Бу күннэргэ Үөһээ Бүлүү улууһун Харбалааҕыттан былыргы туос кумааһынньык көстүбүтүн туһунан иһитиннэрии бассаап ситимин устун тарҕанна. Үгүс дьон сэргээбиттэрин биллэрдилэр.
Харбалаахтааҕы Исидор Барахов аатынан судаарыстыбаннай мусуой дириэктэрэ Светлана Копыленкоттан ити былыргы туос кумааһынньык туһунан кэпсииригэр көрдөспүппүтүгэр, быһа гыммакка, маннык кэпсээтэ.
«Ханна да буоларын курдук, былыргыны аныгы үтэйэн, нэһилиэктэргэ былыргы тутуулар көтүрүллэн, саҥа аныгылыы тутуулаах дьиэлэр дьэндэһэллэр. Олох суруллубатах сокуона буоллаҕа, кимнээх эрэ олорон ааспыт өтөхтөрө да симэлийэн эрдэхтэрэ. Биһиги Харбалаахпытыгар былыргы быыкаайык биир-икки дьиэ хаалан турар. Олору көтүрүөхтэрин аньыыргаан гараж, ампаар гынан туруораллар.
Биир оннук, хаһаайыттара былыр үйэҕэ орто дойдуттан барбыт дьон олорбут дьоҕус дьиэлээх уһаайбаларын эдэр ыал атыылаһан ылан, дьиэ-уот туттан олороллор. Ити дьиэҕэ хас да ыал олорон ааста. Бу дьиэҕэ Өлө Хаппах диэн ойуун киһи уонна кини кэргэнэ Нуоҕай Ылдьаа кыыһа Төрүү Аана оҕолоро Татыйаана (1895 с.т.) уонна Уйбаан, дьон ааттыырынан Хаптаҕай Уйбаан, Хаптаҕай ойуун (1909 с.т.) олорбуттара. Дьиэни, арааһа, төрүт өтөхтөрүттэн Үлээкээр эбэ үрдүттэн бөдөҥсүтүү саҕана көһөрөн аҕалбыт буолуохтаахтар. Ийэлээх, аҕалара ол төрүт өтөхтөрүттэн чугас, тумулга хараллан сытар сурахтаахтар, дьон онно былыр мээнэ элэҥнээбэтэ үһү.
Татыйаана муҥнаах төрүкү ыарыһах, түөһүгэр көхсүтүгэр бөкчөгөрдөөх эбит, эргэ тахсыбатах. Уйбаан да торукуома быһа сиэн кыламана суох, тириини хайа быспыт курдук харахтардаах, халыҥ уостаах бэт бүрэ киһи үһү. Арай баттаҕа куудара эбит. Уйбаан 16 сааһыттан дүҥүрдэммит. Былаас уларыйан онтун кистиир эбит. Тыынын таһаарына ыраах тыаҕа баран сүтэ түһэн кэлэрэ үһү. Онон ханна эрэ дүҥүрүн кистиир сирдээх буолуохтааҕа үһү. Сэриигэ доруобуйатынан сыыйыллан барбатах. Ол хаалан оҕонньоттору кытары тутаах үлэһит буолан, холкуос баайын хаҥатыһан, кэлин да үлэттэн туора турбатах, оройуон Бочуотун дуоскатыгар тахса сылдьыбыт үлэһит киһи эбит.
Кини сааһыран баран, Ньурбаттан сут дьыл оттоон сии кэлбит ыал кыыһын Өлөөнөнү кэргэн ылбыт да, оҕоломмотохтор. Эдьиийэ Татыйаана ыарыһахтаан, сэрии кэннэ аҕыйах сыл олороохтообут. Оттон Хаптаҕай Уйбаан кэргэнэ Өлөөнө оҕонньорун төһө эмэ иннинэ бараахтаабыта. Лааппыга дьиэ сууйааччынан үлэлиирэ үһү. Хаптаҕайы көрөр этим. Хачаайы баҕайы, тайахха тэптэрэ сылдьар оҕонньор баара. Кини 1989 сыллаахха олохтон туораабыта.
