«Улуу Рим импиэрийэтин күнүн киириитэ, үрэллиитэ уунан хааччыйыытын, канализациятын кыаммат буолбутуттан саҕаламмыта» диэн биир сабаҕа кэпсиир. Онно холоотоххо, биһиги тыйыс усулуобуйалаах Сахабыт сирин улуустарыгар куораттыы толору хааччыллыылаах олоҕу тутуу саҥа саҕаламмыта норуоппут кэскилэ саҥа арыллан эрэрин кэрэһилиир. Оттон ити үлэни бэйэбит тэрилтэбит “Водоканал” АУо саҕалаабыта ордук кэрэхсэбиллээх.
Саха тэхиниичэскэй интэлигиэнсийэтэ баар!
Сэбиэскэй былаас бүтэһик сылларыгар тыаҕа олорор төрөппүттэрбит, эһэлэрбит, эбэлэрбит саамай күүстээх ыра санаалара куорат толору хааччыллыылаах таас дьиэтэ буолар этэ дии? Оччолорго тыа сирин бөһүөлэктэригэр куораттан итэҕэһэ суох толору хааччыллыылаах дьиэлэр баар буолуохтара диэн, түһээн да баттаппат этибит. Ол да иһин ипотека үөдүйбүтүгэр сыанатын, баан үрдүк бырыһыанын кэрэйбэккэ, саха дьоно бары кэриэтэ куоракка таас дьиэ ыларга дьулуспуттара.
“Водоканалы” бэйэбит киһибит буолбакка, хайа эрэ атын омук киһитэ салайара буоллар, тыа сахаларыгар куораттыы толору хааччыллыылаах олоҕу сыал-сорук оҥостон, дьаныһан туран киллэрэргэ үлэлиирэ саарбаҕа чахчы. Онон саха ыра санаатын бэйэбит дьоммут олоххо киллэрэ сылдьаллара хайҕаллаах. Бүгүн ити тэхиниичэскэй өттүнэн уустук үлэ тыа сиригэр хайдах саҕаламмытын туһунан “Водоканал” салайааччыларын кытта көрсөн ыйыталастым. Бастакынан, генеральнай дириэктэр Анатолий Андреевич Кырдьаҕааһаптыын кэпсэтэбин. Саха дьонун сиэринэн, кэпсэтиини ыраахтан саҕалаан, сахалыы эриэккэс араспаанньаламмыт устуоруйатын ыйытабын.
– Хос-хос эһэм Кырдьаҕас Мэхээлэ диэн ааттаах эбит. Саха сиригэр Тааттаҕа уонна биһиэхэ, Үөһээ Бүлүүгэ эрэ, сахалыы араспаанньалар бааллар. Быһыыта, бааһынай аҕабыыта сылдьыбыта дуу, таҥара кинигэтигэр араспаанньабыт Кырджагасов диэн суруллан киирбит. Омос иһиттэххэ, “ь” оннугар “ж” буукуба туран, сахаттан атын омук араспаанньатын курдук иһиллэр. Сирэй билбэт дьон бастаан “киргиз дуу, казах дуу быһыылаах” диэн саныыллар. Мин Москубатааҕы энэргиэтикэ институтун бүтэрэн баран, “Якутскэнергоҕа” үлэҕэ кэлэр кэмнэрбэр, сахалары ылбакка буола сатыыллар этэ. Ону, этэргэ дылы, “араспаанньам булкуйан ылан кэбиспиттэр быһыылаах” дии саныыбын. Сахаттан атын, казах диэн диэн ылбыттар быһыылааҕа. Үлэлээбитим биир ый курдук буолбутун кэннэ, каадыр отделын хотуна ыҥыран ылан “эн сахаҕын дуо?” диэн дьиибэргээбит баҕайытык ыйыппыта. Эдэр сылдьан итиннэ суолта уурбатаҕым. Билигин толкуйдаан көрдөхпүнэ, “алҕаска саханы ылан кэбиспиппин” диэн уолуйан, ыҥыран чуолкайдаары ыйыппыт буолуон сөп. Аҕам араспаанньатын соҕотоҕун илдьэ сылдьан, олохтон эрдэ барбыта. Мин эмиэ соҕотох салҕаабытым. Билигин уолаттардаахпын, уол сиэннээхпин. Онон төрүттэрбиттэн хаалбыт удьуор сахалыы араспаанньабыт кэҥээн, тэнийэн барыа диэн, испэр үөрэ, эрэнэ саныыбын.
