1959 сыллаахха Г.Ф. Дорганов салайааччылаах геологтар көрдүүр этэрээттэрэ Молуода тардыыта Таҕаан үрэхтэн бастакы алмааһы булбуттара.
1994 сылтан Молуода сүнньүнэн алмааһы көрдүүр-чинчийэр уонна хостуур үлэлэр тэриллиэхтэриттэн бастаан утаа "Нижнеленскэй" АУо, кэлин АЛРОСА хампаанньа тэрилтэлэрин ситимигэр киирсэр "Анаабыр алмаастара" АУо өрөспүүбүлүкэ инники сайдарыгар олук уурсар сыалы-соругу күүскэ тутуһан, үлэлии-хамсыы олорор.
АЛРОСА олохтоох хампаанньа буолан, үлэһиттэр бары кэриэтэ Сахабыт сирин араас улуустарыттан кэлэн, баахта ньыматынан үлэлииллэр. Кинилэр уруккута сопхуос мэхэньисээтэрдэрэ, мэхээнньиктэрэ, суоппардара, тутуу үлэһиттэрэ, уонна да араас идэлээх үлэһиттэрэ этилэр. Аныгы олох тэтимигэр сөп түбэһэн, алмаас хостуур салааҕа наадалаах оробуочай идэлэргэ үөрэнэн, бу үлэлии-хамсыы сырыттахтара.
Кинилэртэн биирдэстэрэ Дмитрий Давидович Давыдов туһунан кэпсиир буоллахха, кини Амма Бөтүҥүттэн төрүттээх. Киэҥ нэлэмэн бааһыналардаах кыыс Амма кэрэ хочотугар олорор, өссө оскуолаҕа үөрэнэр сылларыттан саҕалаан, тиэхиньикэҕэ сыстаҕаһа биллэн барбыта. Дьокуускайдааҕы Автотранспорт лиссиэйин бүтэрэн баран, дойдутугар төннөн, Анна Васильевна аатынан Бөтүҥ ТХПК-гар тырахтарыыстыы киирбит. Эдэр мэхэньисээтэр Т-150 диэн көлүөһэлээх тыраахтарынан бааһынаны таҥастыырга, эбиэс, сэлиэһинэй бурдук ыһыытыгар-хомууругар үгүс сыратын ууран үлэлээбит. Ол гынан баран, дьиэ кэргэн тэринэн, оҕо-уруу иитиэх диэтэххэ, кэпэрэтиип тырахтарыыһын хамнаһа санаа хоту үрдүк буолбатах этэ. Инньэ гынан Дмитрий куоракка "Нижнеленское"АУо үөрэтэр куурустарыгар киирэн, улахан уйуктаах бульдозер массыньыыһа идэтигэр үөрэнэр. Ол кэнниттэн Нерюнгрига көмүс хостуур "Нуринган" артыалга үлэлээн кэлэр. Салгыы 2009 сыллаахха геологтар көрдүүр-чинчийэр этэрээттэригэр, "Нижнеленское" АУо киирэн, сири үүттүүр Комацу Д65 диэн кыра бульдозерга массыньыыстыыр.
Геологтары кытта түҥ тайҕа быыһыгар суола-ииһэ суох сиргэ, ыыс-быдаан тымныылар быыстарыгар үлэлиир тиэхиньикэ улахан ноҕоруускалааҕын, ити үлэ олус эппиэтинэстээҕин, бэл, кыра да сыыһа туттуу улахан иэдээнинэн диэлийэн тахсыан сөбүн быһачча онно эрэ үлэлээбит дьон билэр. Ол да иһин итинник үлэҕэ тиэхиньикэни үчүгэйдик билэр, уопуттаах уонна тулуурдаах массыньыыстары тала сатыыллар. Дмитрий ол тургутуулары барытын этэҥҥэ туораан, үлэҕэ дьулуурунан, эппиэтинэстээҕинэн да, бу манна үлэлиир кыахтааҕын толору көрдөрөн, дакаастаан, күн бүгүнүгэр диэри алмаастаах кумаҕы хостуур ыарахан бульдозерга үлэлии-хамсыы сылдьар төһүү үлэһит.
