Килиимэт уларыйда диэн албыннаабаттар

Иллэрээ күн Канадаҕа олохсуйбут эдьиийбит, Торонто университетын бэрэпиэссэрэ А.М. Григорьева эрийэ сырытта. Канада бириэмэтинэн түүн, ону муодарҕаабыппын кини: “Бассаабым үлэлээбэт, төлөпүөнүнэн Арассыыйаҕа эрийэрим тиийбэт буолбута ыраатта, ол иһин бу түүн эрийэн, хата, эйиэхэ тиийдим”, – диэн соһутта. Ама, дойдулар сыһыаннара тымныйбыта оннук күүһүрдэҕэ дуу?

* * *

Александра Михайловна кэпсииринэн, Канадаҕа баһаар бөҕөтө, кини олорор куората эмиэ буруо, күннэрэ сороҕор кытаран көстөр үһү. Мексикаттан кытта баһаарынайдар кэлэн умуруорсар улахан баһаардар турбуттар. Биир кыра куорат умайбыт. Канадаҕа тимир суоллара элбэх буолан, пуойастарга систиэринэлэргэ (бииргэ 60 т. киирэр) ууну тиэйэ сылдьан умуруорууга тутталлар, ол да үрдүнэн кыайтарбакка турар үһү. Онно холоотоххо, биһиги БЕ-200 сөмөлүөппүт 12 эрэ туоннаны илдьэн баһаарга кутар.

* * *

Эдьиийбит кэпсээнин интэриниэт бигэргэтэр. Канадаҕа Британия Колумбията, Альберта, Саскачеван уонна Онтарио диэн провинцияларга улахан баһаар турбут. Британия Колумбиятыгар – 300, Онтариоҕа 80 ойуур баһаара баар эбит. Буруо киин куораттарыгар – Оттаваҕа кэлбит. Канадаҕа билигин 46 кыраадыска тиийэр итии күннэр тураллар. Канада сирэ, айылҕата биһиэнигэр майгынныыр. Онон килиимэт уларыйыытынан биһиэхэ эһиил итинник итии кэлиэн да сөп.

Хотугу Эмиэрикэҕэ өссө АХШ арҕаа өттүгэр 13 штакка билигин 500-чэкэ тыһ. гаа умайар. Баһаары утары 20 тыһ. киһи охсуһар. Саамай улахан иэдээн Калифорния штатыгар муус устартан сэтинньигэ диэри баһаар хаһыс да сылын күүдэпчилэнэр. Манна сыл аайы 50 кыраадыска тиийэр итии, уот кураан турар, күүстээх тыаллар үрэллэр. Баһаары умулларарга нацгвардия С-130 сөмөлүөттэн уот тарҕанарын бохсор бороһуоктары ыһар. Ити саҥа технология, төһө көдьүүстээҕэ буолла? Ол эрээри биһиги халлаантан бороһуогу ыһартан “дьаат буолуо, хайдах сир астыыбыт?” диэн баһаардааҕар ордук куттанарбыт туттары мэһэйдиэн сөп.

Уопсайынан, Эмиэрикэ арҕаа сирин 60%-на кэлин уонунан сылларга килиимэт кириисиһиттэн хатан, кууран, “баһаар уйата” буолбут. Былырыын АХШ-ка 1,7 мөл. гаа умайбыт үһү. Бэрэсидьиэннэрэ Байден арҕаа штаттар күбүрүнээтэрдэрин кытта мунньахтаан, федеральнай бас бэриниилээх баһаарынай ахсаанын элбэтэр, хамнастарын үрдэтэр быһаарыы ылбыт.

Биһиэхэ ааспыт нэдиэлэҕэ В.Путин эмиэ оннук Саха сирин баһаардарын умуруорууну федеральнай күүстэргэ сүктэрбитэ. Онон улуустарга урукку курдук баһаарынай ахсаана элбиир чинчилээх.