– Саха киһитин эйгэтэ урут т/х-та эрэ буолуох курдуга, норуоппут туох күүһүнэн, кыаҕынан бэрт кылгас, үйэни да кыайбат кэм иһигэр, уустук технологичнай, омуктар эрэ кыайар үлэлэрин баһылыыр буолла дии саныыгыный?
– Дьиҥинэн, саха кыайбатаҕа, сатаабатаҕа диэн суох, ол биллэр. Саха киһитэ, ханна да сырыттар, мындыр өйүнэн син биир атын омуктартан чорбойооччу. Ону элбэх киэҥ сиринэн тэлэһийэ сылдьыбыт, тэҥнээн көрбүт дьон бигэргэтиэхтэрэ. Ити киһиргээһин буолбатах. Аармыйаҕа да буоллун, соҕуруу институттарга да буоллун, араас собуоттарга үлэлии-хамныы сылдьар дьону тэҥнээн көрдөххө, саха киһитэ мындырынан уратыта тута биллэр. Мин саныахпар, ити кыаҕы биһиэхэ тыйыс усулуобуйалаах олохпут, айылҕабыт биэрбит. Соҕуруу олорор дьону туох да диэн түһэрэр санаам суох. Оттон биһиги мындыр өйө суох бу бытарҕан тымныылаах дойдуга тыыннаах хаалыа суох этибит. Сылаас дойдуларга бары-барыта үүнэ турар, барыта уста сытар, барыта бэлэм, бэл, биһиэнин курдук бырдахтара да суох. Уустук тэхиниичэскэй быһаарыылаах улахан тутуулары туттубакка да, олоруохха сөп. Онон, бастакытынан, айылҕабыт норуоппутугар биэрбит дьоҕурун кэмигэр таба туттубут дии саныыбын. Иккиһинэн, ССРС норуодунай учуутала М.А. Алексеев курдук улуу учуутал “саха инженернэй-тэхиниичэскэй интэлигиэнсийэлэниэхтээх” диэн тэрийбит Үөһээ Бүлүү 2-с нүөмэрдээх физико-математическай оскуолата норуоппут сайдыытыгар уһулуччу оруоллааҕын бары билинэбит. Кини бу оскуолатын олох күүскэ киирсэн туран тэрийтэрбитэ. Мин санаабар, ааспыт үйэ иккис аҥаарыгар бу икки кыах холбоһон, саха тэхиниичэскэй сайдыытын тоҕо тэбэн таһаарда. Ол түмүгэр бу кэнники сылларга саха норуотугар тэхиниичэскэй интэлигиэнсийэ баар буолла диэн, дорҕоонноохтук этиэхпитин сөп. Атын омуктартан итэҕэһэ суох учуонайдардаахпыт, инженердэрдээхпит. “Якутсэнергоҕо”, гаас-ньиэп эйгэтигэр, “Водоканалга”, атын даҕаны улахан тэрилтэлэргэ саха үксээтэ. Аҥаардас ахсаанынан эрэ элбээбэтэ, инженер быһыытынан мындыр санаатынан, толкуйунан олохпутун күүскэ сайыннара сылдьар дьон бааллар.
Үлэбит көстөрө наадалаах
– “Водоканал” уруккуттан куорат улахан, кыахтаах тэрилтэтэ. Биһиги кырааны арыйдыбыт да уу баар буолан, дьон тэрилтэҕит ис үлэтин билбэт. Дьокуускайбыт улаатан, киэркэйэн иһэр, “Водоканал” үлэтэ-хамнаһа, сайдыыта хайдах баран иһэрий?