– Дмитрий, эн 2019 сыллаахха Маят бириискэтин Моргогор учаастагар "Бастыҥ идэлээх бульдозерист" аатын ылбыккын, быйыл, 2021 сылга, Молуода бириискэтин бастыҥнарын күрэһигэр иккис буоллуҥ. Ону таһынан эйиэхэ быйыл бульдозерист муҥутуур үрдүк таһымын – 8-с эрэсэрээти биэрдилэр. Биһиэхэ бульдозерист үлэтин туһунан кэпсээ эрэ.
– Мин санаабар, сүрүнэ, дьиҥнээхтик баҕарыахха уонна билэ сатыахха наада. Бастаан дойдубар да тырахтарыыстаабыт буолан, тимир көлө тардар күүһүн, мотуора хайдах үлэлиирин, үлэтин сүрүн бириинсиптэрин биллэҕим дии. Оттон бу бырамыысыланнас тэрилтэтигэр арыый да атыннаах. Бастатан туран, үлэҥ бары өттүттэн хонтуруолланар. Анал идэлээх, хонтуруоллуур дуоһунастаах дьон бааллар. Эн, холобур, ыарахан уйуктаах бульдозер хас хамсаныытын, хайдах тирэнэрин уонна күрдьэн таһаарар тааһыҥ маассатыгар тиийэ барытын иһиттэн билэр буолуохтааххын. Уонна билигин хонтуруол биллэ күүһүрэн, “хайа үлэтин пааспара” диэҥҥэ суруллубут ирдэбили барытын тутуһан үлэлиэхтээххин. Бэриллибит учаастакка, тыраахтарыҥ “рыхлотунан” батары баттатан баран, көбүс-көнөтүк айанныахтааххын. Ону баара син биир сир анныгар сытар араас матырыйаал тыраахтар “рыхлотун” туора-маары охсоро диэн эмиэ баар буоллаҕа. Ону барытын учуоттаан, өйдөөн, сөбүн көрөн үлэлэтэҕин. Кыратык сыыстыҥ да, кыһыҥҥы бытарҕан тымныыга төһө да бэйэлээх халыҥ тимир булгу баран, үлэҥ улаханнык харгыстаныан сөп. Оттон үлэлиэхтээх үлэҥ сиппэтэҕинэ, хостуур үлэ күннээҕи былаана туолбат кутталланар. Бульдозер “отвалынан” үлэлиир сатабыл эмиэ туспа мындырдаах. Биллэн турар, ону барытын биирдэ билэн кэбиспэккин. Миэхэ идэлэрин толору баһылаабыт кырдьаҕас бульдозеристар, урут Дмитрий Николаевич Софронеев бокуонньук, билигин бииргэ үлэлиир аҕа саастаах кэллиэгэлэрим Александр Гаврильевич Обертайло, Андрей Владимирович Судаков элбэҕи сүбэлииллэр-амалыыллар, баай уопуттарыттан бэрсэллэр. Киһи төһөнөн уһуннук үлэлиир да, оччонон уопутуран, билииҥ эбиллэн, сыыйа үөрэнэн иһэр эбит. Кэлин докумуон, квалификация өттүнэн ирдэбиллэр биллэ улааттылар, күүһүрдүлэр. Ол иһин мэлдьи хайа үлэтин (горные работы) тэрээһинин уонна үлэҕэ сэрэхтээх буолуу быраабылаларын төлөпүөммэр хачайдаан илдьэ сылдьан, мэлдьи үөрэтэ, эрчиллэ сылдьарым үтүө түмүктээх буолла – бульдозерист 8-с эрэсэрээтин ситиһиилээхтик туттардым. Биллэн турар, бу – бульдозеристарга улахан эппиэтинэс. Үрдүк эрэсэрээттээх бульдозерист үлэтин түмүгэ биир оннук үрдүк буолуохтаах диэн өйдөбүлүнэн салайтарабыт. Онон эмиэ саҥаттан саҥа кирбиилэри дабайан иһэбит. Мин баахтанан үлэлиирим быыһыгар АГАТУга инженер-мэхээнньик идэтигэр үөрэнэбин.
– Эһиги баахтаҕа үлэлиир кэмҥит, ортотунан, түөртүү ый буолар. Онно эбии биир да өрөбүл күнэ суох биир кэм үлэҕэ сылдьыы, дьэ, ыарахан соҕус буолуо?
