһыччы үрдүк да буоллаҕына, уһуну-киэҥи санаан, ону биллэриэ суохтаах.
– Эһиги түмсүүгүтүгэр мөлтөх бэрээдэктээх, арыгыга убаммыт дьон бааллар дуу?
– Оннук дьон баар да буоллахтарына, тута өйдөтөр үлэ ыытан суолун көннөрөн биэрэбит. “Биһиэхэ сыстыбыт уолаттар хаһан даҕаны куһаҕан суолга туруохтара суоҕа” диэн бүк эрэнэбин. Атын иһэр-аһыыр дьону арыгыларын эмтэтэн, доруобуйаларын көннөрөн бэйэбитигэр сыһыарабыт.
– Атын омуктарга эһиги түмсүүгүтүгэр майгынныыр түмсүүлэр, хамсааһыннар баалларын билэҕин дуо?
– Биһиги ыччат, эдэр дьон ортотугар сиэр-майгы сатарыйыытын, арыгыга убаныыны, ускул-тэскил сылдьыыны, үлэтэ суох буолууну утары охсуһарбыт курдук, бу ханнык баҕарар дойдуга баар кыһалҕа. Холобур, биһиэхэ Норвегияттан тахса сылдьыбыттара. Кинилэргэ эмиэ ыччаттара кэлии омук сабыдыалыгар киирэн сиэр-майгы өттүнэн сатарыйарын, дьахталларын кэлии дьон атаҕастыылларын көрө-билэ сылдьан, олохтоох омук эр дьоно “Воины Одды” диэн уопсастыбаннай түмсүү тэриммиттэр. Өскөтүн биһиги түмсүүбүтүн тохсунньуга тэриммит буоллахпытына, кинилэр атырдьах ыйыгар тэриммиттэр. Бу дьон биһиэхэ тахса сылдьан, хайдах үлэлиирбитин чопчуласпыттара, кэпсэппиттэрэ.
Тываҕа эмиэ “Чоннун Олдары” (“Сыны народа”) диэн биһиэхэ майгынныыр түмсүү тэриллибит эбит. Аһыы утаҕынан үлүһүйэр кафелары утары охсуһаллар, түүҥҥү кулууптартан итирик ыччаты, дьахталлары үүртэлииллэр. Эмиэ сиэр-майгы, арыгылааһын, түүҥҥү күүлэй, содур олоҕу утары охсуһуу. Маннык кыһалҕа, сатарыйыы ханнык баҕарар омукка баар. Ону эр дьон тулуйа, көрө сатаан баран, маннык түмсүүлэри тэринэр буоллахтара.
– Аҕыйах сыллааҕыта, кэлии омуктар саха дьахтарын атаҕастаабыттарыгар, 6-7 тыһ. кэриҥэ уордайбыт саха эр дьоно “Өрөгөй” уораҕайыгар биирдэ баар буола түспүттэрэ...
– Ити үлүгэр өрө турбут дьону полиция да, былаас даҕаны дэбигис кыайан тохтотуо суох этэ. Өскөтүн биһиги суохпут эбитэ буоллар, өссө туох буолуо биллибэт этэ. Өскөтүн кэлии омуктар биһиги дойдубутугар үлэлии кэлбит буоллахтарына, киһилии сылдьыахтаахтар, араас кыыбаҕаларын кыана туттуохтаахтар. Ол түүн хас эмэ тыһыынча кэлии омук дьоно дойдуларыгар куоппут этилэр. Кэлин уоскуйуу буолбутун кэннэ, быстар быһаҕастара эрэ төннөн кэлбиттэрэ. Ол түүн икки саха уола фрукта атыылыыр киоскалаах киһини ыспыттара диэхтээн кыра буолаҕа. Даҕатан эттэххэ, ол “Үс түмсүү” да дьоно буолбатахтар этэ. Ол гынан баран, норуот өрө турдаҕына, уордайдаҕына түргэнник түмсэрин, бэйэтин атаҕастаппатын көрдөхтөрө дии. Билигин итинник кэлии омуктар буруйу оҥоруохтарын, олохтоох дьахталлары атаҕастыахтарын иннигэр сүүстэ толкуйдуохтара...