* * *

Калифорнияҕа улахан кураан турарын штат 1 тыһ. водохранилищетын уута аҥаарыгар диэри уолбута бигэргэтэр. Итиннэ иллэрээ сыллаахха Өлүөнэ өрүспүт эмискэ түгэҕэ көстүөр диэри уолбутун санаан, килиимэт уларыйыытыттан ытырыктатан ылаҕын. Уот 17 тыһ. дьиэни, атын да тутуулары суох гыммыт. Баһаар кутталыттан 120 тыһ. киһини көһөрбүттэр. Хата, Саха сиригэр итинник үлүгэргэ тиийэ иликпитигэр Үрдүк айыыларга махтанабыт.

Ол эрээри килиимэт уларыйыытын итэҕэйбэт буолуу, сарсын барыта оннугар түһүө диэн уоскутунар сыыһа. Калифорния күбүрүнээтэрэ Гэвис Ньюсом килиимэт уларыйыыта күүппүппүтүнээҕэр түргэтиир, сыл аайы итии уонна кураан элбээн иһэр диир. Хаһан да буолбатах 54 кыраадыстаах итии түспүт. Ойуур уотун үрдүгэ 31 м тиийэр эбит.

Быйыл буруо Нью-Йорка тиийэн, небоскребтар буруо быыһыгар киирбиттэр. АХШка быйыл барыта 500 тыһ. гаа кэриҥэ ойуур умайа турар дииллэр.

Бу дойдуга былырыын ойуччу ураты атырдьах ыйа буолбут. Кураанах этиҥтэн 14 тыһ. чаҕылҕан курбуулаабыт. Национальнай метеорологическай сулууспа спутниктан хаартыскаларыгар ПИРОКУМУЛОНИМБУС диэн уот былыттара үөскээн эрэллэрэ көстүбүт. Маннык былыттар ойуур баһаарын уотуттан тэмпэрэтиирэ үрдээтэҕинэ, үөскүүллэр эбит. Тобурах, чаҕылҕан, торнадо тыалын үөскэтиэхтэрин сөп. Ол аата баһаардар итиилэриттэн, уот бара турар сирин аттыгар уматан биэрэн иһэр чаҕылҕаннар үөскүүллэр. Күүстээх тыаллар түһэллэр. Баһаар бэйэтэ бэйэтин уматынан, күүһүрдэн иһэр урут истибэтэх айылҕабыт көстүүтэ баар буолбут. Аан дойду учуонайдара бу көстүүнү саҥа үөрэтэн эрэллэр уонна бу уоттаах былыттары айылҕа килиимэт уларыйыытынан үөскэппит көстүүтэ диэн быһаараллар.

* * *

Бу күннэргэ норуот ытыктыыр киһитэ У.А. Винокурова сокуон тылыгар саҥа киирбит “ландшафтнай баһаардар” диэн тиэрмини туһанан, Саха сирин айылҕатын баһаардарын содулларыттан эмсэҕэлээбит нэһилиэнньэҕэ көмө көрөр туһунан сокуону ылыныыга күүскэ үлэлэһиэххэ диэн ыҥырыыта соцситимнэринэн тарҕанар. Баһаары утары охсуһар киини сэргэ ойуур баһаардарын содулларын, доруобуйаҕа охсууларын үөрэтэрбит тирээн кэллэ. Саха сирин баһаардарын, көрдүгэннэрбит буруоларын хиимийэтин састаабын үчүгэйдик үөрэтиэхпитин наада этэ. Холобур, туорпа умайыытыттан бензопирен курдук араагы үөскэтиэн сөптөөх бэссэстибэ тахсар эбит. Ойуур көтөҕө кырыһа оннук умайар. Онон Ил Дархан Айсен Николаев баһаары умуруорууга билим кыаҕын туһаныахха диэн этиитигэр доруобуйаҕа охсууларын чинчийэри, ландшафтнай баһаардар содулларын туоратар туһунан туруорсууну эбэн биэриэххэ наада этэ.

Владимир Степанов