Саха олохтоох дуу, көс омук дуу буоларын туһунан саха баарын тухары анаарарбыт буолуо. Тыйыс айылҕалаах эрээри, эйэҕэс дьонунан-сэргэтинэн биллэр, сир баайын үрдүгэр олорор эрээри, байан, барҕаран барбат Саха сириттэн сыл ахсын элбэх киһи көһөр. Быйыл өтөрүнэн буолбатах олус тымныы кыһын кэнниттэн буруонан тумнарбыт ураты сайын түмүгэр дьон атын дойдуга көһүтэлээн эрэллэрин туһунан сурах хаһааҥҥытааҕар да күүскэ тарҕанна. Төрөөбүт алааһын ис сүрэҕиттэн таптыыр, тымныы кыһынын, чэбдик салгынын, бултаах-алтаах, сир астаах айылҕатын туохха да атастаспат саха тоҕо көһөрүй?

Саха сириттэн көһөн, атын сиргэ олохсуйан олорор дьон көһүү төрүөтүн иһэр уу хаачыстыбата мөл­тө­ҕөр, хаачыстыбата суох уонна олус ыарахан сыаналаах аска-үөлгэ, дьиэ­ҕэ-уокка, хомунаалынай өҥө, оттук төлөбүрэ улаханыгар, тыйыс килиимэккэ, кыһынын тымныы сал­гыҥҥа, сайынын быылга, буорга, табыгаһа суох эко­ло­гияҕа көрөллөр.

Киһи тутуллара суох буолла

Александр ЕГОРОВ дьыалатын-куолутун бөрөөн, бу күһүн соҕуруу көһөргө былааннанар. Дьиэтин батарбыт, сөмөлүөккэ билиэтин атыыласпыт. Дьиэ кэргэнин сылаастык, сымнаҕастык олордор сирин Томскай куоракка булбут. Төрөөбүт дойдутугар усулуобуйа суоҕуттан, дьон туһугар үлэ барбатыттан олус кыйаханарын биллэрэр.

– Урукку кэмҥэ Саха сиригэр дьон хамнас туһуттан көһөн кэлэллэрэ. Билигин хамнас Арассыыйа орто хамнаһыттан аччаата. Кыһынын киһи дьиэттэн дьиэҕэ эрэ сыҕарыйар, таһырдьа быкпат, салгын тиийбэт. Тыыннаах эрэ хаалар туһугар охсуһуу курдук буоларын таһынан, ааһан-араҕан биэрбэт ыарыыны булунуохха сөп. Тугу аһаан-сиэн олорорбутун көрөҕүт дии. Тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар дьоммутун биир-биир “кырааннарын саптылар”. Соҕурууттан кэлэр оҕуруот аһын, фруктаны ол эҥээр дьон, бука, сибиинньэлэригэр эрэ биэрэллэрэ буолуо. Миэстэтигэр ити астар атын амтаннаахтарын, уратыларын айанныыр дьон билэр буолуохтаахтар. Саха сирэ бүтүннүүтэ атыыга барбытын бу сайыҥҥы баһаар­дар да туоһулаатылар. Дойдубут полигон буолла. Дьону сыыйа ыган, үүрэн, дэриэбинэлэри сири кытта тэҥнээһин бэлиитикэтэ бара турар. Манна барбах эрэ сүөдэҥнээн сылдьардааҕар сымнаһыар айылҕалаах сиргэ көһөн, сылаастык, доруобайдык, дьоллоохтук олорор кыах баар буол­лаҕына, тоҕо көһүллүө суох­тааҕый? Олус кыһыйабын-абарабын да, хайыамый? Сир баайдаах дойдуга олохсуйбут “буруйбут” буоллаҕа. Төһө да­ҕа­ны дойдубар олоруохпун баҕарбытым иһин, оҕолорум тустарыгар олорор сирбин ула­рытарга күһэлинним.

Ыстатыыстыка этэринэн, Саха сирин олохтоохторо ордук Краснодар, Сочи, Москуба, Санкт-Петербург, Калининград, Белгород, Ростов, Анапа, Владимир, Зеленоград, Чебоксары куораттарга олохсуйбуттар. Уфа, Казань куораттарга сахалар “бэйэ дьоно” буолалларын иһин онно эмиэ олохсуйааччы элбэх. Сибиир куораттарыттан Новосибирскайы, Томскайы, Красноярскайы сөбүлүүллэр. Уһук Илиҥҥэ Хабаровскай, Владивосток куораттарга эмиэ саха элбэх. Бу куораттары дьон-сэргэ сымнаһыар килиимэтин иһин таларын билинэр.

