Быйыл хаһааҥҥытааҕар да кураан сайын кэлэн, бэйэтэ да кылгас сайыммытын буруо быыһыгар аһыҥа аргыстаах, куура хаппыт күннэрдээх атаардыбыт. Ол да буоллар кэтэһиилээх сайыммытын этэҥҥэ атаардыбыт диэн күлүкпүтүгэр имнэнэбит. “Сайыҥҥы биир күн дьылы туоратар” диэн мээнэҕэ эппэттэр. Бу уустук усулуобуйаҕа кыстыгы этэҥҥэ туораары сир астаатыбыт, оҕуруот аһын бүөбэйдээтибит, ходуһаттан арахпатыбыт, сынньанан да ыллыбыт. Быйыл үүнүү, сир аһа хайдах эбитий? Дьон быйаҥҥа, өлгөмҥө төһө тиистэ?
Роман Ксенофонтович Павлов, Муома улууһа, Кулун Өлбүт сэл.:
– Бэс, от ыйдарыгар улаханнык курааннаабыта, оттон бу атырдьах ыйыгар ардах бөҕө курулатан, билигин сыһыыга уу бөҕө киирдэ, ууга барбатарбыт ханнык диэн долгуйабыт. Былырыын баһаар бөҕө этэ, быйыл биһиги эргин, хата, тахсыбата, ол эрээри Хонуу диэкиттэн хойуу буруо бүрүйэн турбута. Ардах кэнниттэн тэллэй бөҕө үүннэ. Отон да син баар. Дьон кыстыыр отун булунна. Биһиги уонча сылгылаахпыт, биэс ынахтаахпыт, былааннаммыт оппутун булбуппут. Ыраах баран сугуну баҕас кэһэттилэр быһыылаах. Биһиги айахпытыгар син хомуйдубут, сорохтор атыылыыллар. Уу турбата баар буолан, оҕуруоппут аһа өлгөмнүк үүннэ. Былырыыҥҥыга холоотоххо, сүбүөкүлэ, моркуоп хото үүннэ, хаппыыста эмиэ. Хортуоппуй, кабачок, помудуор, оҕурсу үүннэрбиппит. Син сиэтибит. Хортуоппуйбутун өссө хостуу иликпит. Быйыл күһүммүт хойутаата. Атырдьах ыйын саҥатыгар хаһыҥнаабыта, ол эрээри билигин да күөх турар. Хортуоппуйу киилэтин 100 солк. тахса атыылыыллар быһыылаах, билигин биир устуука сымыыт 22 солк. буолан турар. Оскуола аһыллаары гынна, 2 саҥа учуутал кэлбит дииллэр. Алын кылаас уонна нуучча тылын учууталлара. Оҕобут аҕыйах, 30-ча оҕо үөрэнэр быһыылаах, онон үөрэх олоҕурбут ньыманан барар. Хоруона хамсыга, таҥара көмөтүнэн, биһиэхэ суох (үстэ силлиир). Нэһилиэккэ 120 киһи олорор эбит буоллаҕына, 70-ча киһи баҕас куоракка бардылар. Дьолго, ким да ыарыы аҕалбыт диэбэттэр. Туох да диэбит иһин, үчүгэй сайын ааста.
Анна Радомировна Коркина, Чурапчы:
– Сир аһа син үүннэ диэн олоробун. Сугун, моонньоҕон, хаптаҕас ордук хото үүннэ. Арай дьэдьэн мөлтөх. Сорохтор син дьаныһан туран буллулар быһыылаах. Биир бэйэм биирдэ да дьэдьэҥҥэ түбэспэтим. Быйыл хаһааҥҥытааҕар да кураан сайын үүнэн, сайын саҕана олох куура хатан хаалбыта. Бу күннэргэ тэллэй дэлэйдик үүммүтүн харбыаластыбыт. Былырыын тэллэй да, отон да аҕыйах этэ, отон быйыл баҕас баар.
Оҕуруот аһа үүнүүтэ үчүгэй. Хортуоска, хаппыыста көрүү-харайыы көмөтүнэн былырыыҥҥытааҕар үчүгэй. Уу турбата баар буолан, курааҥҥа улаханнык оҕустарбатылар. Арай оннуга суох дьоҥҥо куура хатан хаалбыт, аны туран, биһиги диэки кумах суох, онон аҥаардас буорга үүннэрэллэр. Ол да тэбэн биэрэр буолуохтаах. Хортуоскабытын, үгэс курдук, балаҕан ыйын ортотугар хостооччубут. Тэпилииссэм билигин да оҕурсунан тэбэ турар. Тымныйа илик буолан, син тулуктаһан турар.
