Билиҥҥи кэм дьоруойдара кимнээҕий? Маннык ыйытыкка аныгы кэмҥэ эппиэттиир уустук. Араас инстаграмм, блогер, тас дойдуларга тахсан байан-тайан ситиһиилэнэн олорор дьон тустарынан куйаар ситимигэр түксүлүөхпүтүгэр диэри күн ахсын куталлар-симэллэр. Дьабаччы кырааскаламмыт кырасаабыссалар, уостарын чорбоччу туттан экирээни биир гына түспүт хотуускалар, ама, аныгы кэм дьоруойдара дуо?
Биллэн турар, суох. Аныгы кэм да, уопсайынан, мэлдьи олохпутугар былыр да, быйыл да киһи быһыытынан сэмэйдик, биллибэккэ-көстүбэккэ сылдьар дьоруойдар өрүү бааллар. Кинилэр ис култууралара, төрүөхтэриттэн үчүгэй киһилии иитиилэрэ, иэдээн-алдьархай ааҥныыр түгэнигэр хайдах да ааһа барбаттара – бу олоххо баар суол.
Социальнай ситимнэринэн тарҕаммыт 202-с түөлбэҕэ сөтүөлүүр сиргэ буолбут түбэлтэ элбэх саханы долгутта, өрүкүттэ. Икки эдэркээн кыыс киһи ууга былдьанан эрэрин көрөн, туора турбакка, көмөҕө ыстанан, биирэ ууттан ороон таһааран, биирдэстэрэ суһал көмөнү оҥорон, күн сириттэн күрэнэ сыспыт эр киһи үрүҥ тыынын өрүһүйдүлэр.
“Кыым” хаһыат эрэдээксийэтэ хорсун санаалаах саха кыргыттарын кытта көрсөн ирэ-хоро кэпсэттэ. Билсэн кэбиһиҥ – Нам улууһун Аппааны нэһилиэгиттэн төрүттээх эдьиийдии-балыстыы Дайаана, Валерия Поповалар. Кэпсэтиини Дайаанаттан саҕалыыбыт:
– Дайаана, ол күн хайдах этэй?
– Сүрдээх куйаас буолбута. Балтыбыныын куорат пляһыгар сөтүөлүү, күҥҥэ сыралла диэн санаалаах барбыппыт. Ол сылдьан арай дьон көмөҕө ыҥырар уолуйбут хаһыыларын истибиппит, кытыл устун кыргыттар сүүрэ сылдьан: «Киһи тимирэн эрэр, быыһааҥ!» – диэн үөгүлэһэллэрэ. Онно көрбүппүт кытылтан тэйиччи эр киһи ууга булумахтана сылдьара, сүтэ-сүтэ төбөтүн оройо эрэ көстөрө. Биһиги тута ууга ыстаммыппыт. Устан иһэн мин төбөтүн эрэ көрөрүм, ол туһаайыытынан харбаан испитим. Чугаһааппын кытта хайыы үйэ уу түгэҕэр барбыта, төбөтө көстүбэт буолбута. Быһа холоон манан баара диэн, умсан, уу түгэҕиттэн баттаҕыттан харбаан ылбытым. Киһим олус ыарахан этэ. Бүтэһик күүспүнэн соһон, аҥаар илиибинэн кэриэтэ кытылга харбаабытым. Сэниэм эстэн, бэйэм ууга былдьаныахпын, хата, балтым утары сүүрэн кэлэн, киһи тургуйар-тургуйбат сиригэр атаҕын төбөтүнэн туран илиитин ууммута да, тиийбэтэҕэ. Ол иһин харбаан киирэн, үтэн-анньан тахсарбар көмөлөспүтэ. Быыһаабыт киһибит бүтүннүү күп-күөх баламах этэ.
– Эйигин “быыһааччы кууруһун үөрэнэн бүтэрбит” диэбиттэрэ. Олох дьылҕанан анаабыт курдук үөрэх эбит.
– «Волонтёр-спасатель» диэн сэртипикээттээхпин. Маннык куурустары үөрэҕим чэрчитинэн ааспытым.
– «Медик кыыс баара» диэн интэриниэккэ суруйбуттар этэ, тыын киллэрбит. Ол ким этэй?
