Ааспыт нэдиэлэ бээтинсэтигэр (атырдьах ыйын 13 күнүгэр) “Кыым” суруналыыстара Горнай Бэс Күөлүгэр (Атамай нэһилиэгэр) тахса сылдьыбыппыт.
Бэс Күөлүн оскуолатыгар эмсэҕэлээбит олохтоохтор, көмөлөһө кэлбит дьон түһэ сыталлар. Оскуола аттыгар баар остолобуойга кэлбит дьону барытын аһаталлар эбит. Остолобуой таһыгар олорор дьоҥҥо тиийэн: “Олохтоохторгут дуо?” – диэн ыйытабын. “Олохтоох киһи бу олорор”, – диэн биир уолу ыйдылар. Кинилиин бүччүм сиргэ баран, алдьархай ааҥнаабыт күнүн туһунан кэпсииригэр көрдөспүтүм.
– Петр Жирков-Айылгы Уола диэммин, – диэн эдэр киһи бэйэтин билиһиннэрэр. – Ыллыырым таһынан чааһынай устуудьуйалаах этим. Куонкурустарга кыттан, хас да сылы быһа гастроллаан – атыыласпыт аппаратурабын уокка былдьаттым.
Итинник үлүгэр алдьархай эмискэ ааҥныа диэн киһи эрдэттэн сэрэйбэт буоллаҕа. Ол күн дьиэбэр баарым. “Ойуур баһаара чугаһаабыт, оккутун, малларгытын эҥин хомунуҥ”, – диэн эрдэттэн сэрэтии барбыта. Ол быыһыгар: “Балаһыанньа хонтуруолга сылдьар”, – диэһин эмиэ баара.
Онон улаханнык уолуйбакка, ыксаабакка сылдьыбыппыт. Сарсыарда өттүгэр, ийэм сорудаҕынан – уу оботторор мотуорбун холбоон, оппун ыстарбытым. Онтон дьаһалтабыт сорудаҕынан ыраах сайылыктарга баран кэлбитим. Матасыыкылбынан. Төннөн кэлиибэр (дьаһалта таһыгар) тиэхиньикэм эстибэт буолан хаалбыта. Олох бүтүн, туга да алдьамматах сабыс-саҥа сэп буоллаҕа дии. Матасыыкылбын үтэн дьиэлээбитим.
Ол тиийэн оппун эмиэ салгыы ыстардым. Полиция үлэһиттэрэ дьиэлэри кэрийэн сэрэтэ сылдьаллара. Ийэм аах эрдэ эвакуацияламмыттара. “Эһиги барыҥ-барыҥ, манна туһаҕыт суох”, – диэн ыыталаабытым.
“Уот итинник дьиибэтик, иччилээхтик, дьулааннык кэлиэ”, – диэн билээхтээбэт буоллаҕым. “Син умулларар инибин, уот сиринэн кэлиэ”, –диэн саныы-саныы аны дьиэбин уунан ыстара сырыттым. Ол иһин ыксаабатаҕым, малбын эрдэттэн хомумматаҕым. Киһи өйө-санаата бааллар эбит.
Онтон эмискэ түгэххэ ыһыы-хаһыы иһилиннэ. Мин дьиэм ити түөлбэҕэ арыый бэтэрээ, кытыы соҕуска турар. Буруо хойдон барда. Баһаарынай массыыналар эрдэттэн бааллара. Онтон уот күүһүрбүтүн кэннэ ол массыыналар (араассыйанан ханна эрэ ыҥырбыттарыгар) эмискэ “сус” гынан хаалбыттара. Уу таһар чааһынай массыыналаах Ньургун Куолаһап эрэ хаалбыта. Оттон биһиги, дьиэлээхтэр, биэдэрэ туппутунан тэлгэһэбит иһигэр сүүрэ сырыттахпыт дии. Хаама сылдьар аҕыйах баһаарынай баара. Онтон баһаарынай массыыналар умайар умайбытын, уот муҥ күүһүн ылбытын кэннэ дьэ тиийэн кэлбиттэрэ.
Ол сырыттахпына ыкса ыалым Кирииллээх кыбыылара умайан күлүбүрээн таҕыста. Дьэ, онно ыксал буолла... Дьиэҕэ киирэн малларбын бөрүү сатаатым. Бастаан устуудьуйам тэриллэрин уулуссаҕа тастым. Уот чугаһаан барда. Аны мотуорум үрдүгэр түһэн сарайы, дьиэни уунан ыстара сырыттым. Элбэх буочукаҕа уу хаһааммытым. Уот чугаһаабытыгар баһаарынай уолаттар кэлэн ыстарыыга көмөлөстүлэр.
Ол сырыттахпына оттоох кыбыым буруолаан барда. Бастаан кэбиһиилээх от умайбатаҕа, кыбыыга хатырыктар эҥин чөмөхтөрө баара буруолаабытынан барбыта. Баһаарынайдар онно сүүрдүлэр, мин дьиэм аттыгар хааллым. Аны от умайан күлүбүрээн таҕыста. Ол кэмҥэ: “Ээ, ньирэйдэрим!” – диэн санаа күлүм гынна. Хотоҥҥо киирбит ньирэйдэрбин соһо сатыыбын. Тахсыбаттар, дьирээлэһэн сүрдээхтэр. Биир-биир, төннөн кэлэ-кэлэ соһон тирилэтэн уулуссаҕа таһаартаатым. Ол быыһыгар ыттарбын ыыттым. Ыттарбын ыыталаан бодьуустаһа сырыттахпына – соторутааҕыта үтэн кэлбит “Минскэй” матаһыыкылым эстэн тоҕо барда. Бом!!! Онтон тута уокка куустаран умайан күлүбүрээтэ.