От, былырыыҥҥыга холоотоххо, улууска быстар мөлтөх. Биһиги кэтэх хаһаайыстыбалаахпыт, 13 сүөһүлээхпит, 6 ыанньыктаахпыт. Аһыҥанан ыһан кэбиспитэ, онон эрэйдэтэлээтэ. Хата, мэччирэҥҥэ от баар буолан, үүт олус түспэтэ. Биһиги икки кытай тыраахтардаахпыт уонна пиэрмэр массыыналаах буолан быйыл хаһааҥҥытааҕар да эрдэ оттоон бүттүбүт. Кур оппутун аахсан, аҕабыт этэринэн, кыстыгы туоруур оттоннубут. Дьон, биһиги алааспыт куура хатан хаалбыт буолан, кыстыгы туоруур отторун булбакка, сир көрдөһөн, билигин да ходуһаттан арахпаттар. Оҥоһуу ардахтары ыытан, хата, уоту сабыта баттаатылар. Аны күн-дьыл туран биэрэрэ буоллар, дьон оттоомохтоон хаалыа этэ буоллаҕа. Төһө да буруолаах, кураан сайын аастар, кыстыкка толору бэлэмнээх олоробут. Киинтэн ититиибитин бу балаҕан ыйын 6-гар биэриэхпит диэтилэр.
Агафья Анатольевна Догуева, Үөһээ Бүлүү улууһун Мэйик дьаһалтатын сүрүннүүр исписэлииһэ :
– От үүнүүтэ быйыл олох үчүгэй, нэһилиэк дьоно бары кыстыыр отторун булунан олороллор. Мин кэргэним 50 сылгылаах, бааһынай хаһаайыстыбалаах. Ирээт оппутун ылан олоробут. 20 отунан кыстыыбыт. Нэһилиэк дьаһалтата мобильнай этэрээти тэрийэн, атыыга диэн оттото сылдьар, биирдиилээн дьон эмиэ атыылаары оттууллар. Былырыын Уус Алдантан от атыылаһаары кэлэ сылдьыбыттара да, тиэйиитэ ырааҕа бэрт диэн ылбатахтара, быйыл ыаллыы ньурбалар кэлэн, кэпсэтэн бардылар. Икки сыллааҕыта суолбутун туох да оһуобай гына оҥорбуттара, сылы быһа өрөмүөннүүллэр, онон уруккубут буолбатах.
Сир аһа быйыл курааннаан, үүнүүтэ олох мөлтөх, тэллэй диэн олох да үүммэтэ. Төгүрүччү баһаарга олордубут. Билигин балаһыанньа тубуста, куттал суоһаабат. Далырдар этэрээт тэринэн кэлэн абыраатылар. Маны таһынан, Үөһээ Бүлүүттэн эмиэ көмөҕө кэлэ сылдьыбыттара. Ыаллыы Оҥхойго тыатааҕы сылгыны тардыбытын бултаатылар.
Оҕуруот аһа үчүгэй. Сайыннары водопроводтаах буолан абыранабыт. Арай хортуоппуй урукку дьылларга холоотоххо, наһаа үчүгэй буолбатах. Балаҕан ыйын саҥатыттан саҕалаан хостообутунан барыахпыт.
Хоруона хамсыга биирдиилээн күөрэйэн тахсар, маассабай буолбатах. Оскуолабыт 9 кылаастаах, туох баар ирдэбили тутуһан, төрөппүтэ суох сарсын илиниэйкэ буолаары турар. 78 оҕо үөрэнэр. Тохсус кылаас кэннэ оҕолорбут үксэ үөрэххэ киирэллэр эбэтэр Хоро оскуолатыгар интэринээккэ киирэн үөрэнэллэр. Быйыл оскуолабытыгар бэйэбит уолбут дириэктэринэн ананна. Билигин бука бары күргүөмүнэн быыбарга тахсан санааларын этэллэригэр үлэ бара турар.
Лидия Николаевна Атласова, Эдьигээн:
– Икки ый куоракка сайылаан кэлбитим. Быйыл биһиэхэ сир аһа сүрдээхтик үүннэ, сугун адьас ыраахтан көҕөрөн олорор, отон баҕас быйыл дьэ үүммүт, былырыын олох суох этэ. Масленок биһиэхэ киһи халтарыйар гына үүнэр этэ, билигин ончу суох, номнуо тымныйда, ситэн үүммэтэ да буолуо. Балыкпытын быйыл элбэх диэбэппит. Дьон ууну булкуйа сылдьаахтыыллар, түбэспит киһи эрэ булар. Баччаҕа балыктыыр кэммит, былырыыҥҥыга холоотоххо, адьас суох. Мин санаабар, хас сыл ахсын да үргэн кэлбэт буоллаҕа, хайысхатын уларытар. Өрүс ортотунан кумах буолуталаабыта. Бу көрдөххө, оҕолор тэпсэ сылдьаллар. Билигин уу кэлэ турар, аны дьиктитэ диэн, уу ыйга иккитэ кэлэр буолбут уонна түргэн баҕайытык түһэн хаалар. Биһиги “хата, уубут кэллэ” диэн үөрбүппүт баара, начаас түһэн хаалар. Ол да буоллар балыкпытын айахпытыгар булунабыт. Аны туран, балыктыыр адьас ыараан турар. Олох сорунан туран ыраах айанныахха наада, киһи барыта көлөлөөх буолбатах.