Маны таһынан, Арас­сыы­­йа киин куораттарыгар, чуолаан Москубаҕа уонна Под­московьеҕа, соҕуруу ку­руортар чугастарын иһин олохсуйаллар эбит.

Биисинэс туһуттан көстүм

Ырыаһыт НЕЛЛИ күөх үүнээ­йилээх, Хара муора кытыла Краснодарга олорор:

– Дьиҥэр, тугу да тэҥнии туппатаҕым. Биисинэс ары­йан, үлэлэтэр туһуттан сыҕа­рыйбытым. Олохтоох баабырыкалары кытта сирэй дуога­бардаһан, дьахтар таҥаһын аан дойду араас муннугар тарҕатыыга, атыылааһыҥҥа үлэлиибин. Ayal&Nell диэн бренинэн бэйэм кэсмиэтикэбин атыыга таһаараары үлэлэһэн эрэбин. Краснодарга Саха сириттэн сыана икки-үс бүк чэпчэки. Ас-үөл, дьиэ-уот даҕаны сыаната удамыр. Москуба чугас буолан, олус табыгастаах. Муора кытыытыгар салгына ыраас, чэбдик. Биисинэс тэринэргэ усулуобуйа сымнаһыар. Оҕолорбун аҕалан, оскуолаларын буллардым. Киһи төрөөбүт эрэ дойдутугар хам ха­ра­ҕаланан олоруохтаах диэн буолбатах. Кыах баарына атын да сиргэ олорор, үлэлиир мэһэйдээбэт.

Дойдубут тыына биллэр

Валерий ФЕДОРОВ Сибиир биир кэрэ куоратыгар – Иркутскайга – олорор.

– Биһиги 2015 сыл күһүнү­гэр көһөн кэлбиппит. Ити ин­нинэ Дьокуускайга дьиэ куор­тамнаһан, дьиэ кэргэн бии­си­нэһин тутарбыт, тыас-уус устуудьуйатын үлэлэтэ сатаабыппыт. Уустук соҕус кэм этэ. Аны туран, мин доруобуйам мөлтөөн барбыта. Эмтэнэр сирим олус ыраах, Жатайга баара. Онон биир санаанан көһөргө быһаарыммыппыт. Араас куораты үөрэтии кэнниттэн ыраах да, чугас да буолбатах Иркутскайы талбыппыт. Кэргэним тута тиийэн көрөн-истэн, сөбүлээн, дьиэ атыылаһан кэлбитэ. Биир ый иһигэр атыылыыры атыылаан, бэлэхтиири бэлэхтээн, иэс-күүс төлөһөн, икки улахан суумка эрэ тутуурдаах, икки кыыспытын кыбынан, көһөн кэлбиппит.

Иркутскайга сайын этэ. Туох да миэбэлэ суох дьиэҕэ атын планетаҕа көһөн кэлбит курдук санаммыппыт. Ол эрээри саҥа сир интэриэһинэйэ сүрдээх этэ. Оҕолорго оскуола, уһуйаан холкутук көстүбүтэ.

Кэргэммин кытта араас биисинэһи ырытан, биир сылынан интэриниэт-маҕаһыын арыйан, билигин да онтубутугар үлэлии сылдьабыт. Дойдубут чугас буолан, аймахтарбыт, доҕотторбут кэлэ-бара сылдьаллар. Сахабыт аһа субу-субу кэлэ турар. Бу дойдуну олус сөбүлээтибит: салгынын, уутун-хаарын, дьонун-сэргэтин. Мин тус бэйэм доруобуйам тубуста, эдэрбэр түспүт курдукпун. Сороҕор “былыр бу дойдуга, Ангара өрүс кытылыгар, хаан өбүгэлэрим олорбуттара буолуо” диэн санаа киирээччи. Олохтоох дьону кытта билсэн, лаппа дьиэтийдибит. Онон биһиги ыал төрөөбүт дойдубутугар инники олохпут биллибэтиттэн, дьиэ-уот сыаната ыараханыттан, доруобуйа кэхтиититтэн, этэҥҥэ эрдэххэ, атын дойдуну билэр-көрөр, олохсуйар баҕаттан атын куоракка көспүппүт.

Улахан куорат тэтимин сөбүлүүбүн

Владислав АЛЕКСЕЕВ оскуоланы бүтэриэҕиттэн дойду тэбэр сүрэҕэр – Мос­ку­баҕа – олорор. Эдэр киһи төрөөбүт дойдутуттан тэйиччи олорорго, үлэлииргэ былааннанар.

