Киирии оннугар
“Олохтоох каадыры – бырамыысыланнаска” бырагырааманы олоххо киллэриигэ АЛРОСА ыллыктаахтык ылсан, инники күөҥҥэ сылдьар. Аҥаардас 2020 сылга, алмаас хампаанньата 1587 олохтооҕу үлэҕэ ылбыта. О.и. 30 сааһыгар диэри 374 киһи үлэнэн хааччыллыбыт. Тустаах бырагырааманы олоххо киллэриигэ былырыын 3,5 мөл. солк. анаммыт эбит буоллаҕына, 2 мөл. солк. АЛРОСА үбүлээбит.
О.и. баахтанан уонна сезоннай үлэҕэ 404 киһи үлэ булуммут. Итинтэн 187-тэ – тыа сирин олохтооҕо эбит. Ханнык баҕарар салааҕа идэтийбит исписэлиис наада. Онон тустаах бырагыраама иһинэн, хампаанньа 157 киһини анаан үөрэттэрбит, стажировкаҕа ыыппыт. ХИФУну кытта түһэрсибит дуогабарыгар олоҕуран, 32 киһини тус сыаллаах үөрэххэ киллэрбит.
Санатан эттэххэ, 2018 с. тохсунньутугар АЛРОСА СӨ Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутугар судаарыстыбаннай кэмитиэти кытта 2018-2022 сс. “Олохтоох каадыры – бырамыысыланнаска” бырайыакка бииргэ үлэлиир туһунан Сөбүлэҥҥэ илии баттаабыттара. Ол сүнньүнэн олохтоох нэһилиэнньэни үлэнэн хааччыйарга үлэ тиһиктээхтик барар. Саха киһитэ көмүс-алмаас эйгэтиттэн, бырамыысыланнастан ыраах диэн өйдөбүл сыыйа да буоллар сүтэр.
Уопсайынан да, алмаас хостуур салааҕа уонна онно сыһыаннаах эйгэҕэ ылсан, дьиҥ чахчы үлэлиэн, дьарыктаах буолуон баҕарар киһини ханнык да харгыс, мэһэй тохтоппот. Хас да сыл буоллун, сыал-сорук туолар кыахтаах. Сүрүнэ, баҕарыахха наада.
Хайдах саҕаламмытай?
Бүгүҥҥү биһиги ыалдьыппыт – Мииринэйдээҕи массыына суолун управлениетын (МУАД) суоппара Николай Афанасьевич Попов. Кини суол оҥорор тэрилтэҕэ 2010 с. үлэлиир. Билигин Накыыннааҕы учаастакка суол оҥоруутугар сылдьар. Быкыһын, тымныы оройун саҕана, биир идэлээхтэриниин Айхалтан сүүрдэн аҕалбыт Белаз массыынатынан матырыйаал тиэйэр:
– Бастаан ДОСААФка үөрэнэн, С категорияламмытым. Аармыйаҕа сылдьан, ыал буолан баран, Сунтаардааҕы Дьарыктаах буолуу киинин нөҥүө Удачнайдааҕы Үөрэтэр кэмбинээккэ үөрэнэн, 120 туонналаах САТ диэн омук массыынатын ыытар бырааптаммытым. Бээ, ол иннинэ, эрдэ попутка массыынаны тутан, истэн эрэ билэр Удачнайбар тиийэ сылдьыбыттаахпын. Кулун тутар ый этэ. Ыаллыы олорбут дьоммут уоллара онно олорорун истэн, кинилэргэ түспүтүм. Сарсыныгар Удачнайдааҕы ХБК хонтуоратыгар, салайааччылара, саха киһитэ, Анатолий Тарасович Поповка киирэрдии сорунан тиийдим. Онтум баара, сэкирэтээрэ саа тэбэр сиригэр чугаһаппата. Суруйтаран баран кэлиэхтээх этиҥ диир. Чаһыны көрбүтүм эбиэт кэмэ чугаһаабыт. Аара да тутан кэпсэтиэхтээхпин диэн, таһырдьа күүтэн турдум. Бэрт сотору сэкирэтээр тахсан, арааһа, эбиэтигэр барда. Мин ону тутуу баттаһа, кэбиниэккэ көтөн түстүм. Үлэҕэ киириэхпин баҕарарбын, суоппар бырааптаахпын