Бэрт былдьаһыы –
эстии төрдө
“Сахалар сүрдээх сэмэй омукпут ээ” дэһэбит ардыгар. Бу бэйэбитин омук быһыытынан сыаналанар быһыыбыт дуу эбэтэр оннук майгылаахпыт, култууралаахпыт, сиэрдээхпит эбитэ дуу?
Саха кырдьаҕас омугунан биллэр. Өбүгэбит олоххо муударай көрүүтэ үйэлэртэн үйэлэргэ өс хоһоонунан, сахабыт тылын дэгэтинэн хоһуйуллан, күн бүгүҥҥэ диэри тиийэн кэллэҕэ. Үтүө быһыыны оҥордоххо, “үтүө үтүөнэн эргиллэн кэлэр” диэн муударай ис хоһоонноох этии, киһи уйулҕатыгар сырдык суолу хаалларар. Куһаҕан, мөкү быһыы таҕыстаҕына, “бэйэтиттэн буолбатаҕына, бэдэриттэн ситиһиэ” диэн ыарахан тыллар, ох саалыы куһаҕаны оҥорбут киһиэхэ көхсүгэр тиийэн сааллан, ис уйулҕатыгар мөкү дьайыыны оҥорор. Мантан сылтаан бу киһиҥ олоҕор “хара сурааһыннар” саҕаланыахтарын, ол эбэтэр табыллыбат буолуу олоҕун устатын тухары батыһа сылдьыан сөп. Сырдык санаалаах киһи элбэҕи ситиһиэн, дьиэ кэргэнигэр барыта табыллан, инники көлүөнэтигэр чаҕылхай суолу хаалларыан сөп.
Дьону ырытыма, бэйэҕин көрүн
Киһи тыла – ох. Онон толкуйдаан баран саҥар дииллэр. Үчүгэй тылтан киһи санаата кынаттанар, соччото суох этиллибит тыл киһи дууһатын саппаҕырдар. Билигин аныгы технология, интэриниэт күүскэ сайдан, киһи барыта суотабай төлөпүөннэнэн, көмпүүтэрдэнэн, күммүт аҥаарын манна ыытар буоллубут. Инстаграм, бассаап, фейсбук ситимигэр киирдэххэ, билбэт киһиҥ олоҕо эн иннигэр арылыччы көстөн кэлэр. Дьэ, уонна бу киһи олоҕун кэтээбитинэн бараҕын. Кини бүгүн тугу аһаабытын, ханна, кимниин көрсүспүтүн, тугунан дьарыктаммытын, туох ситиһиилэммитин социальнай ситим нөҥүө билэр-билбэт дьонугар информация ыыталыыр. Сороҕор оруна суох “фейк” сонуннар тарҕананнар, ыҥырыа уйатын тоҕо тардаллар. Ону ырытыы, сиилээһин, ньоҕойдоһуу саҕаланар. Аныгыскы уочараттаах “сиэртибэ” көстүөр диэри...
Инстаграмҥа, бассаапка, интэриниэт нөҥүө бэйэ-бэйэни сиэһии, ким эрэ үчүгэй буолаары гыммытын, ньоҕойдоһон туран саба баттааһын, ол киһи туһунан “мөкү” сурахтары тарҕатыыны дьон-сэргэ сатыыр. Бу киһини үөһэттэн алларааҥҥа диэри ылбат-биэрбэт дэлби үөҕэн баран, биирдэ уоскуйаллар. Барыта тыл суолтатын өйдөөбөттөн, ордук санаһыыттан, бэрт былдьаһыыттан тахсар. Муударай өйдөөх, тулалыыр эйгэтэ ыраас киһиттэн маннык быһыы тахсыбат. Социальнай ситимнэргэ дьон санаатын аахтахха, суобастаах өттүлэрэ бэйэ бодотун тардынарга ыҥыраллар, олус үчүгэй ис хоһоонноох санааларын суруйан, бу киһи ис кутун бөҕөргөтөн биэрэллэр. Сиэрэ-майгыта кэһиллибит киһиттэн туох үчүгэйи кэтэһиэххиний? Уобарастаан эттэххэ, сыыртан салаасканан төттөрү сырылаан түһэр курдук, ньоҕой санаатынан, илбистээх тылынан тиэрэ эргитэн, куһаҕан санаатын этэн тэйэр.
