Хамсык балаһыанньата күнтэн күн сытыырхайан иһэр. Балаһыанньа, чахчы да, байыаннай кэм, сэрии кэриэтэ. Күннэтэ “мэник буулдьаттан” дьон охтор. Кырдьаҕастарбыт күн сириттэн күрэнэллэр. Аба-сата, хомойуу. Өлүү-сүтүү. Ыарыы өстөөх сибиниэс ардаҕар майгынныыр. Хас биирдии олорор күммүт билигин – сэриигэ атаакаҕа киирии кэриэтэ. Этэҥҥэ биир күнү туораан инники кирбиини, олох биир күнүн ылыы – дьол. Этэҥҥэ, бааһырбакка, өлбөккө. Ким эрэ ыарыы мэник буулдьатыгар таптаран халымырдык бааһырар, эмтэнэр, төттөрү устуруойга төннөр. Ким эрэ ыараханнык таптаран, ыалдьан өрүттүбэккэ өлөр, суорума суолланар.
Нэһилиэнньэ улахан аҥаара хамсыгы утары быһыы (вакцина) ылла дэһэллэр. Оччоҕо кэнэҕэс “кэлэктиибинэй иммунитет” үөскүөхтээх. Ол эрээри ол кэтэһиилээх кэммит кэллэр кэлбэт, хаһан кэлиэ да биллибэт. Төрүт нэһилиэнньэтэ мөлүйүөнү да кыайбат Саха сиригэр хамсык күүдэпчилэнэр уота умуллубаттыы күөдьүйэр, эбиитин хаста эмэ көрдүгэннээн барар. Тоҕо?
Эмиэ да бары кэриэтэ вакциналанныбыт. Оччоҕо дьаҥ тоҕо сүппэт?
Арассыыйаҕа, Саха сиригэр даҕаны, хамсыгы утары быһыы диэни төрүт билиммэт, ылыан да баҕарбат биир араҥа баар – кэлии омук дьоно – миграннар. Кинилэртэн ким да быһыы ылалларын модьуйбат, ирдээбэт, ыстарааптаабат. Кинилэр бүтүн аан дойдуну тилэри сүүрэн кэлэн, күннэтэ биһигини кытта алтыһаллар, олохпут арахсыспат аргыстара. Таксыыга, оптуобуска, парикмахерскайга, ас-таҥас тэрилтэлэригэр, быһата, олох бары эйгэтигэр барытыгар. Суох, мин кими да омугунан атааннаһыыга, абааһы көрүүгэ ыҥырбаппын. Саха сиригэр сүүстэн тахса араас омук эйэлээхтик олорор. Ол эрээри бачча ыарыы кэмигэр омук дьоно быһыы ылбакка арыыланан хаалаллара – сытыы кыһалҕа. Бу – чахчы. Маны хайдах эрэ быһаардахпытына сатанар. Ыарыыны утары охсуһууга биир быһаарыылаах хардыы наада.
Саха дьоно бу туһугар туох санаалаахтарый? Ону норуоттан ыйытыы көмөтүнэн билиэххэ.
1. Ыарыы күн-түүн элбии турар. Маныаха бэйэлэрин "күүстээх кылааттарын" кэлии омук дьоно эмиэ киллэрсэллэр. Миграннары вакциналыыр уолдьаста. Эһиги санааҕыт?
Хайдах барыахтааҕый? Босхо дуо? Биитэр харчыга дуу? Тоҕо диэтэххэ, кинилэр судаарыстыбаҕа нолуок төлөөбөттөр, быстах үлэлээхтэр. Ол иһин “быһыы ылар күннэригэр бэйэлэрин хармааннарыттан төлүөхтээхтэр” диэн санааны кытта төһө сөбүлэһэҕин?
3. Кинилэр быһыыны ылартан куотунар түгэннэригэр ону бохсор бэлиитикэ ыытылларын туох дии саныыгын? Үлэттэн тохтотуу, улахан ыстараап, дойдуларыгар утаарыы.
4. Маннык ньыманан ыарыыны утары охсуһуу үтүө түмүктэри чахчы биэриэ дуо?
Пётр Сергеев, 33 саастаах: “Хайдах да охсус, ыарыы син биир быыс-хайаҕас булан киирэ туруоҕа. Омугуттан тутулуга суох. Итиннэ омук диаспораларын тойотторо лаппа үлэлэһиэхтэрин, отчуоттуохтарын наада. Кинилэр түмсүүлэрэ күүстээҕэ, бэйэ-бэйэни өйөһүүлэрэ кистэлэҥ буолбатах”.
Григорий Никитин, 37 саастаах, офис үлэһитэ: «Тус бэйэм санаам, ыарыыны үксүн бэйэ дьоно тарҕаталлар, мааска кэппэппит, балыыһалар ыалдьыбыт дьоҥҥо кэлбэттэр, “бэйэҕит кэлиҥ” дииллэр (маннык түбэлтэ олус элбэх, положительнай пцр-даах дьон оптуобуһунан балыыһаҕа бараллара).
