Дария Назарова – бастыҥ баһылык

Бу аҕыйах сыллаахха диэри Үрдьүҥэхтээх алааска урукку холкуос хотоннорун үөлэстэрэ ыраахтан харааран көстөллөрө. Самнайбыт, эмэх буолбут эргэ тутуулар оннуларыгар билигин саҥа дьиэлэр дьэндэйэн, оскуолатыгар, оҕо уһуйааныгар тиийэ сайдыылаах оройуоҥҥа кубулуйда. Мэҥэ Хаҥалас улууһун Хара (Петровка) нэһилиэгэр бу курдук өссө икки кыбартаал олоххо киириэхтээх. Аны Майа алааһыгар уонна Долбонуга ыаллар күрүө-хаһаа туттан, бур-бур буруо таһааран, алаһа уоттарын оттуохтара. Нэһилиэк баһылыга Дария Назарова социальнай эбийиэктэр киириилэригэр сүҥкэн үлэни иилээн-саҕалаан ыытта. Бүгүн Хара – Мэҥэҕэ биир тарбахха баттанар бастыҥ көрдөрүүлээх бөһүөлэк. Харалар олохторун-дьаһахтарын билсэ саҥалыы көрүүлээх, аныгылыы толкуйдаах баһылыктара Дария Назарованы кытта кэпсэттибит.

Баһылыкка талыллыы

Хараҕа кийиит буолан кэлиэхпиттэн оскуолаҕа, нэһилиэк дьаһалтатыгар баһылык солбуйааччытынан, улуус салалтатыгар Дьиэ кэргэн уонна оҕо-аймах отделыгар салайааччынан үлэлээбитим. 2005 сыллаахтан нэһилиэктэргэ баһылыгы талыы ыытыллыбыта. Бииргэ үлэлиир дьонум, табаарыстарым “салайааччы буолуоххун сөп” диэн этиилэрин ылынаммын, баһылыкка турунан көрөргө санаммытым. Бастакы сылбар икки куолаһынан Валерий Филипповка хотторон хаалбытым. Ол саҕана баһылыктар болдьохторо икки эрэ сыл этэ. Онон 2007 сыллаахха иккиспин турунаммын, быыбарга 200-тэн тахса куолаһынан баһыйан, ахсынньы 4 күнүгэр эппиэтинэстээх дуоһунаспар үктэммитим. Быйыл лоп курдук 14-с сылбар бардым, эһиил үһүс болдьоҕум түмүктэнэр.

Саҥалыы тыыннаныы

Мин Хараҕа олорбутум ырааттаҕа дии, нэһилиэкпит ыраас, тупсаҕай, сырдык буолуон олус баҕарар этим. Онон үлэбин ырааһырдыыттан саҕалаабытым. Салгыы киирэр-тахсар сиргэ бэлиэ аартыктары туруорбуппут. “Үтүө дьыла” бырагырааманан 18 м кэтиттээх, 41 м уһуннаах успуорт улахан саалатын, дьоҕус социальнай култуура киинин туппуппут, ыһыахтыыр сирбитин алгыс ыытыллар тү­һүл­гэтиттэн саҕалаан, тус-ту­һунан былаһааккаҕа арааран оҥостубуппут. Үрдьүҥэхтээххэ оскуолалаах, уһуйааннаах кыбартаалы дьэндэттибит, хочуолунайы киллэрдибит. Кыайыы искибиэрин, ипподрому саҥартыбыт. 4,5 км аспаал суол тыргылынна, 9 км уһуннаах тротуар тэлгэннэ, хас биирдии ыалга сайыҥҥы уу ситимин тартыбыт, 21 уулуссаны лаампаларынан сандаартыбыт. Оччолорго Ил Дархан Егор Борисов нэһилиэктэри тупсарыыга диэн биирдии мөлүйүөнү көрөр этэ. Бастакы харчыбытын ылаат, Юбилейнай уулуссабытын саҥа светодиоднай лаампаларынан сырдаттыбыт. Көрбүт эрэ киһи барыта сөхпүтэ-махтайбыта. Биһиги холобурбутун үгүс нэһи­лиэк батыспыта. Сыыр үрдүгэр олорор буоламмыт, үс сиринэн уотунан күлүмнүүр кирилиэстэри, икки сиринэн нэһилиэкпит аата сырдатыллан көстөр бэлиэлэри туруордубут. Биир дойдулаахпыт Павел Филиппов этии киллэрэн, 36 ыалга дьиэлэрин иһигэр толору хааччыллыы киллэрэллэригэр көмөлөстүбүт. Бу бырайыагы 2009 сылтан үлэлэппиппит, дьокутааттары кытта сөбүлэһэн, саастаах, кыаммат дьоммутугар 110 тыһыын­чаттан 50-нун биэрбиппит. Билигин нэһилиэкпитигэр элбэх ыал хааччыллыылаах дьиэлэргэ олорор. Өрөспүүбүлүкэҕэ маннык хабааннаах бырагыраама кэнники киирбитэ. Онон тыа сирин дьонун олоҕун тупсарыыга толору хааччыллыы бастакы хардыылара биһиэхэ оҥоһуллан, “Саха сирэ” хаһыат олохтообут бирииһин ылан турабыт.