– Бастаан таһаарааппытын кытары киһибит тыын ылбыта. Бары саба түһэн ускуустубаннай тыын киллэрэ сатаабыттара. Онно «кимнээххитий» диэн ыйыппыттарыгар балтым үөрэҕэ «Медицинская физика» диэбитин бука атыннык өйдөөбүттэрэ буолуо. Кини Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университекка, ФТИ-гэ, “Медицинская физика” хайысха 3 кууруһун устудьуона. Иккиэн үөрэхпитинэн анал куурустары ааспыт буоламмыт, билэр этибит, маннык түгэҥҥэ түбэспит киһини ойоҕоһунан сытыарыллыахтааҕын. Ол иһин оннук сытыарбыппыт. Тула мустубут дьоҥҥо: “Суһал көмө кэлиэр диэри олох тыытымаҥ”, – диэбиппит.
– Бэйэҥ туох үөрэхтээххиний?
– Мин эмиэ Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет иһинэн хайа институтун (горный институт), “Техносферная безопасность: защита в ЧС” үөрэҕин былырыын бүтэрбитим.
– Хайа, бэйэҥ быыһааччы үөрэхтээх эбиккин, идэҕинэн үлэлиигин дуо?
– Билиҥҥитэ суох, былырыын Ыксаллаах быһыы-майгы министиэристибэтигэр докумуоннарбын хаалларбытым. Бакаа үлэ суох диэбиттэрэ.
– Бэйэҕинээҕэр хас эмэ төгүл ыйааһыннаах киһини соһон таһаарар ыарахан этэ дуо? Өссө этэллэринэн, тимирэн эрэр киһи бэйэтэ киһини тардан тимирдиэн сөп диэн. Онтон куттамматаҕыҥ дуо, уу дириҥиттэн?
– Ол туһунан толкуйдуур түгэн суох этэ. Киһи маннык түгэҥҥэ ол туһунан төрүт санаабат да буолар эбит. Өйгөр хайдах эрэ “киһини быыһаабыт эрэ киһи” диэн чаҕылҕан курдук охсулла турар. Өйбөр син харбаан тиийэр сирим эбит диэн суоттуу охсоот, түһүммүтүм. Балайда ыраах этэ. Бу кэлин саныыбын ээ, кырдьык, тимирдиэн сөп эбит. Өскөтүн өйүн сүтэрбэтэҕэ буоллар. Мин кинини баттаҕыттан харбаан соһор түгэммэр номнуо ууну иһэн чачайан, өйүн сүтэрбит кэмэ эбит. Тардыалаһыа эрэ хайыа, бэйэбин тимирдиэн сөп этэ диэн өйбөр да суоҕа. Биэрэккэ тиийэрбэр утары дип-дириҥ ууга, хата, балтым Валерия сүүрэн киирбитэ...
– Валерия, кэпсээ эрэ, дьэ, ол хайдах этэй?
Валерия: – Эдьиийим нэһиилэ, сэниэтэ эстэн өссө киһи соһуулаах харбаан иһэрин көрөн, утары сүүрэн киирбитим. Уу киһи тургуйар-тургуйбат сиринэн этэ. Олох атаҕым төбөтүгэр ыстана-ыстана дыгыйа туран, эдьиийбэр утары илиибин ууммутум да, илиим тиийбэтэҕэ... Ээ чэ, синэ биир диэн киһи атаҕын билбэт далайыгар утары харбаан киирдим. Эдьиийбин илиититтэн ылан баран, туох баар күүспүнэн биэрэк диэки аспытым. Онтон төттөрү харбаан тиийэн баран, өссө көхсүттэн анньан биэрбитим. Дьолго, киһи тургуйар сиригэр тиийэн, олох уйуттубат буолбут атахпытынан хааман, киһибитин икки окумалыттан өйөөн, сыһан-соһон биэрэккэ таһаарбыппыт. Онно киһибит сытан эрэ «хаарк» диэт, салгын ылбыта... Эдьиийим тыынын иһиллээн, “сүрэҕэ тэбэр эбит, тыыннаах” диэбитэ уонна “Суһал көмө кэлиэр диэри адьас тыытымаҥ” диэн сэрэппитэ. Суһал көмө кэлэн, наһыылкаҕа сытыаран илдьэн эрдэхтэринэ, кэлэн туругун сураһаары гыммыппар дьүөгэтэ үлтү хаһыыран үүрэн ыыппыта. Биһиги хомойдорбут да хайыахпытый, кэлин өйдөөтөххө, кини уолуйуу-соһуйуу туругар сылдьыбыт эбит...