Олох туох эрэ дьикти, иччилээх алдьархай буолан ааста. Аны уот харахтаах курдук “урууллуур”. Бу маннык көнөтүк иһэр курдук, онтон эмискэ туора барар, туох эрэ тардан салайарын курдук. “Ээ, манна баанньык (гараас) баарын ааһа түһэ сыстым”, – диэбиттии. Кэлэн иһэр уоттан “тумустар” туора тахсаннар кыра тутууну начаас “хабыалаан” ааһаллар. “Маны сиэхтээхпин, ону эмиэ сиэхтээхпин”, – диэбиттии.
Ити түөлбэҕэ арай эдьиийим Зоя (ийэбин кытта бииргэ төрөөбүт) дьиэтэ дьикти баҕайытык ордон хаалбыта. Кини дьиэтэ биһиги кыбыыбыт диэкинэн баар. Аҕам онно кумах бөҕөнү куппута. “Ол кумах эдьиийим дьиэтин көмүскээтэҕэ” дии саныыбын. Уолаттар да бэҕэһээ көрөн баран: “Кумахтаах буолан кыайтарбатах”, – диэбиттэрэ.
Сорохтор: “Үөл мастаах саҥа тутуу”, – дииллэрин истэбин. Итинник турбута ырааппыт дьиэ. Маһа үөл буолбатах, хатыччы хатан турар. Ол да буоллар: “Ити үлүгэрдээх уот кини дьиэтин дьиктитик тумнан барбыт”, – диэххэ эмиэ сөп.
Ол күҥҥэ төннүөххэ... Уот кыаҕын ылан, элбэх дьиэ умайан барбытыгар: “Түргэнник куота оҕус, дьиэҕиттэн тугу да ыла сатаама”, – диэтилэр. Ол эрээри хайдах турар бэйэбинэн сүүрэ туруохпунуй?! Дьиэбэр ойон киирдим. Бастаан тоҕо эрэ сыттыгы харбаатым, онтон ааһан иһэн балтым куукулатын дайбаан аастым. Саамай сүрүнэ – докумуоннарбын ыллым. Тииһим быратыаһын остуолга уурбуппун таһы быһа умнубуппун. Оннук хаалбыта. Бастаан утаа көстүүмүм төбөбөр (ыллаан-туойан харчыланар киһи буоллаҕым) баара, онтон олох өйбүттэн тахсан хаалбыт. Устуудьуйабын барытын суолга тастым. “Кумах суол, онон умайыа суоҕа”, – диэн санаалаахпын. Хантан... Баанньыкка турбут аппаратурам эмиэ умайбыта.
“Ээ, куоскаларбы-ы-ы-н!” – диэн эмискэ саныы түстүм. Сүүрэн киирэн икки куосканы утуу-субуу харбаан таһааран таһырдьа элитэлээтим. Онтон үһүс куоскам хайаҕаһынан муоста быыһыгар киирэн хаалла. Ону илиибинэн харбыалаан хостуу сатаатым. Ол сырыттахпына күүлэм сиипэрэ “пыс-пас” гына тыаһаан барда. Онон күүлэм үрдэ умайа турдаҕына дьиэбиттэн ойон таҕыстым. Тахсаат кууруссаларбын ыыталаатым. Хотон үрдэ умайан эрэрин көрөн сүүрэн тиийэн аанын аһа баттаатым. “Куруолуктар куотан тахсыахтара” диэбитим, биир да куруолук тахсыбатах этэ. “Баһаарга аан аһыллыбат буолан хаалар, салгын үөскээн”, – диэччилэр. Онон дьиэбэр өр буола сатаабатаҕым. Дьиэм кыылларын, тыынар тыыннаахтары быыһыы сатаабытым.
Мин тустаах үлэм суох, онон устуудьуйабынан, аппаратурабынан харчы өлөрөрүм. Ырыа оҥорон, аппаратурабын илдьэ куоракка киирэн ыллаан-туойан, тамадалаан... Онон: “Ити тэриллэрим көмөлөрүнэн аһаан олорбутум”, – диэтэхпинэ баһан этии буолбат.
Онон улахан иччилээх туох эрэ кэлэн ааста. Олус дьикти. Күүстээх баҕайы салгыннаах. Сүүрэн иһэн көрдөхпүнэ бастаан тыал кэлэр. Ол сып-сылаас тыал дьиэни, тутууну хайдах эрэ илибирэтэр, тэлибирэтэр курдук гынар. “Итинник гынан куурдар эбит”, – дии санаабытым. Уонна “бух” уот эмискэ уһууран тахсан дьиэ биирдэ өрө күүдэпчилэнэ түһэр. Чаас аҥаара иһигэр түөлбэ дьиэтэ барыта умайбыта. Ынырык хартыына. Дьиэ олус түргэнник умайар эбит. Биир испиискэ маһа умайан бүтүөр диэри дьиэ умайан бүтэр.
Федор Рахлеев
Сэҥээриилэр