Мордовия холобуругар олоҕуран

Мин бу ыытар үлэбин торумнуурбар тирэҕирэр холобурдаах этим. 2011 сыллаахха Мордовияҕа Саранскай куоракка нэһилиэнньэлэр Бүтүн Арассыыйатааҕы иккис улахан пуорумнара буолбута. Тэрээһиҥҥэ дойду бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Владимир Путин бэйэтинэн кэлэн кыттыбыта, көрсүһүүгэ үгүс ыйытыыны биэрбиппит. Пуорум чэрчитинэн хас да дэриэбинэҕэ сырытыннарбыттара. Манна таас дьиэлэр, култуура кииннэрэ, оннооҕор муус дыбарыас кытта баарын соһуйа, сөҕө көрбүтүм. Төгүрүк остуолга Мордовия баһылыга Николай Меркушкинтан: “Бүддьүөккүт бачча улахан дуо?” – диэн туоһуласпытым. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ ыытар “Тыа сирин сайыннарыы” бырагырааматыгар олоҕуран, бу тутуулар барбыттар эбит. Биһиэхэ да хайдах маннык тупсаҕай көстүүлээх дэриэбинэ тутуллуо суоҕай диэн санааҕа оҕустаран, бу бырагырааманан киирсэргэ санаммытым. Нэһилиэкпититтэн төрүттээх архитектор Антонина Окоемова көмөтүнэн саҥа кыбартаалбыт былаанын оҥорторбуппут. Ол былааммыт 9 сылынан олоххо толору киирэн, дьон-сэргэ астына-дуоһуйа олороругар табыгастаах, аныгылыы тутуулаах дэриэбинэ буолан тахсыбыта.

Суруллубут – суоруллубат

Нэһилиэкпит олус баай устуоруйалаах, биллэр, тарбахха баттанар үтүөкэн, туруу үлэһит дьонноох, ону үйэтитэр санааттан, быйыл 4 туомнаах “Хара нэһилиэгэ” диэн кинигэни таһаардыбыт. Кинигэ хас биирдии туома 600-тэн тахса сирэйдээх. Кинигэ матырыйаалын 12 сылы быһа хомуйдубут, 100-тэн тахса киһи дьаныһан туран үлэлэстэ. Маҥнайгы кинигэҕэ архыып докумуоннара киирдилэр, иккискэ – тэрилтэлэр, үһүскэ – аҕа уустар, дьон-сэргэ ахтыылара, төрдүскэ – сэрии кыттыылаахтара. Билсибит, аахпыт учуонайдар, аҕам саастаах урукку кэм бөдөҥ салайааччылара “Дьиҥ докумуоннарга олоҕуран суруллубут, баай ис хоһоонноох, оччотооҕу кэми көрдөрөр элбэх хаартысканан сырдатыллыбыт нэһилиэк кинигэтин көрө иликпит” диэн үрдүктүк сыаналаабыттара. Дьоммут-сэргэбит устуоруйата, өбүгэлэрэ, сыдьааннара – барыта кинигэбитигэр быстыбат ситим буолан үйэтийдэ.