эҥин эттим. Анатолий Тарасович үчүгэй баҕайытык көрсүбүтэ. “Тугу да, иннигитин-кэннигитин ситэ-хото билбэккэ бачча ыраах тиийэн кэлэҕит, муннугу-ханныгы кэйэ сылдьаҕыт. Итинник гыныллыа суохтаах”, – диэн, убайдыы сүбэлээбитэ, ый курдугунан улуустар Дьарыктаах буолууга кииннэрин нөҥүө баахта ньыматынан үлэлээччилэри хомуйуохтаахтарын эппитэ. Киниттэн улахан массыынаны ыытарга үрдүттэн үлэлии-үлэлии үөрэниэххэ сөбүн билбитим. Дьэ, ол сүбэни ылынан, ол Дьарыктаах буолуу киинин нөҥүө хаттаан тиийэн, силиэсэрдии-силиэсэрдии үөрэммитим. Оччолорго үөрэтии 3 дуу, 6 дуу ыйдааҕа. Быраап тиэхиньикэни, ылыахтаах массыынаҥ курдугу өрөмүөннүүллэригэр илии-атах буола сылдьан, элбэҕи билэҕин, быыһыгар үөрэнэҕин. Оччолорго САТ суоппара 27-30 тыһ. солк. эбит буоллаҕына, силиэсэр хамнаһа 17 тыһ. солк. курдуга. Ол оннугар босхо үөрэнэҕин, тута уопсай дьиэнэн хааччыллаҕын. Сунтаартан хас да этибит. 1-2 ый үлэлии-үлэлии, өрүөхтээх күннэриҥ эбиллэн, дьиэбитигэр сынньанан кэлэр этибит. Оннук сырыттахпытына, Ньурбатааҕы ХБК аһыллыбыта. Онно анаан, бииргэ үлэлиир уолаттарбыт 7-8 САТ массыынаны аҕалан таҥмыттара. Суоппарга наадыйалларын истэн, ол саҥа ХБК кылаабынай инженерин манаан-кэтэһэн булан, иккитэ-хаста көрсө сылдьыбытым. Тэрилтэтин тиэхиньикэтин кэлэн сотору-сотору хонтуруоллаан барара. “Бырааптаахпын, манна үлэлиибин, үлэҕэ ылыаххыт дуо?” дии сатыыбын. Киһим ылыам да, ылбаппын да диэбэт. Баҕар, быһаарбат боппуруоһа буолуо. Ол кэмҥэ Сунтаартан Удачнай ХБК-ҕа тиийэн үлэлии сылдьар уолаттар саҥа баабырыкаҕа массыына перегоннаабыт буолан, устунан Ньурбатааҕыга көһөн хаалбыттара. Төһө да уопсайга олордоргун, силиэсэр хамнаһа кыра буолан, аһыыр аска бара турара. Ыал киһиэхэ ол туох үчүгэйдээх буолуой? Сылдьа сатаан баран, Сунтаарга төннөн, нефтебазаҕа суоппардаабытым. Биир оччо кэм Сунтаар, Ньурба МЧС-тарыгар үлэлээбитим. Накыыҥҥа эмиэ тиийэн, МЧС баһаарынай массыынатыгар суоппардаабытым. Ол сылдьан, кэргэним аймахтара алмаас хостуур Нижнеленскэйгэ үлэлииллэрин истэн, аны онно барарга санаммытым. Үс сезон устата Анаабыр Сааскылааҕынан, Эдьигээнинэн сылдьан үлэлээбитим. Онтон ыалдьан хаалан дойдубар төннүбүтүм. Үтүөрэн, дьиэ тутта сырыттахпына, Нижнеленскэйгэ бииргэ үлэлээбит уолаттарым Мииринэй МУАД-ка үлэҕэ киирээри докумуон туттара баран иһэллэр эбит. “Барсаҕын дуо?” диэн, үһүө буолан, Дьаархантан Анатолий Аксенов, миигиттэн 5 сыл аҕа, Хадантан төрүттээх Алексей Степанов буолан тиийбиппит. Ити 2010 с. этэ. Ол кэмтэн, этэргэ дылы, тутуспутунан ол тэрилтэбитигэр үлэлии сылдьабыт. МУАД хас да учаастактардаах. Холобур, Айхалга, Удачнайга, Моркуокаҕа эҥин. Биһиги А.А. Кондратьев салайааччылаах Накыыннааҕы учаастакка баарбыт.