– Кыра эрдэхпиттэн сир туһунан билим, геология учуонайа буолуохпун баҕарарым. Оскуолаҕа үөрэнэр кэммэр кэрэхсээн, ылларан үөрэнэргэ сөптөөх университеттары көрдөөбүтүм. Ону таһынан олорорго, үлэлииргэ, аан дойду араас муннугуттан кэлбит култуура, духуобунас өттүгэр билиилээх, уопуттаах дьону кытта алтыһар кыаҕы биэрэр улахан куоракка олорон холонуохпун баҕарарым. Өр сыымайдааһын түмүгэр Москуба куораты талбытым. Оскуола кэнниттэн ньиэп уонна гаас Арассыыйатааҕы судаарыстыбаннай университетыгар үөрэххэ киирэн, киин куоракка көспүтүм.

Саха сиригэр үрдүк үөрэх­тээх ыччаттар үлэ булбаттара – баар суол. Оннооҕор хантараагынан киин сирдэргэ үөрэммит оҕолор сөптөөх үлэни булаллара күчүмэҕэй. Мин көрдөхпүнэ, Саха сирэ IT уонна булар, бултуур, хостуур эрэ эйгэҕэ үрдүк таһымнаах исписэлиистэргэ наадыйар. Маннык хартыына Саха сиригэр эрэ буолбакка, бүтүн дойду үрдүнэн көстөр.

Москубаҕа олорор, үлэлиир олус табыгастаах. Куорат түргэн тэтимин, туох барыта илииҥ анныгар баарын сөбү­лүү­бүн. Манна доҕотторум, билэр дьонум үлэ уонна үчүгэй олох туһуттан көһөн эрэллэриттэн үөрэбин.

Күннээх дойду диэн манна баар!

Евдокия Местникова, соҕотох кыыһын баты­һан, Бүрээтийэ Өрөспүүбүлүкэ­тин Улан-Удэ куоратыгар тии­йэн олорбута сэттэ сыл буолбут.

– Оҕом бүрээт уолун таптаан, ыал буолан олорбута уонтан тахса сыл буолла. Тута Улан-Удэҕа олохсуйбуттара. Биллэн турар, оҕобун ахтар бөҕө буоллаҕым. Дьокуускайга дьиэбин-уоппун көрөн, үлэлии сылдьыбытым. Эрдэ ыалдьыттыы барар эрэ буоллахпына, сиэннэнэн баран олоччу көһөн кэлбитим уонна биир да күн кэмсинэ иликпин. Бастакы төрүөтэ – оҕом таһыгар баарбын, сиэннэрбин көрөбүн-истэбин. Кыыстаах күтүөтүм иккиэн үлэлииллэр. Үс сиэммиттэн икки кэнникилэрин алта ыйдарыттан көрөн, туһалаах эбэбин. Иккис төрүөтэ – килиимэтэ. Кыһыннары-сайыннары күннээх дойду диэн манна баар. Ардахтаах, күнэ суох халлааны ыараханнык аһарар киһиэхэ саамай табыгастаах килиимэт. Кыһын сыаналаах саҕынньах, этэрбэс атыылаһан ороскуотурбаккын.

Бэйэм маҕаһыыннарынан сылдьыбаппын эрээри, сыана чэпчэкитин билэбин. Ас-үөл, оҕуруот аһа, фрукта, дьиэ-уот сыаната Саха сиринээҕэр чэпчэки. Дьоно-сэргэтэ даҕаны элэккэй, эйэҕэс. Таҥаска-сапка, баайга-дуолга оччо үлү­гэр хараҥарбаттар. Судургутук таҥналлар. Бырастыы гыныҥ эрээри, төрөөбүт-үөскээбит Сахам сиригэр адьас барыахпын баҕарбаппын. Оҕом, сиэннэрим тастарыгар сылаас дойдуга төһө баҕарар олоруом.

Көһөн барыы ханна баҕа­рар баар. Дьон билиитэ-кө­рүү­тэ кэҥээн, хараҕа сырдаан, үчүгэйтэн үчүгэйгэ тар­ды­һар. Былырыыҥҥы курдук тымныы кыһын, буруолаах сайын хатыланнаҕына, эһиил өссө элбэх саха көһөр чинчилээх. Баҕар, “ханна тө­рөө­бүккүнэн туһалаах буол” диэн этии уларыйан, аныгы дьон “дойду” диэн тылы аҥаардас төрөөбүт ыырга буолбакка, кэҥэтэн, бүтүн аан дойдуга сыһыаран өйдөөн эрэллэриттэн буолуо. Хал­лааҥҥа хас сөмөлүөт көтөн ньирилээн таҕыстаҕын аайы, төһө киһи төрөөбүт ыырыттан ыраата, атын сири дойду оҥосто айаннаан эрэрин ким билиэ буоллаҕай?

Оксана ЖИРКОВА.