– “Водоканал” АУо тэрилтэтин салайа киирбитим үс сыл буолла. Биһиги тэрилтэбит үлэтэ хайдаҕын чахчы үгүс киһи билбэт, өйдөөбөт. Оттон ити күн аайы кыраантан ыраас уу кэлэ, канализациянан кирдээх уу бара турарын хааччыйан үлэлии сылдьар сүүһүнэн дьон тугу гыналлара, туох үлэлээхтэрэ, кинилэр кимнээхтэрэ үгүс дьоҥҥо көстүбэт. Ити курдук эмиэ тоҕус ыйдаах кыһыммытын тоҥмокко, олохпут хаачыстыбатын намтаппакка туоруурбутун хааччыйар уоппут, хомунаалынай хаһаайыстыбабыт тыһыынчанан дьонун үлэтин эмиэ билбэппит. Хомойуох иһин, саахал, араас куһаҕан түбэлтэ таҕыстаҕына эрэ, нэһилиэнньэ өттүттэн интэриэһиргээһин тахсар. Онон биһиги тэрилтэбит төһөнөн үчүгэйдик үлэлиир да, соччонон нэһилиэнньэ билиэ суохтааҕын курдук өйдөбүл үөскээтэ. Мин санаабар, ити сыыһа, биһиги чэпчэкитэ суох, уустук үлэбит дьоҥҥо биллиэхтээх. Холобур, соторутааҕыта куоракка тахсыбыт киһи өлүүлээх түбэлтэ үлэбит сүрдээх ыараханын таһынан өссө сэрэхтээҕин, кутталлааҕын көрдөрөр. Үлэбит аҥаардас турбаны эрэ тардыы, уу тэстибэтин эрэ көрүү-харайыы буолбатах. Ууну ыраастааһыҥҥа араас уустук химическэй реагеннар туттуллаллар. Уу, канализация турбаларын ситимэ сир анныгар сытар. Күн аайы 6,9,12 миэтэрэ дириҥнээх, дьон хараҕа көрбөт сиригэр үлэ бөҕө барар. Маннык кутталлаах сиргэ кылгас кэмҥэ биирдэ киирэн тахсыбаттар, күннэри-түүннэри үлэлииллэр. Ыарахан, уустук тэхиниичэскэй үлэни кыайар исписэлиис дьон баар буолан, куораппыт дьиэлэригэр өрүү ыраас уу кэлэ турар, канализация уута дьиэлэртэн ылыллан, анал сиргэ ыраастанан, айылҕаҕа ырааһырдыллан төннөрүллэр. Үлэ аата үлэ, барыта эриэ-дэхси, санаабытыҥ хоту буолан испэт. Тиэхиньикэ алдьаныытын эҥин курдук араас түгэннэр, саахаллар тахсаллар. Олору куорат олохтоохторугар биллэрбэт, олохторун хаачыстыбатыгар охсубаттыы туоратар гына тэринэн үлэлиибит.
Билигин куоракка уу турбатын ситимин саҥардар, өрөмүөннүүр, канализацияны ыраастыыр ыстаансыйаларга саҥа носуостары киллэрэр үлэни күүскэ ыытабыт. Бу күн саамай эргэ, куоракка бастаан 1968 с. тутуллубут Ленин бэрэспиэгин аннынан барар канализация коллекторын өрөмүөннүү сылдьабыт. Тутуллуоҕуттан биирдэ да өрөмүөннэммэккэ кэлбит, 70% киринэн туолан турар. Ону ыраастаан, саҥардан биэриэхтээхпит, оччоҕо өссө 50 сыл эҥкилэ суох үлэлиэхтээх. Былаанынан сэтинньи 1 күнүгэр бүтэриэхтээхпит да, арыый эрдэ бүтэрэр санаалаахпыт.
Куорат соҕуруу өттүгэр элбэх тутуу барар, Воинскай кыбартаал тутуллуохтаах. “Прометей” кыбартаала үлэҕэ киирбитэ. Куорат соҕуруу өттүгэр уу ситимин кэҥэтэн бэлэмнээн, эбии 5-с водоузелы тута сылдьабыт. Ону таһынан, куораппыт соҕуруу өттүн канализациятын уопсай ситимҥэ холбуохтаах үһүс коллекторы биэрэгинэн, Чернышевскай уулуссатын аннынан баран Автодорожнайга тахсар гына тута сылдьабыт.
– Күөх Хонуу даамбатын кытыытынан барар габионнардаах тутууну этэҕин дуо?
– Оннук. Ити үһүс коллекторы аҕалан, 203 кыбаарталга холбуохтаахпыт. Эппит үлэлэрим бүттэхтэринэ, куорат соҕуруу өттүгэр тутуллуохтаах дьиэлэр, эбийиэктэр ууга, канализацияҕа холбоноллоругар саппаастаах буолабыт.