– Баахтанан үлэни сорохтор ыарырҕата истэллэр. Сыыйа үөрэнэриҥ буолуо?
– Пандемия тура илигинэ “2 нэдиэлэ үлэ, 2 нэдиэлэ сынньалаҥ” кыраапыгынан үлэлиирбит. Билигин ый үлэлиибит, ый сынньанабыт. Миэхэ ыйдыы буолбута өссө ордук. Ый сынньанарга ону-маны туттуоххун, өрөмүөннэниэххин сөп. Оптоволокно киирэн, дьоммутун кытта видеовызовынан, скайпынан кэпсэтэ турабыт. Үчүгэй. Сонуну-нуомаһы барытын көрө, истэ сылдьабит. Бэлиитикэни билэбит (күлэр). Нижнеленскэй баахтата, дьэ, уһуннуу этэ. Биир сезоннара хаар ууллуоҕуттан уу тоҥуор диэри үлэ буолара. Быһата, 4-5-6-7 ый сылдьыахха сөбө. Баахтанан үлэҕэ онно үөрүйэхтэммитим. Онно үлэлээн, уһаайба ылан, дьиэ-уот туттан саҕалаатаҕым дии. МУАД-ка киирэн баран, 6-7 сыллааҕыта этэ дуу, Сунтаардааҕы улахан дьиэбитин туттан киирбиппит.
– Накыыҥҥа ханан, хайдах тиийэҕитий?
– Мииринэйтэн сөмөлүөтүнэн 1 ч. эбэтэр бөртөлүөтүнэн 2 чаас курдугунан тиийэҕин. Илдьэллэр-аҕалаллар. Билигин Кириэстээх эрэ туһаайыытынан эбэ туорааһыннаах. Бастаан бэйэм Удачнайга барарым саҕана, Ботуобуйа уонна Бүлүүчээҥкэ үрэхтэригэр муоста суоҕуна, айанныыр эрэйдээх буолааччы. Ордук саас-күһүн, суол алдьанар кэмигэр. 4 тус-туһунан массыынаҕа көһөн, олорсон тиийэр кэммит баара. Сунтаартан Кириэстээххэ тиийэбит, муус уста турар кэмигэр түбэстэххэ, сэрэнэн мотуорканан туоруугун. Ол кэнниттэн иккис массыынаҕынан Бүлүүчээҥкэ үрэҕэр тиийэҕин. Ону туоратар дьон көмөтүнэн уҥуоргу биэрэккэ тахсан баран, атын массыына булан, Муат үрэҕэр диэри тиийэҕин. Дьон бөҕө буолааччы. 6-7 буолан түмсэн, баахтаҕа барарбыт. Ол кэнниттэн төрдүс массыынаҕар олорсон, дьэ, Мииринэйгин буларыҥ. Онно холоотоххо, билигин олох үчүгэй! Муосталар тутуллан, суол-иис оҥоһуллан олох үчүгэй. МУАДтар Накыыҥҥа Мииринэйинэн тиийэбит. Ньурба ХБК үлэһиттэрин ардыгар Бүлүүттэн, Ньурбаттан да хомуйталыыр быһыылаах. Үксүн Ньурбаттан көтө сатыыллар. Накыыҥҥа сайыннары-кыһыннары билигин 800-тэн тахса киһи үлэлиир.
Үлэ туһунан кэпсээтэххэ...
Мииринэйгэ МУАД үлэһиттэрин көстүүнэйигэр тохтуубут. Урут “Дом шоферов” дэнэрэ. Билиҥҥинэн, Автопуун. Үөһээ бөһүөлэк диэҥҥэ, МУАД тутаах хонтуоратыттан субу турар. Онно тахсан, таҥаскын-сапкын ылаҕын. Сайыҥҥы, кыһыҥҥы спецтаҥаһынан , атах таҥаһыгар тиийэ босхо хааччыйаллар.
– Аскытын бэйэҕит астанар эбиккит?