– Быыһаммыт киһи кэлин бэйэтэ биллэ сырытта дуо?
Валерия: – Суох, биллибэтэҕэ. Кылаабынайа, этэҥҥэ эрэ сырыттын. Кимин-тугун биһиги билбэппит. Тыыннаах хаалбыта биһиэхэ дьол буоллаҕа. Өлөр өлүүттэн мүччү көттөҕө.
– Кыргыттар, кылгастык бэйэҕит дьоҥҥут-сэргэҕит туһунан кэпсиэххит буолаарай?
Кыргыттар күн күбэй ийэлэрэ - Афанасьева Тапталаана Даниловна
Дайаана быраата Чаҕыллыын
Валерия: – Бииргэ төрөөбүт төрдүөбүт. Дайаана – ыал улахан оҕото, мин иккиспин, биһиги анныбытынан өссө 17 саастаах Сандаара диэн балтылаахпыт уонна 11 саастаах Чаҕыл диэн ааттаах бырааттаахпыт. Ийэбит Афанасьева Тапталаана Даниловна Нам улууһун Аппаанытыгар олорор, идэтинэн география учуутала.
– Дьоҥҥут сэмэлээбэтилэр дуо? «Тоҕо бэйэҕитин харыстамматыгыт?» диэн. Араас буолуон сөбө...
– Ээ суох, таайбыт «Аймахтар» бассаап бөлөххө сонуну ыытан хайҕаабыта – “Маладьыастар, киэн туттабын оҕолорбунан!” – диэбитэ. Үөрэ санаабыппыт.
– Саха кыргыттара буоллаххыт, мантан сайын туох былаан баар? Сир астыы бараргыт буолуо?
– Сайын ахсын ийэбит дойдутугар Таатта Чычымаҕар сайылыы тахсабыт. Оо, онно доҕотторбутун кытта Амма өрүскэ сөтүө бөҕө буолабыт. Уонна оттон саамай күүтэрбит дьэдьэн (сэмэйдик бэйэ-бэйэлэрин көрсөөт, мичийэн ылаллар). Дьэдьэни туохтааҕар да ордоробут, олус сөбүлүүбүт.
– Кыра эрдэххититтэн өрүскэ улааппыт эбиккит...
– Оннук. Амма уонна Өлүөнэ көмүс ньуурдарыгар күөлэһийэ, умсаахтана оонньоон улааппыппыт.
– Иллэҥ кэмҥитигэр тугу дьарыктанаҕытый?
Дайаана: – Мин кыра оҕо эрдэхпиттэн успуордунан дьарыктанабын, сахалыы атах оонньуутунан үлүһүйэбин. Үөрэнэ сылдьан үгүстүк университет чиэһин көмүскээбитим.
Валерия: – Ас астыыбын, уруһуйдуубун, ыллыырбын сөбүлүүбүн.
– Кэпсэтиигит иһин махтал, кыргыттар! Дьолу-соргуну баҕарабын эһиэхэ!
Ууга былдьана сыспыт эр киһи, чахчы, дьоллоох киһи эбит. Быһата, ол күн кини иккистээн төрөөтөҕө.
Ол да буоллар сүрүнэ биир – киһи олоҕо быыһаннаҕа. Төһөтүн да иһин, былаҕайга былдьана сыспыт – эмиэ киһи. Ким эрэ тапталлаах оҕото, убайа, быраата буолуон сөп. Ханнык да түгэҥҥэ туох да буолбутун иһин, киһи киһинэн хаалыахтаах. Бу кыргыттар атын киһи олоҕун туһугар харса суох охсуспуттара, өлөр өлүү дэгиэ тыҥыраҕыттан, чыпчылыйыах түгэҥҥэ мүччү-хаччы харбатан ылбыттара – хорсун быһыы, киһилии майгы.
Бу олох киэҥ аартыгар саҥардыы үктэнэн эрэр, сааскы тыллан эрэр сибэкки курдук нарын, кэрэчээн кыргыттар, чахчы да, бу күн олох кытаанах эксээмэнин туйгуннук туттарбыттар. Саҥа олох олорон эрэр эдэр дьон. Дайаана сааһа – 24. Валерия – 22.
Ханнык да түгэҥҥэ киһи киһинэн хаалыахтаах!
Чаҕыл.