– Үгүстэр “үйэтэ суох, кылгас кэмнээх хамсааһын” дии саныыр буолуохтаахтар. Бээрэ, оттон эн тоҕо, ала чуо, маннык түмсүүнэн үлүһүйдүҥ?
– Мин эмиэ дьиэ кэргэн аҕа баһылыга, ыал эһэтэ буолан туран, олохпут сиэр-майгы өттүнэн сатарыйан эрэрин биһирии көрбөппүн. “Итэҕэлэ суох буоламмыт маннык суолга тиийэн кэллибит” дии саныыбын. Ол иһин, “итэҕэлбитинэн күүстээх эрэ буоллахпытына өрүһүнэбит. Эр дьоммутун өрө туттахпытына, ыччаппытын “сайдыылаах” арҕааҥҥы сабыдыалга уган биэрбэтэхпитинэ, кэрэ аҥаардарбытын харыстаатахпытына, кэлии омуктары өйбүтүнэн-санаабытынан, итэҕэлбит күүһүнэн, түмсүүбүтүнэн сабырыйар эрэ буоллахпытына тулуктаһар кыахтаахпыт” диэн өйдөбүллээхпин.
– Кэргэниҥ бу үлэҕин, түмсүүгүн төһө биһириирий?
– Людмила диэн кэргэннээхпин. Мэҥэ Хаҥаластан төрүттээх. Түөрт уоллаахпын, сэттэ сиэннээхпин. Кэргэним да, уолаттарым даҕаны мин идиэйэбин, санаабын толору өйүүллэр. Уолаттарым түмсүүгэ сылдьаллар. Ол гынан баран, Сүбэҕэ суохтар.
– Урут тугу үлэлии сылдьыбыккыный?
– Мин урут Мэҥэ Хаҥаласка милииссийэҕэ үлэлээбитим. Хорообут, Бэдьимэ, Сыымах диэн үс нэһилиэккэ учаскыабайдаабытым. Учаскыабайдыы сылдьан биир даҕаны киһини хаайыыга ыыппатаҕым, 70-тан тахса киһи арыгытын эмтэппитим, дьаныһан туран чөл олоххо аҕалбытым, атахтарыгар туруорбутум. Ийэлэрэ, кэргэттэрэ сүрдээҕин махтаналлар. Ити “Лихие 90-е” диэн ааттанар ыарахан кэмнэргэ. Барыта арыгы, хаарты, үлэ да, харчы да суох кэмэ этэ. Чурапчыга көһөн баран, ГАИга үлэлээбитим. Ол кэннэ Дьокуускайга көһөн кэлбиппит. Манна ИДьМ иһинэн үөрэтэр кииҥҥэ үлэлээбитим. Накаастабылы толорор тэрилтэҕэ спецназка инструктордаабытым. Саанан хайдах туттарга, ытыыга эмиэ үөрэтэ сылдьыбытым. 2000 с. 40-мун ааһан баран биэнсийэҕэ барбытым. “Столичнай” уонна Бааһынай ырыынактарыгар 6-лыы сыл куттала суох буолуу сулууспатыгар үлэлээбитим. Ити эмиэ ырыынактары былдьаһан тиниктэһэр олус дьалхааннаах кэмнэр этэ. “Курутуой” буола сатаабыт бандьыыттары ханнык даҕаны ырыынакка киллэрбэтэхпит. Араас баар этэ даҕаны, тостон, сыппаан, мөлтөөн биэрбэтэхпит. Күүс өттүнэн хаһан даҕаны өттөйбөтөхпүт. Барытыгар сөптөөх хайысханы тутуһан сылдьыбыппыт.
– Дьэ, кырдьык даҕаны, үбэ-харчыта суох үгүһү түбүгүрэ, үтүө быһыыны оҥоро сылдьар түмсүүнү тэрийбиккит. Инникитин даҕаны ыччаты ыраас, сырдык, үрдүк суолга сирдии сылдьыҥ.
Кэпсэттэ Туйаара СИККИЭР.