– Остолобуой баар да, биир хоско олорооччулар барарбытыгар бородууктабытын ылынан тиийэбит. Бэйэ астанара ордук. Остолобуойданнаххына, күҥҥэ – 700 солк. Ону ыйыгар таһаардахха, ортотунан, 22-23 тыһ. солк. буоларыгар тиийэр. Кыттыстахха, 7-8 тыһ. солк. буолар. Үллэстэн үрүсээккэ, суумкаҕа сүгэн тиийэҕин. Хоско үһүөбүт. Симиэнэнэн үлэлиир буолан, солбуһа сылдьан астанабыт. Биир интэриэстээх, биир усулуобуйалаах дьон, үөрэнсэн, биир дьиэ кэргэн курдукпут. Биирдэ эмэ бородуукта кэмин иннигэр бүттэҕинэ, аттынааҕы “ыаллартан” иэстэһэн, ылсан-бэрсэн да ыларыҥ баар буолар. Массыына алдьанар-кээһэнэр түгэнигэр бары көмөлөөн, көмөлөсүһэн, кыһалҕаны көмөлөөн быһаарсабыт. Бэйэ-бэйэҕэр көмөлөстөххүнэ эрэ табыллар. Холобур, кыһыҥҥы кэмҥэ, умуллан хаалбыт массыынаҕа киһини хайдах соҕотохтуу хаалларыаҥый. Сайынын өссө хаалларан баран, саппаас, көмө көрдүү барыахха сөп.
Вакцина ыла иликпитинэ, аара обсерваторга булгуччу 12 күн сытыарар этилэр. Билигин ПЦР көрөллөр. АЛРОСА медиктэрэ кыһанан көрөллөр-истэллэр. Уопсайынан, үлэһиккэ кыһамньылаах сыһыан баар. Олоххо араас буолар, үлэлии сылдьар кэмҥэ ким эмэ дьиэ кэргэнигэр кыһалҕаламмыт, чугас дьоно ыалдьыбыт эҥин түгэннэргэ көҥүллээн, дьиэҕэр ыыталлар. Саҥа дьыл бырааһынньыгар дьиэбитигэр ыыталыыллар. Аҕыйах дьуһуурунай хаалар. Ахсынньы 28-29 к. тиэхиньикэлэрбитин гарааска туруоран баран, дьиэлиибит. Дьоммутун кытта астына бырааһынньыктаан, сынньанан баран, 4-5 чыыһылаларга баахтабытыгар тахсабыт.
– Чопчулаан эттэххэ, туох үлэни толороҕунуй?
– Суол оҥоруутугар туттуллар матырыйаалы таһабыт. Суол оҥорорго, быраабыла быһыытынан, саамай алын өттүгэр улахан, көһөҥө таас кутуллар. Ол үрдүгэр известняк диэн матырыйаалы тиэйтэрэн дэхсилииллэр. Тэҥнээн баран үрдүгэр ПГС (песчано-гравийная смесь), судургутук эттэххэ, гравий куттараллар. Ити курдук, хаттыгас-хаттыгас курдук, туох кутулларынан көрөн, карьертан таһабыт. Саҥаттан саҥа карьер эбиллэр. Сотору “Майскай” диэн аһыллыахтаах. Оҥоһулла сылдьар. Ботобинка бастаан аһылларыгар ол суолун эмиэ биһиги оҥорбуппут. Билигин да оҥоробут.
Бастакы симиэнэ үлэтэ сарсыарда 8-тан киэһэ 8-ка диэри, иккис киэнэ – киэһэ 8-тан сарсыарда 8-ка диэри. Суолу тутуу үлэтэ, тохтоло, өрөбүлэ суох суукканы эргиччи барар. Түүҥҥү симиэнэ хамнаһа үрдүк буолар. Онон тэҥ соҕус буолар гына, напарниккын кытта симиэнэни икки нэдиэлэнэн атастаһан сылдьаҕын.
Бу 14-скэ эмиэ барыахтаахпын. 15-с чыыһылаҕа ПЦР туттарабыт. Үчүгэй буолла да, 16-ска көтөбүт. Арба, сыл аайы “профпригодность” медосмотрун ааһабыт. Бу иннинэ наар Мииринэйгэ көрдөрүнэр этибит. Быйыл “олорор сиргитигэр көрдөрүөххүтүн сөп” диэн көҥүллээтилэр. Онтубар сырыттым. Кибитээнсийэтин илтэхпитинэ, төлөбүрүн уйунуохтаахтар. Ону таһынан симиэнэҕэ тахсыах иннинэ хайаан да медик туруккун көрөр. Хааныҥ баттааһынын кэмниир, иһиллиир, хараҕыҥ дьүккэтин көрөр, пульскун ааҕар, алкотестеры аһардар. Холобур, хаан баттааһына кыратык да үрдүк буоллаҕына, үлэҕэ таһаарбаттар.