Оҕуруот аһын кэнники сылларга биһиэхэ сүрдээҕин үүннэрэллэр. Үчүгэйдик көрөр дьон, хортуосканы, оҕурсуну, помудуору бэйэ айаҕар баҕас булуналлар. Быйыл олох үчүгэйдик үүннэ дэһэбит. Аны туран, дьон моонньоҕону, хаптаҕаһы тиэргэннэригэр аҕалан үүннэрэр буолбуттара, быйыл өлгөмнүк кутта дииллэр. Оту үүнүүтэ үчүгэй, куһаҕан диэбэттэр. Быйыл сөбүгэр кураан дьыл турда. Биһиги эҥээр тыаҕа саппыкынан эрэ сылдьааччыбыт ээ, оттон бу кроссовканан тахса сырыттым, сиик диэн суох. Сүөһүнү тутар дьон «кыстыыр оппутун буллубут» дэһэллэр.
Биһиэхэ быйыл да баһаар улаханнык тура сырытта. Ордук Баахынай, Эдьигээн эргин. Ол эрээри, ону ким да кэлэн умуруорбата. Дьон билигин барытын бассаабынан истэ-билэ, көрө олорор буолан, аймана сырыттылар. Хата, күһүөрү соҕус туран, ардах сабыта баттаан кэбистэ.
Хаайтарыы бөҕө буолла. “Аржаков” диэн теплоходтаахпыт ээ, онтубут кэлэ-бара охсубата. Хамсыгынан аҕыйах киһини ылбыта. Ол иһин уоппускалаах эҥин дьон ыксаан, мотуордаах оҥочонон айаннаатыбыт. Мин олохпор аан бастаан Эдьигээнтэн Дьокуускайга диэри дьиэнэн айаннаатым. Халлаан сылаас буолан, тыала ама буолла да тиийэбит диэн, долгуну утары суукканы быһа арыыларга тохтообокко айаннаан тиийбиппит. Биллэн турар, элбэх уматыгы үрдэрэн тиийэҕин. Сангаарга тиийдэхпитинэ, “суолбут ортото буолла” диэн, аара сапыраапкаланан салгыы айанныыбыт. Быйыл хаһааҥҥытааҕар да элбэх киһи оннук айаннаата. Мин бассаапка “Мотуоркалаахтар” диэн бөлөҕү тэрийбитим, онтон көрдөххө, элбэх айанньыт суруйтаран барда. Билигин тыал түһэн, айаннаабат буоллулар. Сөмөлүөккэ санаммаппыт даҕаны, айан сыаната 28 тыһ. солк., аны туран, онтубут да былдьаһык. Субсидиялаах билиэт диэн номнуо бүппүт этэ. Мин биир бэйэм бэс ыйыгар ыйыталаһа сылдьыбытым да, туһата суох диэбиттэрэ.
Хоруона хамсыга сайын саҕаланыыта аматыйыах курдук буолан испитэ ээ, онтон мин куоракка кэлэрим саҕана өрө турбута. Манна, кырдьаҕастар дьиэлэригэр, 12 киһи өлөөхтөөтө. Онон, кырдьык, балаһыанньабыт ыарыы сылдьыбыта, оннооҕор күҥҥэ 30 ыарыһаҕы булаллара. Оттон ити официальнай субуоккаҕа көрдөххө, биирдии киһи эҥин диэн отчуоттууллар этэ. Билигин оҕолорбутун күнүскүгэ үөрэтээри олороллор. Биһиги онтон үөрэбит эрэ. Тоҕо диэтэххэ, биһиэхэ интэриниэт быстар мөлтөх, онон ити дистанционнай үөрэх таах сибиэ оҕолорбутун иэдэтэр эрэ.
Ититиини биһиэхэ биэрбиттэрэ. Атырдьах ыйын 30 күнүгэр “пробнай” диэн буолбута, бүгүн арыый да сылыйда курдук. Хаһыҥ түһэ илик, ол эрээри ордук хотуттан хаарыйар, тымныы тыал курдары үрэн кэбиһэр. Билигин уруккубут курдук оһох эҥин көрүллүбэт буолан тоҥнубут.
Тыаҕа кырдьаҕас баар дииллэр. Манна “бэйэбит кырдьаҕаспыт” биһиэхэ наадыйбат дииллэр. Бэйэбит киэнэ модьу, тос соҕус. Оттон ити баһаартан куотан кэлбит кырдьаҕастар уһун моойдоохтор, саһархай түүлээхтэр, ырыганнар дииллэр. Дьэ, ол киһиэхэ ордук кутталлаах үһү.
Дмитрий ИВАНОВ ыйыталаста.