Нэһилиэгим дьоно дьиэ кэргэним кэриэтэ

Баһылыгынан ананарбар сөбүлээбэтэх дьон эмиэ баара. “Дьахтар баһылык наадата суох, өссө кэлии киһи буолан баран, тохтуоххун наада” эҥин диэн саҥалары истээччибин. Араас санаалаах дьон баар буоллаҕа, улаханнык болҕомтобун уурбаппын, санааҕа тута, кыыһы­ра, хомойо сылдьыбаппын. Кыһал­ҕаланнахтарына көмөлөһөбүн, үгүстүк махтал тылларын истэбин, ол миигин кынаттыыр. Дьахтар киһи баһылык буолуута – мээнэ киһи ымсыырбат ыарахан үлэтэ. Сыбаалкаттан саҕалаан араас итэҕэс-быһаҕас, алдьаныы-кээһэнии барыта эн үрдүгүнэн барар. Быһаарар хайысхаҥ наһаа элбэх. Дьонуҥ-сэргэҥ дурда-хахха, көмүскэл оҥостор киһилэрэ – баһылык. Туох эмэ буолла да, күнүстэри-түүннэри эйиэхэ кэлэллэр. Араас кыһалҕа кыһарыйар буоллаҕа. Уопсай дьыала эрэ буолбакка, биирдиилээн дьон кыһалҕата эмиэ.       

Барытын сөпкө былааннаан, толкуйдаан, дьону кытта биир тылы булан быһаарыстахха эрэ, хорутуулаах үлэ тахсар. Ханнык эрэ бырайыак табыллар, ханнык эрэ табыллыбат. Ол аайы санааҕын түһэрбэккэ дьулуурдаахтык, дьаныардаахтык баран истэххэ, кэлин тиһэҕэр син биир орун-оннун булан иһэр. Баһылык үлэтигэр атын эйгэттэн кэлэн ыарахан дии саныыбын, мин нэһилиэк, улуус дьаһалтатыгар үлэлээбитим көмөлөстө. Киһи бэлэмнээх, ис сүрэҕиттэн дойдутун туһугар ыалдьар буоллаҕына, ону тэҥэ бырабыыталыстыба, улуус, нэһилиэк салалталара биир сыалы тутустахпытына, үлэ тахсыылаах буолар.

Нэһилиэк сайдыытыгар бэйэлэрин санааларын этэр, туруорсар дьон кэллэҕинэ – үөрэбин, эдэр талааннаах, тобуллаҕас, аныгылыы толкуйдаах ыччаты өрүү үөрэ-көтө көрсөбүн. Сүбэ-ама буолар аҕам саастаах үтүө дьонноохпун. Бэтэрээннэр сэбиэттэрин салайар Валентина Бурнашеваны кытта олус табыллан үлэлии сылдьабыт. Түөлбэлэрбит салайааччылара эмиэ көхтөөхтөр, успуорду сэҥээрэбит, күрэхтэһиилэргэ тоҕуоруһа мустабыт. Бу быйыл сайын буолан ааспыт «Манчаары оонньууларыгар» Хараттан 19 киһи кыттыбыта да элбэҕи этэр. Нэһилиэгим дьонунан киэн туттабын. Дьахтар буоламмын эбитэ дуу, дьоммун-сэргэбин бэйэм дьиэ кэргэним курдук саныыбын, ийэлии оҕолорбор курдук сыһыаннаһабын. Хайдах эрэ киһи оннук буолан хаалар эбит. Мин бастаан дьаһалтаҕа үлэлии кэлэрбэр Хараҕа 1040 киһи баар этэ, билигин 1672 киһи олорор. Бэйэтэ биир дэриэбинэ киһи эбилиннэ. Онон улууспутугар нэһилиэнньэбит ахсаанынан Майа, Аллараа Бэстээх, Төҥүлү, Павловскай кэннэ 5-с миэстэҕэ сылдьабыт. Билигин да баҕа санаам, толкуйум хара баһаам. Ол эрэн үппүт-харчыбыт кыра буоллаҕа дии. Өрөспүүбүлүкэҕэ 441 бэйэни салайыныы уорганнара бааллар, бары сайдыахтарын баҕараллар. Онон үбү көрүүгэ эмиэ туһунан уочарат.