Дьэ бу дьон олохторун моҥообут дьиэлэрэ ыалга гараж буолан турар. Быйыл муостатын уларытаары көтүрэргэ күһэллибиттэрэ. Дьэ, доҕоттор, муоста анныттан туос кумааһынньыгы булан ылаллар. Туоһу бүк тутан баран, таҥас сабынан тигэн кумааһынньык оҥорбуттар. Сиэпкэ укта сылдьарга аналлаах. Таһынан хара таҥас быа баайыллыбыта үөһээ эрэ өттө сыстыбытынан хаалбыт, сороҕо түүнүк быһа сиэн бүппүт быһыылаах. Аны мантыбыт толору кумааҕы харчылаах, өссө аҥар ытарҕа угуулаах буолан биэрдэ. Ытарҕа дэлби хараарбыт, нарын-намчы оҥоһуулаах, улахан, чараас ытарҕа. Харчылар олох былыргылар, ыраахтааҕы саҕанааҕылар. 1898, 1909 сыллааҕылар, үгүстэрэ сиигирэн хам сыстыспыттар, үлтүрүйэ сылдьаллар. Өссө Сэбиэскэй Арассыыйа бастакы харчылара 15 солк., 30 солк. бааллар. Манна даҕатан кэпсээтэххэ, Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин кэннэ сэбиэт былааһа олохтонон, ыраахтааҕы харчыта туһатыттан тахсан, аны сэбиэскэй харчы өссө да Саха сиригэр тиийэн кэлэ илик буолан, 1922 с. И.Н.Барахов Совнарком бэрэссэдээтэлинэн олорон, Үп наркомун эбээһинэһин толорооччу, баан салайааччыта Семеновы кытары сүбэлэһэн бонн диэн саха харчытын оҥорторон өрөспүүбүлүкэ иһигэр эргийэрин ситиспитэ. Бу харчы кэннигэр Барахов уонна Семенов илии баттыыллар эбит. Норуот онон бу харчыны «бараховка” диэн ааттыыра үһү. Бу булуллубут сэбиэскэй харчылар кэлиэхтэригэр диэри туттулуннахтара.
Оччотооҕуга биир ынах сыаната 5 солк. эбит буоллаҕына, бу элбэх да харчы ээ! Аны “бу ким харчытай, тоҕо кистээбит буоллахтарай”? - диэн ыйытык үөскүүр. Ыраахтааҕы харчылара Уйбааннаах дьонноруттан хаалбыт харчы буолуон сөп. Оттон ытарҕа холбуу угуллубутуттан сылыктаатахха Татыйаана барахсан ытарҕата буолуон сөп. Өлөөнө кистээбэтэҕэ чахчы, Татыйаана суох буолбутун кэннэ кэлбит уонна оттон, харчы уларыйбыт кэмэ эбит. Онон Татыйаана кистээбит харчыта буолан тахсар. Убайыгар эппэккэ хаалаахтаатаҕа. Ити ытарҕа аҥаара буорга буккуллан сыттаҕа...
Бу баайы кытары өссө тирии таҥастыыр тэриллэр көһүннүлэр. Урукку өттүгэр Хаптаҕай ойуун тутта сылдьыбыт малларыттан табаах хаалыыр мас иһитэ, уһанар тэриллэрин хаата -- мас пенал, кыра холбука, балык тириитинэн таҥас кыбытыктаан тигиллибит кыракый матаҕа, мөһөөччүктэр бары мусуойга хараллан сыталлар. Бастаан утаа мусуойу тэрийэрбэр ол-бу малы хомунар сахпар ол кэмҥэ ити дьиэҕэ олохтоох А.Ф. Гольдероваттан ылбытым. Ийэм ити балык тириитэ мөһөөччүктэри көрөн баран: “Татыйаана муҥнаах тикпитэ сырыттахтара” - диэбитэ. Дьэ онон, саҥа көстүбүт кылаат -- харчылаах, ытарҕалаах туос кумааһынньык остуоруйата итинник!”, -- диэн иһитиннэрдэ.