Күндү сахабыт дьоно, бу ыарахан кэмҥэ бэйэ-бэйэбитин кытта бэрт былдьаһымыаҕыҥ, ньоҕойдоһумуоҕуҥ, түмсүүлээх буолуоҕуҥ! Санаа уонна тыл күүһэ куйаар ситимин нөҥүө киһи ис кутугар дьайар күүстээҕин, сырдык сардаҥата этигэр-хааныгар, өйүгэр-санаатыгар үтүөнэн дьайарын умнумуоҕуҥ.
Бэйэ-бэйэни харыстыаҕыҥ!
Людмила Петрова, үрдүк категориялаах психолог-педагог, Дьокуускай куорат:
– Бүгүн дьоммут-сэргэбит кыра оҕоттотуттан саҕалаан кырдьаҕаһыгар тиийэ – бука бары социальнай ситимҥэ олоробут. Көрдөххө, “репост” курдугу ыытар бөлөхтөргө эрэ эйэ-дэмнээх. Бэлиитикэ, итэҕэл, күннээҕи олох туһунан сэһэргэһэр бөлөхтөргө субу-субу киирсэн ылыы, мөккүһүү, бэйэ-бэйэҕэ түсүһүү буоларын бука бары билэн эрдэхпит. Дьон ордук бэлиитикэни ырытар кэпсэтии бөлөхтөрүгэр күүдэпчилэнэр. Үөхсүү даҕаны манна сэдэх көстүү буолбатах. “Тоҕо манныгый? Тоҕо биир санааҕа түмүллүбэппитий, эйэлээхтик кэпсэппэппитий?” диэн хас иккис киһи ыйытара буолуо. Хоруй биир – хас биирдии киһи бэйэтэ тус айылгылаах. Психологияҕа дьон майгытын-сигилитин араас өттүттэн көрөн араараллар. Холобур, уопсастыбаннай алтыһыы, түмсүү, бөлөхтөһүү, сомоҕолоһуу хайаан даҕаны биир сүрүн сыал тула буолуон сөп. Ол хайа эрэ кэмҥэ чаҕылхай, күүстээх буоллаҕына, сомоҕолоһуу, өйдөһүү быдан көхтөөхтүк, киэҥ далааһыннаахтык тэриллэр. Арыый холку соҕус да кэмҥэ буоллаҕына, араас кыһалҕалар син биир мэлдьи баар буолаллара биллэр.
Аан дойду, ордук Арассыыйа, олус дьалхааннаах кэмҥэ олорор буолан, маннык ыһыллыы, өстөһүү, үөхсүүгэ даҕаны тиийии, дьон ис туруга күүрэ сылдьарыттан, сарсыҥҥы олоҕор, кэнэҕэскитигэр эрэлин сүтэрбититтэн тахсар диэтэххэ, үгүс киһи сөбүлэһэрэ буолуо. Арыый улахан өйдөһүү, биир тиэмэҕэ, биир сыалга сомоҕолоһуу дьоҕус-дьоҕус бөлөхтөргө эрэ үөскүүрүн бүгүн көрөбүт. Дьэ, манна тус айылгы, тус көрүү-истии, тус интэриэс, тустаах дьон майгыта быһаарар. Чопчу биир көрүүлээхтэр, биир соҕус майгылаахтар, биир дьарыктаахтар ордук тапсаллар.