Биһиги вакциналыырбыт сыыһа, бэйэлэрэ дойдуларыттан киирэллэригэр хайыы үйэ вакциналаах кэлиэхтээхтэр. Манна кэлэн харчыга анаалыс туттардыннар, ол ордук буолуо. Депортация диэни кытта сөбүлэспэппин, үлэһит илии тиийбэт, бэйэм дьиэ-уот тутуутун эйгэтигэр сылдьан эппинэн-хааммынан биллим. Манна хайыы үйэ баар миграннары вакциналаатыннар, онон бүтэр».
Николай Петров 39 саастаах, медик: «Бастатан туран, этиэххэ наада: олохпут күннэри-түүннэри сайда турар, элбэх саҥа дьиэ-уот тутуллар, суол оҥоһуллар... Онно өскөтүн кэлии дьоно, миграннара суох, олохтоох нэһилиэнньэ бэйэбит эрэ үлэлиир буоллахпытына, оробуочай киһи тиийбэт, хара үлэҕэ үлэлиэн сөптөөх киһи аҕыйах. Саха сиригэр 900 тыһыынчаттан эрэ тахса киһи олорор. Олортон эр дьон ахсааннарыгар сааһын ситэ илик оҕолор, устудьуоннар, инбэлииттэр, биэнсийэлээхтэр, хаайыыга сытааччылар, байыаннайдар уонна атын эйгэҕэ, офистарга үлэлиир эр дьоммут элбэх. Ол быыһыгар арыгыга уонна да атын куһаҕан дьаллыкка ылларбыт, кыайан эбэтэр сүгүн үлэлээбэт да дьон бааллар. Уонна оттон тыа сиригэр эр дьон эмиэ баар буолуохтарын наада, бары куоракка киирэн тутууга симиллибэт буоллахтара. Оттон билиҥҥи куорат дьахталларын урукку Сэбиэскэй Сойуус курдук тутууга үлэлэппэккин. Оччоҕуна “ким тутууга эбэтэр араас хара үлэҕэ үлэлиирий?” диэн оруннаах боппуруос үөскүүр. Инньэ гынан, бу сайда-тутулла турар өрөспүүбүлүкэбитигэр, куораттарбытыгар кэлии оробуочай дьоно, миграннара суох үлэ хаамыыта тутахсыйар дии саныыбын. Covid-19 ыарыы сытыырхайан турар кэмигэр, миграннар бары вакцина ылаллара булгуччу ирдэниэхтээх. Хантан үптэниэхтээҕин бырабыыталыстыба бэйэтэ быһаарыан наада дии саныыбын. Онтон аккаастанар түгэннэригэр, бастаан үлэттэн тохтотууну киллэриэххэ сөп. Учуонай вирусологтар этэллэринэн, нэһилиэнньэ 70% вакциналаннаҕына эрэ, дьаҥ тохтуур кыахтаах. Оттон бу ыарыыны тохтоппотоххо, вирус мутациялаан, араас штамм үөскээн тахса турар, туохха да бэриммэт буолан иһэр».
Евдокия Слепцова, үп консультана, 33 саастаах: «Мин санаабар, кинилэр төһө да тас дойдуттан үлэлии кэлбиттэрин иһин, биһиги сирбитигэр кэллилэр, онон биһиги сокуоммутунан барыахтаах дии саныыбын. Итинник кэлии дьону судаарыстыба болҕойуохтаах. Бачча сыстыганнаах ыарыы кэлбитин учуоттаан, кэлиини-барыыны күүстээх хонтуруолга ылыахтарын наада. Саха сиригэр кэнники кэмҥэ олус элбээтилэр. Көрдөххө да биллэр... Аһара элбээбиттэр. Атын сиргэ кэлбит дьон биһиги сокуоммутун тутуһан, укуолларын бэйэлэрин харчыларыгар атыылаһыахтаахтар диибин, биир бэйэм. Оннооҕор олохтоох дьон көрдөрүнэрбитигэр бэйэбит хармааммытыттан төлөөн туран, ифа туттаран, титрбит үчүгэй эрэ буоллаҕына, ити вакцинаны ылабыт дии... Куотунар түгэннэригэр – депортация. Тоҕо кинилэр манна кэлиэхтээхтэрий, өскөтүн биһиги сокуоммутун тутуспат буоллахтарына? Кинилэр манна ыалдьыттар, ол иһин олохтоох ирдэбили барытын толоруохтаахтар».