Куорат өссө биир быһаарыллыбатах кыһалҕатынан, билэргит курдук, кытыы бөһүөлэктэр кирдээх уулара ыраастаммата буолар. Холобур, Табаҕа холуонньатын канализациятын уута ыраастаммакка эбэҕэ кутулла сытар. Ол иһин Кангаласка уонна Табаҕаҕа икки канализация уутун ыраастыыр ыстаансыйа тутан, айылҕаҕа ыраастаммыт ууну төннөрөр гына дьаһаныллыахтаах. Ону таһынан фекалка массыыналар куорат иһигэр кирдээх ууну түбэһиэх тоҕоллорун тохтотоору куорат баһылыгын кытта кэпсэтиинэн, икки мини ууну ыраастыыр ыстаансыйалары: биири Мархаҕа, СМУ-16 диэки, иккиһи ДСК оройуонугар туруоруохпутун баҕарабыт. Куорат “тутуллар сирдэрин буллубут” диэбитэ. Бу ыстаансыйаларга фекалкалар ууларын босхо кутар буолуохтара. Ким эрэ, баҕар, ыраах диэн сөп да, уоран тоҕоору Үс Хатыҥҥа тиийэ бараллар, онтон быдан чугас. Итинник гынан, инникитин куораттан айылҕаҕа кирдээх уу тоҕуллуута тохтотуллуохтаах. Эһиил Мархаҕа уу ситимин тардарга былаанныыбыт. Оччоҕо Марханы иһэр уунан хааччыйан баран, Саталга тиийэ барыахпыт. Барыта табылыннаҕына, Саталга ыраас ууну 2023 сылга тиэрдиэхпитин сөп.
– Бэрт өр кэм устата “Дьокуускай иһэр уутун ылар турбата канализация кирдээх уута тоҕуллар сиринээҕэр аллараа сытар, онон куорат канализация уутун төттөрү оборон иһэ олорор” диэн кырдьыга-сымыйата биллибэт сабаҕа күүлэйдиир. Ити төһө кырдьыгый?
– Кирдээх, тоҕуллар уу иһэр ууну ылар турба үөһэ өттүгэр түһэр диэн олох билбэт дьон сымыйанан куолулааһыннара буолар. Өрүс сүүрүгүн көрдөххө, канализация ыраастаммыт уута түһэр турбата иһэр уу ылар сириттэн 400 м аллара, тэйиччи сытар. Кирдээх уу хайдах да физика сокуонун кэһэн, сүүрүгү утары кэлэр кыаҕа суох.
– “Өрүс сүнньэ уларыйан, Аллараа Бэстээх диэки көһөн, уу ылар сирбит кумаҕынан көмүллэр кыахтаах” дииллэрэ хайдаҕый?
– Ити дьиксинии олохтоох. Өрүс сүрүн үөһэ гаас турбатын туоратыы кэннэ уонна Аллараа Бэстээххэ өрөспүүбүлүкэҕэ улахан наадалаах саҥа өрүс пордун тутуу саҕаламмытынан чахчы уларыйар чинчилээх. Ол иһин биһиги үс сыл Москуба институттарын гидрологтарын ыҥыран, дуогабардаһан өрүһү чинчиттэрдибит. Биэрбит түмүктэригэр өрүс арыыларыгар, ол иһигэр Хатыыстаахха урут бүөлээбит, билигин оһон хаалбыт шлюзтары арыйан урукку үөс ханаалын ыраастаатахха, өрүс бу кытылыгар уу киириэхтээх. Ити үлэни толорор этиилэрбитин өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатыгар киллэрбиппит. Өр барар үлэ, тоҕо диэтэххэ, өрүспүт - федеральнай бас билии. Онон бырабыыталыстыбабыт киин былааһы кытта кэпсэтэн быһаарарын кэтэһэбит.
“Водоканал” өрөспүүбүлүкэҕэ тахсар
– Ыраас иһэр уунан өрөспүүбүлүкэни барытын хааччыйыы улахан кыһалҕабыт буолар. Канализация туһунан этэ да барыллыбат. Ити балаһыанньаны “Водоканал” хайдах тоҕо көтөн быһаарар былааннааҕый?