Киһи күннээх,
балык ыамнаах
Ульяна Скрябина-Умсулҕан Хотун, СӨ ыччатын бэлиитикэтин уонна гражданскай көҕүлээһинин туйгуна:
– Билиҥҥи үйэҕэ социальнай ситимнэргэ киһини үөҕүү, холуннарыы, түһэрии олус дэлэйдэ. Туох барыта кыраттан саҕаланар ээ. Биир эмэ киһи ситиһиилэннэҕинэ, үрдүккэ таҕыстаҕына, дьэ, ордук санааһын, “тоҕо оннук буолла?”, “бу киһи хайдах таҕыста?”, “кини баҕас...” диэбит курдук куһаҕан быһыы, хойох хостоһуута саҕаланар. Бу бэйэ-бэйэни сиэһии буолар. Тоҕо оннук буоларый? Өй-санаа сатарыйыытыттан буолуо дии саныыбын. Ордугурҕаһыы, ымсыы быһыы киһилии майгыны-сигилини алдьатар күүстээх. Санаан көрүҥ, ити куһаҕан тыл туһуламмыт киһитигэр хара санаа хайдах курдук ыар баттык буолара буолуой? Ону бу эппит киһи улахаҥҥа уурбакка, долоҕойугар оҕустарбакка, сол курдук аһаран кэбиһэр. Саҥардыҥ да, эппит тылыҥ “чыычаах” буолан “көтөн” хаалар. Онуоха эбии куйаар ситимигэр сорох-сорохтор “сыылла сылдьан сыарҕа быатын быhааччылар”, уһуну-киэҥи толкуйдаабакка, сонно тута этиллибит тылы, куһаҕан сураҕы ытыс үрдүгэр түһэрэ охсон, араастаан эбэн-сабан, “сиэллээн-кутуруктаан”, “ситэрэн-хоторон” ыытан, тарҕатан, балаһыанньаны букатын дириҥэтэн биэрэллэр.
Хомойуох иһин, “күлбүтүҥ күнүнэн кэлэр” диэни эмиэ удумаҕалаппат буолууттан ити курдук быһыы-майгы тахсар дии саныыбын. “Инникини тымтыктанан көрбүт суох” диэн мээнэҕэ эппэттэр. Онон этиллибит тыл истээччигэ-этээччигэ да, ыыстааччыга, ону тэҥэ тылбай-өспөй буолааччыга да, кэлин туох содуллаах буолуон сөбүн өйдөөбөттөрө дьиксиннэрэр. Тыл күүһүттэн ордук бу орто дойдуга туох баар буолуой. Тыл киһини умса да уурар, өрө да тардар ураты күүстээх. Дьону үөҕүү үтүөҕэ тиэрпэтэ чахчы. Туох барыта сэттээх-сэмэлээх, иэстэбиллээх буоларын өйдөөҥ.
“Киһи күннээх, балык ыамнаах. Үүнээйи күҥҥэ тардыһар, киһи – үчүгэйгэ” диэн этэн туран, “ытык дьонум бэйэ-бэйэҕитигэр харыстабыллаахтык сыһыаннаһыҥ” диэн баҕа санаа бастыҥын, үтүө санаа үтүмэнин уунабын. Биирдэ кэлбит олоххо этэҥҥэ, тэҥҥэ сылдьыаҕыҥ! Эйэлээх эрэ буолуоҕуҥ!
Этиһиилээх ыал –
ыал буолбат
Тамара Иванова, педагог, Дьокуускай куорат:
– Биир кырдьаҕас киһи эппитин истибиттээхпин. “Харсыһыылаах сүөһү – сүөһү буолбат, этиһиилээх ыал – ыал буолбат. Бэрт былдьаһыылаах норуот – сайдыбат” диэн. Бүгүҥҥү күҥҥэ маннык көстүү баар диэм этэ. Оннооҕор хамнаһа суох, бэйэлэрин баҕаларынан уопсастыбаннай үлэҕэ кыттар дьон ортотугар бэрт былдьаһыы баар. Онон сылыктаатахха, үрдүк хамнастаах үлэҕэ бэрт былдьаһыы, бэйэ-бэйэни хоруотааһын баара саарбахтаммат. Ол иһин сатабыллаахтык үлэлиир киһибитин өйдөөн, өйөөн өрө таһаарарбыт буоллар, сайдыыбыт түргэтиэ этэ дии саныыбын.