Надежда, идэтинэн буҕаалтыр, 45 саастаах: «Кэлии омуктары барыларын тутан ылан вакциналыыр булгуччулаах! Тоҕо биһигини эрэ хаайан туран быһыы биэриэхтээхтэрий!? Үлэбититтэн ууратарынан куттаан туран. Оттон омуктар туох ордуктаахтарый? Кинилэри тойотторбут «Кыһыл кинигэҕэ» ураты харыстанар дьон курдук тоҕо киллэрдилэр? Баҕар, миигин омугумсах дии саныаххыт, суох, мин оннук буолбатахпын. Кыра эрдэхпиттэн бырамыысыланнай бөһүөлэккэ араас омук дьонун кытары доҕордуу сыһыаннаах улааппытым. Ол эрээри маннык сытыырхайбыт, ыарахан кэмҥэ, ыарыыны утары охсуһууга сокуон иннигэр бары тэҥмит. Кинилэр куотунуо суохтаахтар, “биһигини вакцинация таарыйбат, биһиги атын судаарыстыба дьонобут” диэбэтиннэр. Биһиэхэ олоро, үлэлии кэллилэр, биир уопсастыбаҕа күннэтэ алтыһабыт, онон быһыыны хайаан да ылыахтаахтар! Уонна – бэйэлэрин харчыларыгар. Боростуой нолуок төлөөччү буоламмын, ханнык эрэ омук киһитэ мин төлөөбүт нолуокпар буор босхо быһыы ыларын адьас сөбүлээбэппин. Ыарыы намтаабат, тоҕо диэтэххэ, сүрүн биричиинэ – кэлии омук букатын быһыыны ылбат, кинилэртэн ону былаастар тоҕо эрэ олох ирдээбэттэр. Оттон кинилэр күннэтэ ардах былытын курдук элбии тураллар. Сотору биһигиннээҕэр элбиэхтэрэ. Тоҕо? Дьэ, итинник ыйытыахпын баҕарабын. Аккаастанар, куотунар түгэннэригэр эмиэ үлэлэриттэн тохтотуҥ, улахан суумаҕа ыстарааптаан иһиҥ, оччоҕо дьэ биирдэ өйдөнөн, эппиэтинэс, кытаанах ирдэбил баарын өйдөөн, бэйэлэрэ сүүрэн кэлэн күргүөмүнэн вакциналаныахтара. Батынна – дьиэлээтин, кытаанах депортация! Онон бүтэр. Мин эттим – эн иһиттиҥ!»
Уйбаан Сивцев-Бээди, 62 саастаах, суруналыыс, уопсастыбанньык: “Сөптөөх сытыы боппуруоһу көтөхпүккүт. Нолуок төлөөбөт мигрант элбэх. Биһиги билэрбитинэн, кинилэр, аҥаардас бастаан Арассыыйа ханнык баҕар эрэгийиэнигэр киирэргэ эрэ патент төлүүллэр. Ол да наһаа элбэҕэ суох харчы. Киириэхтэрэ эрэ кэрэх, бастаан ханна эрэ суолтатыгар эрэ, харах баайан, биир эмэ тутууга үлэлээбитэ буолаат, “көҥүл килиэпкэ” көччүйэ бараллар. Холобура, ылан көр, дьиэ евро өрөмүөнүгэр дьон нууччалыы эттэххэ, кэлии омуктары кытары «устно» эрэ дуогабардаһаллар. Илииттэн илиигэ. Таксыыга биир оннук. Олордуҥ, төлөөтүҥ, айаннаатыҥ. Омук киһитэ, патент ылбытын кэнниттэн, салгыы көҥүл баран, биир да кэлтэгэй кэппиэйкэни өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр нолуок быһыытынан төлөөбөт. Оннук омук элбэх, эн биһикки моонньубутугар олороллор. 30 % төлүөхтээхтэр үһү кинилэр, ханнык баҕар өлөрбүт харчыларыттан. Оччотугар мунньуллан баһаам буолуо этэ. Мигрант сылтан сыл хаар уутун курдук элбээн иһэр. Оттон кинилэри хамсыгы утары быһыыттан босхолообуттар. Ол хайдах эрэ өйдөммөт... Дьиҥэр, бары биир тэҥ буолуохтаах этибит. Биир өрөспүүбүлүкэҕэ олоробут. Быһыы ыллыннар хайаан да. Уонна – бэйэлэрин харчыларыгар. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтэ онно ончу энчириэ суохтаах”.
Дьэ, ити курдук араас санаа, этии киирдэ. Бу көннөрү дьон санаата, этиитэ.
Оттон ол кэмҥэ, балаһа бэлэмнэнэ турдаҕына, официальнай сонуннарга саҥа иһитиннэрии таҕыста. “Омук дьонун иилэ хабан ылан хамсыгы утары быһыыны булгуччу биэрэргэ” диэн, Саха сирин бырабыыталыстыбатын уурааҕа таҕыста. Бастакы түһүмэх алтынньы ый бүтэһигиттэн, омук устудьуоннарыттан саҕаланыахтаах, салгыы үлэлии кэлбит миграннарга барыларыгар тарҕаныахтаах. Хайдаҕын олохпут салгыы көрдөрөн иһиэ. Хамсыгы утары охсуһууга бары миэрэ көдьүүстээх. Оччоҕуна эрэ уодаһыннаах ыарыыны кыайыахпыт.
Чаҕыл.