– Нэһилиэнньэни уунан хааччыйар тэрилтэҕэ үлэлии сылдьарым, бу эйгэҕэ улахан уопуттааҕым быһыытынан, өрөспүүбүлүкэни ыраас уунан хааччыйыы боппуруоһун инники кирбиитигэр үлэлэһэ сылдьабын. Киһи этин-сиинин 80-тан тахса бырыһыана иһэр ууттан турар. Онон киһи олоҕун хаачыстыбата, доруобуйата хайдах хаачыстыбалаах ууну иһэриттэн улахан тутулуктааҕын мэдиссиинэ бигэргэтэр. Саха сиригэр баар ыарыылар үксүлэрэ уу хаачыстыбата мөлтөҕүттэн үөскүүллэр. Ити кыһалҕаны быһаараары, Ил Дархан А.С. Николаев 2018 с. бэйэтин иккис ыйааҕынан, 15 улуус нэһилиэнньэтин ыраас уунан хааччыйар соругу туруорбута. Бүлүү өрүс туруга хайдаҕын өрөспүүбүлүкэ барыта билэр. Онон бастакы уочарат Бүлүү улуустара ыраас уунан хааччыллыахтаахтара. “Водоканал” тэрилтэтэ нэһилиэнньэни иһэр уунан хаачыйыыга, канализация уутун ыраастааһыҥҥа дириҥник идэтийбит, элбэх үчүгэй исписэлиистэрдээх тэрилтэ буолар. Онон ыраас уунан хааччыйыы эҥкилэ суох үлэлиир ситимэ хайдах оҥоһуллуохтааҕын туһунан бэйэбит этиилэрбитиин улуустарга тиэрдибиппит. Күн бүгүн Үөһэ Бүлүүгэ уонна Бүлүүгэ күүскэ ылсан үлэлии сылдьабыт. Тоҕо диэтэххэ, Үөһээ Бүлүү 2018 сылтан “ыраас уунан хааччыйыыны киллэрэбит” диэн сыал-сорук оҥостон, биһигиттэн арахсыбакка сылдьан үлэлэспитэ. Ол түмүгэр, бырайыага оҥоһуллан, үбэ быһаарыллан, быйыл Үөһээ Бүлүү бөһүөлэгэр ууну ыраастыыр ыстаансыйаны тутан үлэҕэ киллэрдибит. Уутун ырааһа, хаачыстыбата Дьокуускай киэниттэн итэҕэһэ суох. Олохтоох нэһилиэнньэ ыраас ууну ыларга, туһанарга саҥа үөрэнэн эрэр. Бастаан бөһүөлэк сууккаҕа 20-чэ куубу ылар буоллаҕына, билигин 80-ҥа тиийдилэр. Үөһээ Бүлүү бөһүөлэгин хочуолунайдарын, оскуолаларын, о.д.а. социальнай эбийиэктэрин холбуур улахан уһуннаах уу ситимин тардан эрэбит. Өссө канализация уутун ыраастыыр ыстаансыйа тута сылдьабыт. Ити икки эбийиэк эһиил үлэҕэ киириэхтээхтэр. Оччоҕо Үөһээ Бүлүү бөһүөлэгэ куорат курдук толору хааччыллыылаах олохтоох бастакы тыа сирин бөһүөлэгэ буолуоҕа.
Сорох улуустар биһиги толору хааччыллыыны киллэрэр этиилэрбититтэн, хомойуох иһин, аккаастаммыттара, сорох кэтээн көрдө быһыылаах, үһүстэр бэйэбит үлэлээн көрүөхпүт диэбиттэрэ. Онтон, дьэ, быһаас Бүлүү улууһуттан кэлэн дуогабар түһэристилэр. Ол кэннэ, дьэ, күүскэ хамсанан бардылар. Сунтаартан “үлэлэһиэ этибит” диэн ыҥырыы сурук кэлэн, аҕыйах хонуктааҕыта биһиги исписэлиистэрбит бара сырыттылар. Бүлүүлэр кэннэ нэдиэлэ буолан баран Намтан кэлэн дуогабардаһан барбыттара. Быһыыта, Үөһээ Бүлүүгэ ууну ыраастыыр ыстаансыйа үлэлээбитин көрөн, “Водоканал”, чахчы, тыа сиригэр толору хааччыллыылаах олоҕу киллэриини кыайар тэрилтэ эбит диэн итэҕэйдилэр быһыылаах. Улуустар хамсаабыттара үчүгэй, ол эрээри, ити хас да сыл саарааһын тахсан, үбүлээһини куоттарыахха сөп. Ыраас уунан хааччыйыыны үбүлүүр федеральнай бырагыраамалар, баҕар, тохтотуллан, сабыллан да хаалыахтарын сөп. Холобур, хомунаалынай хаһаайыстыба реформатын, канализация уутун ыраастыыр ыстаансыйалары тутар бырагыраама тохтоон турар. Уһаталлар ини диэн эрэнэ саныыбыт.
