Үөрэх сайдыытын федеральнай института (ФИРО) 2019 сыллаахха дакылаат оҥорбута. Дакылааты “Арассыыйа аан дойдуга саамай үөрэхтээх дойду” диэн түмүктээбиттэр. Тоҕо диэтэххэ, биһиэхэ 25 сааһыттан 65-гэр диэри дьон 63 %-на үһүс идэтигэр үөрэммит эбит (колледжтары, үрдүк үөрэх кыһаларын бүтэрбитин туһунан дипломнаах). Ити көрдөрүүгэ биһиги Исландияҕа уонна Канадаҕа эрэ баһыйтарабыт. Ону сэргэ, “биһиэхэ ортоттон намыһах үөрэхтээх дьон ахсаана аҕыйах” диэн “Коммерсант” хаһыат (2019 с.16.12.2019) суруйар.
Дьиҥинэн, аан дойдуга үһүс үөрэхтээх нэһилиэнньэлээх дойдулар бары саамай байылыаттык олорор, экэниэмикэлэрэ сайдыылаах судаарыстыбалар. Нэһилиэнньэ үөрэхтээҕэ – ол кини аныгы технологиялары баһылаабытын, ону олоххо, күннээҕи экэниэмикэҕэ хото туттарын туоһута, сайдыы кэрэһитэ буолуон сөп этэ? Ол эрээри, хомойуох иһин, биһиэхэ оннук буолбатах эбит.
Биһиги төһө да “саамай үөрэхтээхпит” диэн киэбирбиппит иһин, экэниэмикэҕэ, ВВП көрдөрүүтүгэр саамай хаалан иһэр дойдуларга киирсэбит. Тоҕо оннугуй? Итини Марк Агранович – ФИРО чинчийэр киинин дириэктэрэ – маннык быһаарбыт:
– Уопсай хартыынаҕа дьүөрэлэспэт итинник икки дойду баар: Люксембург уонна Арассыыйа. Биһиги экэнэмиичэскэй көрдөрүүбүт үөрэхпит таһымыттан букатын хаалан иһэр. Оттон Люксембург, төттөрүтүн, инникилээн иһэр, онно үөрэх таһыма намыһах эрээри ВВП-лара аһара үрдүк. Кинилэргэ оҕо саадын иитээччитин хамнаһа – дойдуга саамай үрдүк, учууталлар хамнастара – 2-с миэстэҕэ сылдьар.
Дьиҥинэн, сайдыылаах дойдуларга орто анал үөрэҕи бүтэрбит исписэлиис салгыы бэйэтин идэтинэн үөрэҕи салгыыр – үрдүк үөрэҕи бүтэрэр. Оттон биһиэхэ үс дипломнаах орто анал үөрэхтээх дьон олус элбэх. Ол тоҕото судургутук быһаарыллар. Ханна эрэ “суһаллык үлэһит илии наада” диэн хампаанньа саҕаланна да, дьон урукку идэтин барытын быраҕан онно үөрэнэ ыстанар. Санаттахха, саамай дэписиит идэлэргэ билигин сыбаарсыктар, элиэктириктэр, оператордар киирсэллэр.
Билигин Арассыыйаны киһини соччо итэҕэппэт хаачыстыбалаах үөрэх кыһалара дипломнарынан “көмөн” кэбистилэр. Үлэ ырыынагар бу маннык “үрдүк үөрэхтээх” дьон орто анал үөрэхтээх исписэлиистэри үтүрүйэллэр. Үлэ биэрээччилэр институт уонна университет дипломнаах дьону ыла сатыыллар.
Дойдуну инженердэр сайыннарыахтаахтар. Оттон биһиги ыччаппытын инженер үлэтигэр ыҥыра сатыылларын үрдүнэн, үгүстэрэ, бэйэлэрин идэлэринэн үлэлээбэттэр. “Хамнаһа кыра” диэн мыыналлар, сорох “инженердэр” бэлэмнэрин-таһымнарын үлэни биэрээччилэр сөбүлээбэттэр.
Итини таһынан, иһинэн-таһынан сылдьан “буоллун-хааллын” диэн кэтэхтэн үөрэммит исписэлиис ахсаана аһара элбэх, 33 %-ны ылар. Бу өссө урукку сэбиэскэй тутултан илдьэ сылдьар үгэспит, бука, өссө да өр сылдьыһара буолуо.
Сыыппаралар:
Экэниэмикэҕэ бииргэ үлэлэһии уонна сайдыы тэрилтэтигэр киирэр дойдуларга (ОЭСР) биир үөрэнээччигэ сылга 10 тыһ. дуоллар ороскуоттанар эбит буоллаҕына, Арассыыйаҕа ол суума 2 төгүл кыра – 4,2 тыһ. дуоллар. Үөрэх үлэһиттэрин сыллааҕы орто хамнаһа ОЭСР-га 107 тыһ. дуолларга тэҥнэһэр эбит буоллаҕына, биһиэхэ учуутал сыллааҕы орто хамнаһа – 42,9 тыһ. дуоллар.
Арассыыйа орто оскуолатыгар дойду ВВП-тын 1,9 %-на ороскуоттанар эбит буоллаҕына, орто анал үөрэххэ – 0,1 %, үрдүк үөрэххэ – 1 %. Ити кими баҕарар сөхтөрөр, бэркиһэтэр намыһах көрдөрүү...
Ол да буоллар, санаабытын түһэрбэппит, хаһан эрэ, хойуут-хойут, баҕар, биһиги дойдубут үөрэҕэ эмиэ инникилэр күөннэригэр тахсыа.