Социальнай ситим үөдүйүөҕүттэн бассаап, инстаграм сирэйигэр хойох хостоһуу, сиилээһин, ордуҕургааһын, сирэй көрбөх буолуу аһара элбээтэ. Ааһа баран эттэххэ, сиэрэ суох быһыы аһара үксээтэ. Бөлөх-бөлөх аайы суруйса олорон кыыһырсыы, үөхсүү, быдьар тылынан үөхсүү күннээҕи олох нуорматыгар кубулуйда дии саныыбын. Бассаап ситимин бөлөҕөр хайдах эрэ элбэх дьиэ кэргэн киирэн, киэһээҥҥи килиэптэрин былдьаһар курдук, кэпсэтиилэр буолаллар. Ону ааҕа олорон көнө, судургу майгылаах киһи уйулҕата ыһыллыах курдук туруктанар. Дьэ, куһаҕан сурах куйаар ситиминэн түргэнник тарҕанар. Ол күн бу киһи туһунан информация тарҕанан, күнү быһа ол ырытыыта буолар. Били, эппиккэ дылы, этин сүлэн уҥуоҕун тиниктииллэр, онтон биирдэ уоскуйаллар.
Мария Саввинова, Дьокуускай куорат:
– Кэлиҥҥи кэмҥэ интэриниэккэ, форумҥа уонна саамай сүрүнэ инстаграмҥа дьону үөҕүү, саҥарыы, күлүү гыныы наһаа элбээтэ. Бу сүрүн төрүөтүнэн интэриниэккэ киһи сирэйэ көстүбэт, онон төһө баҕарар, кими баҕарар, тыыннара тахсыар диэри ыыстыыллар, киһи чиэһин-суобаһын тэпсэллэр. Бу ордук интэриниэт форумнарыгар көстөр. Кинилэр бэйэлэригэр “ник” толкуйдууллар уонна сымыйа аатынан дьону холуннаран, үөхсэн суруйаллар. Көмпүүтэр кэннигэр саһан олорон арааһы бары куолулууллар. Онтон инстаграмҥа аатыҥ-суолуҥ, хаартыскаҥ барыта көстөн турар. Ол да буоллар, дьону ырытыы, этиһии манна эмиэ баар. Инстаграм туһунан таарыйдахха, ордук дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэр дьону саҥараллар, күн ыаһаҕа оҥостоллор. Саха сиригэр биллэр артыыстары, дьокутааттары, бэлиитиктэри наар ырыталлар, саҥараллар. Онуоха биһиги бэйэбит артыыстарбыт да буоллун, атын биллэр араҥа дьон да буоллун, маннык балаһыанньаҕа бэйэлэрэ киирэн биэрэллэр. Хайдах эрэ сылтах биэрэр курдуктар. Дьэ, мантан саҕаланар, киһини тиэстэ курдук эргитэ сылдьан ырытыыта. Уопсайынан, “публикаҕа” биллэр дьон бэйэлэрин туттунуохтаахтар, көрүнүөхтээхтэр. Сорох дьон арыгылыы олороллорун, күүлэйдии сылдьар хаартыскаларын таһаараллар. Ону көрбүт дьон, биллэн турар, ырытар, үөҕэр бөҕө буоллаҕа. Аныгылыы тылынан эттэххэ, бу дьонуҥ бэйэлэригэр “хайп” оҥостоллор.
* * *
Ааспыт сылга Арассыыйаҕа саҥа сокуон киирбитэ. Ол курдук, мантан антах социальнай ситим ханнык баҕарар эйгэтигэр дьону түһэрэн саҥарыы, үөҕүү, маатырылааһын накаастаныллыахтаах, ыстарааптаныахтаах. Биир-икки сылга да көҥүллэрэ быһыллыан сөп эбит. Ол сокуон билиҥҥитэ олоххо киирбитэ көстүбэт курдук. Куйаар ситимигэр үөхсүбүттэрин курдук үөхсэ, дьону түһэрэ олороллор. Бу сокуоммут билигин күүһүгэр киирдэ дуу, суох дуу, ким да билбэт. Улахан уларыйыы көстүбэт. Интэриниэккэ, куйаар ситимигэр хайаан да үөхсүөхтээххин диэн буолбатах эбээт. Куйаар ситимигэр эмиэ култуура диэн баар буолуохтаах.
Сардаана БАГЫНАНОВА.