– “Водоканал” өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн улуус кииннэрин толору хааччыллыылаах оҥорор үлэни чахчы кыайыа дуо?
– Биһиги инбэстииссийэ ылан нацбырайыактарга киирэн үлэлиир таһымҥа таҕыстыбыт, 2 млрд солк. тахса инвестиция киирдэ. Үөһээ Бүлүүгэ, Жатайга, Покровскайга, Бүлүүгэ, Намҥа, Сунтаарга ыытар инники үлэлэрбитигэр федеральнай киини кытта сатаан үлэлэһэр суолбутун тыырбыппыт. Онон ыраас уунан хааччыйар тутуулары докумуоннарын бэлэмнээн, бырайыактарын оҥотторон, тутуутун ыытан, үлэлээн барыар диэри оҥорон (“под ключ”) улуустарга туттарар кыахтаах тэрилтэбит. Оннук схеманы тутуһан үлэлии олоробут. Ити схемаҕа кэһиллии таҕыстаҕына, үлэни харгыстыыр, бытаардар мэһэйдэр үөскүүллэр. Холобур, Жатайга куорат киэнин курдук биологическай ыраастыыр ыстаансыйа тута сылдьабыт. Инники Жатай бэйэтэ тутаары бырайыактаппыт этэ. Ол эрээри, кыаммакка, биһиэхэ кэлэн “салгыы тутан биэрэҕит дуо?” диэн көрдөспүттэрэ. Онно сөбүлэһэн, ити ыстаансыйа тутуутун федеральнай бырагыраамаҕа киллэрэн үлэлэһэ сылдьабыт. Ол эрээри, инники бырайыага ситэтэ суоҕунан, элбэх саҥа уларытыы киирэ турара үлэни бытаардар. Бырайыактааччыларга барыта чопчу, олохтоох усулуобуйаны, ирдэбиллэри барытын учуоттуур, толору быһаарыылаах тэхиниичэскэй сорудах оҥорон биэрдэххинэ эрэ, үчүгэй хаачыстыбалаах бырайыагы оҥороллор. Ол иһин улуустар бырайыак оҥорорго биһиги курдук ууга идэтийэн үлэлиир, элбэх уопуттаах, билиилээх-көрүүлээх исписэлиистэрдээх тэрилтэни кытта хара маҥнайгыттан үлэлэһэллэрэ ордук. Тэрилтэбитигэр бырайыактыыр бөлөхтөөхпүт, ханнык баҕарар уустук техсорудаҕы оҥорон биэрэбит. Кыра бырайыактары бэйэбит оҥоробут. Улахан бырайыактарга соҕуруу идэтийбит институттары кытта үлэлэһэбит. Манна эмиэ Арассыыйаҕа ханнык институт хайдах үлэлиирин эмиэ билиэххин наада, таһымнара араас. Үбүлээһини быһаарыыга үлэлэһэр эмиэ анал бөлөхтөөхпүт. Өрөспүүбүлүкэ да, Арассыыйа да үптэрин министиэристибэлэригэр тиийэ күүскэ үлэлэһэллэр. Бырайыактарга ханнык докумуон толоруллуохтааҕар тиийэ көмө оҥороллор. Улуустары кытта үлэни салҕаан эттэххэ, Хаҥаласка хас да эбийиэк киириэхтээх. Покровскайга биһиги бырайыакпытынан ууну ыраастыыр ыстаансыйа тутулла сылдьар. Быйыл үлэҕэ киириэхтээх. Өктөмҥө канализация уутун ыраастыыр ыстаансыйа бырайыагын оҥоттордубут. Билигин, үбүлээһинэ быһаарылла сылдьар. Үөһээ Бэстээх бөһүөлэгин уунан хааччыйыыга эмиэ үлэлэһэбит. Мохсоҕоллоохтон аара ууну хачайдыыр носуос ыстаансыйалардаах 11 км турба ситимин тардыахтаахпыт.
Мэҥэ Хаҥалас Аллараа Бэстээҕин уунан хааччыйыы үлэтин, дьиҥэр, Үөһээ Бүлүүнү кытта тэҥҥэ саҕалаабыппыт. Хомойуох иһин, сир, бас билии боппуруостарын быһаарыы тардыллан бытаарда. Аны ууну хантан ыларбыт быһаарылла илик. Биир күөлү булбуппут, кэлин ол аттыгар бөх тоҕор сыбаалка оҥорор буолбуттара. Инньэ гынан, атын күөлү көрдөнө сылдьабыт. Кыаллыбатаҕына, баҕар, скважина көрдөөһүнүгэр киириэхпит. Исписэлиистэр үлэлии сылдьаллар.