Кыстыкка киирии

Тыа хаһаа­йыс­тыбатын нэһи­лиэгэ буоларбыт быһыытынан тыһыынча кэриҥэ хороҕор муос­тааҕы, сыспай сиэллээҕи тутабыт. Быйыл от үүнүүтэ мөлтөх буолан, 1569 туоннаны оттуох­таахпытын, 1257 туоннаны ыллыбыт, онон былааммытын кыранан толорботубут. Билигин да сорох ыал хотуурун ыйыы илик. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ сүөһүлээх-хамнастаах дьону өйүүр. Өрөспүүбүлүкэҕэ бастакынан 6 эдэр ыал агрокластер тэринэн, туһунан ха­һаа­йыстыба буолан, үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Быйыл 36 сүө­һүлээх ыал биирдии төбөҕө 35-тии тыһыынчаны ылла.

Дьиэ кэргэн

Мин Хараҕа 1981 сыллаахха кийиит буолан кэлбитим. Алын сүһүөх кылаастарын үөрэтэр учуутал идэлээхпин. Оскуолаҕа үлэбин бибилэтиэкэр быһыытынан саҕалаабытым, пионер баһаатайдаабытым, 1994 сылтан учууталлаабытым. Уопсайа 20 сыл пед-ыстаастаахпын. Онон нэһилиэк дьонун кытта ыксаласпытым ыраатта, 40-тэн тахса сыл буолла. Бэйэм Тааттаттан төрүттээхпин, ол эрээри Хараны иккис дойду оҥостон, олоҕум саамай дьоллоох кэмнэрин олоробун, айа-тута, үлэлии-хамсыы сылдьабын. Харабын олус таптыыбын! Салайааччы үлэтигэр сылдьар буоламмын, дьиэ кэргэммэр болҕомтом ситэ тиийбэт, ол да буоллар кэргэммиттэн биирдэ да “ас астаабатаххын, тугу эрэ гымматаххын” диэн саҥаны истибэппин. Кэргэним – Дмитрий – үлэм хайысхатын өйдүүр буолан, саамай күүс-көмө, өйөбүл, сүбэ-ама буолар киһим.

Бэйэбит үс оҕолоохпут. Кийииппит ыалдьан суох буолбутугар 1-кы, 5-с кылааска үөрэнэр икки уолу бэйэбитигэр ылан ииппиппит. Аны бэйэм кыра уолум аах эмиэ тулаайах хаалбыт аймахтарын оҕолорун иитэ ылбыттара. Онон уопсайа 12 сиэннээхпит.

Эһиил болдьоҕум түмүктэнэр, “4-с болдьоххор тур” диэн үүйэ-хаайа туталлар, онон эмиэ да толкуйданабын. Ол эрээри сааһыран эрэбин, быйыл 61-бин туолабын. Киһи олоҕо диэн чыычаах түннүгүнэн көтөн ааспытын курдук түргэн, онон, дьиҥэр, бириэмэбин дьиэ кэргэммэр аныахпын баҕарабын.

Дьэ, ити курдук аныгы үйэ баһылыга Дария Назарова нэһилиэгэ үүнэрин-сайдарын, дьоно-сэргэтэ уйгулаах олохтонорун туһугар күннэтэ күүрээн­нээх үлэ үөһүгэр сылдьар.

Айаана ЛАРИОНОВА.