– Баахта олоҕо диэн, ончу туспа эбит дии саныыбын. Манна төһө да эр дьон эрэ мустан олорбуппут иһин, барыта – ыраас, орун-оннугар, хомуллуулаах. Суунуу-соттуу, баанньык барыта баар. Олохтоох кулууп үлэ чааһын кэнниттэн араас күрэхтэһиини тэрийээччи. Холобур, “Молуода Боотура” диэн күрэхтэһиилээхпит. Ыһыахха буолааччы. Онно бульдозеристар Михаил Лотов (Таатта), Василий Михайлов (Хаҥалас), Виктор Туманов (Таатта) араас сылга муҥутуур кыайыылаах аатын ылан тураллар. Сыл аайы тэриллэр буолан, дьон олус сэҥээрэр. Оттон бульдозерист Ярослав Солдатов тиэннис күрэхтэһиитигэр хас да сыл Молуода бириискэтин муҥутуур кыайыылааҕа буолбута. Мин, холобур, саахымакка, дуобакка оонньуурбун сөбүлүүбүн. Оттон Андрей Софронеев бириискэ араас түмсүүтүгэр Лэгэнтэй ырыаларын араастаан ыллаан бардаҕына, киһи эрэ истэ олоруон баҕарар. Уопсайынан, ким туох ньэгирдээҕинэн дьарыктанар. Холобур, Дмитрий Иванов, Айаал Малышев, Кирилл Федоров ордук спортивнай балыктааһын күрэҕин сэҥээрэллэр. Ити курдук, бульдозерист уолаттар иллэҥ кэмҥэ туох кыах баарынан сынньаналлар. Оттон уонна оттон күн аайы сып-сырылас итии паардаах баанньык күүтэр. Анаан хатарыллыбыт от чэйи иһэн сыпсырыйа-сыпсырыйа, симиэнэ кэнниттэн ирэ-хоро сахалыы кэпсэтии, аныгы дьон сиэринэн, бассаап, инстаграм сонуннарын көрүү, олохтоох бибилэтиэкэҕэ сылдьыы, тренажердаах саалаҕа тахсан дьарыктаныы, халлаан сылаас кэмигэр успуорт былаһааккаҕа тахсан, путбуол, волейбол оонньууруҥ диэн элбэх буоллаҕа дии. Ити мин аҥаардас бульдозерга эрэ үлэлиир уолаттары аҕынным. Ону таһынан, биһиги үлэлиир учаастакпытыгар өссө БелАЗ массыына суоппардара, экскаватор массыньыыстара эмиэ бааллар. Бары да биир сыалы-соругу толорон, үлэлиир буоллахпыт. Кинилэр ситиһиилэрэ, дьарыктара өссө элбэх (күлэр).
– Дмитрий оттон быйылгы “промсезон” хайдах ааһан эрэрий?
– Кэлин хамсык ыарыы сабардаан, биһиэхэ эмиэ уларыйыы бөҕө буоллаҕа дии. Бэрчээкки мааска, вакцина ирдэниитэ, араас аныылыһы туттарыы... Киһи син сыыйа үөрэнэр эбит. Быйыл кэм күрэхтэһиилэр буолуталаатылар. Былааммытын этэҥҥэ толордубут. Миэхэ уонна оттон эмиэ саамай дьулуспут дьулуһуум, бэлэмнэммит бэлэмнэниим туолан, бульдозербар 8-с эрэсэрээти толорбутум ситиһиим буолар. Мантан инньэ өссө хоннохтоохтук үлэлиэм дии саныыбын. Хампаанньабыт салалтата да этэринэн, былаан сыыйа эбиллэн, улаатан иһиэҕэ. Онон инникигэ бүк эрэллээхпин. Бииргэ үлэлиир уолаттарбар таһаарыылаах үлэни, тус олохторугар ситиһиилэри баҕарабын! Оттон АЛРОСА хампаанньабытыгар, салаа тэрилтэлэригэр оҥорон таһаарыы саҥа былааннарын уонна тапталлаах өрөспүүбүлүкэбит, олохтоохтор тустарыгар таһаарыылаах үлэни баҕарабын!
– Кэпсээниҥ иһин махтанабын, Дмитрий. Сахабыт сирин экэниэмикэтин инники саҕахтарын түстэһэр үтүмэн үлэҕэр ситиһиилэри баҕарабын!
МИЧИЛ Гурьев,
Молуода бириискэтэ, Бул