Тарыыбы чэпчэтиэххэ сөп дуо?
– Нэһилиэктэргэ кыра кыамталаах, кыһыннары-сайыннары үлэлиир ууну ыраастыыр модульнай ыстаансыйалары туруоруохха сөп дуо?
– Оҥорор кыах баар. Аан дойду итини баһылаабыта ыраатта эрээри, тоҕо эрэ биһиги дойдубутугар кыаллыбат. Саха сиригэр ити технологиялар үлэлииллэригэр кыратык уларытыы киллэриэххэ эрэ наада.
– Итинник буоллар абырал буолуо этэ эрээри, элэктэриичэстибэ уотун төлөбүрэ үрдүгэ мэһэйдиэн сөп эбит дии? Уоппут тарыыба наһаа ыарахан. Эһиги тэрилтэҕит хайдах тулуйан, уйунан олороруй?
– Биһиги уот, ититии төлөбүрүгэр ыктаран, гааһынан үлэлиир бэйэбит хочуолунайдарбытын туттубуппут. Олор уу ылар, кирдээх ууну ыраастыыр ыстаансыйаларбытын сылыталлар. Ороскуота “Якутскэнергоҕа” төлүүрдээҕэр төһө эмэ чэпчэки, элбэҕи кэмчилиибит. Билигин бэйэбит элэктэриичэстибэлэнэргэ суоттанан, газогенетордары үөрэтэн эрэбит. Генератор арааһа элбэх да, биһиэхэ 100% эҥкилэ суох үлэлиирэ мэктиэлээх, үлэҕэ бэрэбиэркэлэнэн көрдөрбүт генератор буолуохтаах. Сыыһар бырааппыт суох, эппиэтинэспит улахана бэрт. Газогенератордар табылыннахтарына, биһиги үлэбит гаастан эрэ тутулуктаах буолуох этэ.
– Бээрэ, оччоҕо куорат элбэх тэрилтэтэ газогенератордарга көһөн “Якутскэнерго” монополиятыттан босхолонуохтарын сөп дуо?
– “Якутсэнергоны” аныгы, кыра ороскуоттаах технологияларга көһөрүгэр күһэйии тахсыа этэ. Оччоҕо эрэ уот төлөбүрэ чэпчиэ. Уопсайынан, соҕуруу эрэгийиэннэрдээҕэр биһиги нэһилиэнньэбит, тэрилтэлэрбит уокка, хомунаалынайга төлүүр тарыыптара үрдүгэ сайдыыбытын улаханнык харгыстыыр. Холобур, Краснодар кыраайыгар тэҥнээтэххэ, биһиэхэ төлөбүрбүт икки-үс бүк элбэх. Мин толкуйдуурбунан, биһиги биир Арассыыйаҕа олорорбутунан, сыанабыт эмиэ тэҥ буолуохтаах. Сэбиэскэй кэмҥэ 1-2-3 курдааһын диэн тэҥнииллэр этэ. Билиҥҥитэ Саха сирэ Арассыыйа үрдүнэн хомунаалынай өҥө төлөбүрүгэр нэһилиэнньэҕэ субсидия биэрэр соҕотох субъект буолан, нэһилиэнньэ улаханнык оҕустарбакка олорор. Биһиги нэһилиэнньэбит итини үчүгэйдик билбэт. Оттон субъектарга барыларыгар, бэл, биһиги курдук тыйыс усулуобуйалаах Магадааҥҥа, Чукоткаҕа кытта 100% төлөөн олороллор. Дьиҥинэн, толору төлөттөххө, төлөбүрбүт 50% үрдээн тахсыан сөп. Онон, субсидияны нэһилиэнньэҕэ, производствоҕа барытыгар, урукку ССРС саҕанааҕы курдук, федеральнай бүддьүөттэн төлөнөрүн ситиһиэххэ наада дии саныыбын.
Ол суоҕар, хайыахпытый, тыабыт сиригэр толору хааччыллыылаах олоҕу систиэмэ биэрэр кыаҕын мындыр өйбүтүнэн кыайаммыт киллэрэ олоруохпутун наада.
Владимир Степанов