Дьиэ-кэргэн, сынньаныы уонна ыччакка баҕа санаа туһунан
– Баахтанан үлэ быыһыгар оҕолоруҥ түргэн баҕайытык улаатар курдуктар. Бириэмэ түргэнник барар. Кырабыт кыыс, быйыл оскуола боруогун атыллаан, эппиэттээх сыла саҕаланна. Уолбут – 9-с кылаас. Кэргэним Алена Владимировна Попова “Кыталык” дьыссаакка иитээччинэн үлэлээбитэ ыраатта. Үлэтин киниискэтигэр биир үлэ миэстэтэ суруллубут. Миэнэ онно холоотоххо, элбэх (күлэр). Кэргэним сайынын эрэ уоппускаланар кыахтаах. Тас дойдуларга эҥин тахса сатаабаппыт. Арай үс хас сыллааҕыта Кытайга тииспин оҥорторон кэлбитим. Дьиҥинэн, икки сылга дьиэнэн сынньанарга айан ороскуотун уйуналлар. Үлэһит бэйэтэ сыл аайы да туһаныан сөп.
Иннинээҕи сылларга дьиэ туттар буолан субуруччу сайынын уоппускаламмытым. Онон күһүн-саас ыла сатыыбын. Дьиэбин-уоппун тупсарабын. Кыра да буоллар, оҕуруот аһын ыһан, онтубутун көрөбүт. Үксүн оҕолорбун кытта сылдьа сатыыбын. Ордук төрөөбүт дойдубут айылҕатыгар сынньанарбытын сөбүлүүбүт. Күөлгэ балыктыыбыт, илимниибит, сир астыыбыт.
– Олох орто омурҕаныгар кэллэхпит. Үлэһит орто сааһа эһиэхэ хаһый? Төһө өр үлэлииргэ суоттанаҕыный?
– Кыалларынан, уһуннук үлэлээбит киһи бэрт этэ. Биэнсийэлэнэр сааспыт уһаан биэрдэ дии, эдэрбит (күлэр). Сунтаарга үлэ да көстүбэт, баар да буоллаҕына, хамнаһа кыра. Биһиэхэ үксэ отутун ааспыт, ыал дьон үлэлииллэр. 45-50, ону тэҥэ 50-тан тахсыбыттар син бааллар. Кэлэктииппит интернациональнай, аҥаарбыт саха.
Алмаас тэрилтэлэригэр, холобур, Ньурба ХБК-тын карьердарыгар үлэлиир суоппардарыгар “карьерный стаж” диэн баар. 16 сыл онно үлэлээтилэр да биэнсийэлэнэллэр. Биһиэхэ оннук көрүллүбэт, наар карьерга сылдьыбат буоллахпыт. Ол эрээри “за вредность” диэҥҥэ харчы эбиллэр. Дьиэбитигэр кэлэр-барар бырайыаспытын уйуналлар. Хамнаспыт ыйга иккитэ, күнүттэн күнүгэр, ардыгар өрөбүл күн түбэстэҕинэ, эрдэлээн кэлэр. Сыллааҕы уоппуска 52 күннээх.
– Тумулук туттар этииҥ? Бырамыысыланнас эйгэтин сэҥээрээччилэргэ тугу этиэҥ этэй?
– “Дьоҥҥун-сэргэҕин, ааккын түһэн биэрбэт гына, үчүгэйдик үлэлээ. Киһи үлэтин ымпыгын-чымпыгын билэ үөрэниэхтээх. Сатаабаккын да сатыы сатыахтааххын” диэнинэн салайтарабын.
Төһө кыалларынан, АЛРОСАҕа, салаа тэрилтэлэригэр киирэ сатыылларыгар баҕарыам этэ. Биллэн турар, күрэстэһии улахан. Эдэр уолаттар киирэн баран, уурайан хаалаллара кыһыылаах. Иһэн-аһаан кэбиһэн буорайаллар. Оннугу бырастыы гымматтар. Сорохтору олорор сир көстүбэтэ мэһэйдиир быһыылаах. Сыаната үрдүк. Сүрүнэ, түмсүүлээх уонна үлэҕэ дьулуурдаах буолуохха.
– Николай, быыс булан кэпсэппиккэр махтанабын. Ситиһиилэри!
Татьяна Захарова-Лоһуура.
