ТЫЛБЫТЫН мүччү тутан эрэбит...

Аҕыйах хонуктааҕыта саха билимин эйгэтигэр бэрт үтүө сонуну иһиттибит. Биһиги биир дойдулаахпыт, Гуманитарнай чинчийии институтун үлэһитэ Нина Иванова ааттаах-суоллаах Казань федеральнай университетыгар баран тыл дуоктарын истиэпэнин көмүскээн кэлбит. Аны туран, интэриэһинэйэ диэн, Нина Иннокентьева диссертацията саха тылын быһаччы бүгүҥҥү күннээҕи туругун, балаһыанньатын арыйар, кэлим социология чинчийиилэригэр олоҕурар. Ол эбэтэр, күннээҕи олоххо быһаччы сыһыаннаах уонна практическай суолталаах. Бу чинчийиилэргэ олоҕуран өрөспүүбүлүкэбитигэр тыл бэлиитикэтин кытта сүрүннүөххэ сөп. Билим эйгэтэ диэн киэҥ буоллаҕа, сорох учуонай ханнык эрэ уустук грамматическай формалары ырыппыт үлэтэ анал идэтийбит учуонайдарга эрэ туһалаах-сыаналаах буолар үгэстээх.

Нина Иванова тыл эспиэрин быһыытынан “Кыым” хаһыакка урут элбэхтик бэчээттэнэн турар. В.Ленин илэ бэйэтинэн үөрэммит, аатырбыт Казаннааҕы университекка баран дуоктар истиэпэнин көмүскээбитинэн истиҥник эҕэрдэлээн туран, киниттэн бэрт аҕыйах тылы кэпсии түһэригэр көрдөстүбүт.

– Нина Иннокентьевна, эн наука эйгэтигэр хаһааҥ­ҥыттан киирэн үлэлии сыл­дьаҕын?

– СГУга нуучча тылын салаатын бүтэрэрбэр, дипломнай үлэм Бүттүүн Арассыыйатааҕы устудьуоннар куонкурустарыгар 2-с миэстэни ылбыта. Ол кэннэ, учууталларым ыҥы­рыыларынан, СГУга үөрэммит факультеппар Уопсай тылы билии уонна этнолингвистика кафедратыгар лабараанынан, ассистенынан, преподавателинэн, кэбиниэт сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитим. 2002 с. хандьыдаат истиэпэнин көмүскээбитим.

– Туох тиэмэҕэ?

– Судургутук быһаардахха, саха дьоно нууччалыы саҥа­ралларыгар, сүрүннээн, туох алҕаһы таһааралларын ырыппытым. Араадьыйа, тэлэ­бии­дэнньэ үлэтигэр олоҕуран. Ол үлэбинэн анал үөрэнэр бо­суобуйа кытта таһаа­ран СМИ үлэ­һиттэригэр түҥэтэлээ­битим.

Ити кэмҥэ СӨ бэрэсидьиэнэ В.Штыров тыл бэлиитикэтигэр болҕомтону ууран, анал ыйаах таһааран, Тыл сэбиэтэ тэриллибитэ, Тыл сайдыытын бырагыраамата оҥоһуллубута, үбүлээһин көрүллүбүтэ. Ол түмүгэр Гуманитарнай чинчийии институтугар 5 киһилээх отдел арыллыбыта. Кафедрам салайааччыларын быһаччы кыһамньыларынан, мин ол отделга үлэҕэ киирбитим.

Билигин ылсан үлэлии сылдьар, диссертация көмүскээбит тиэмэм аата бэрт уһун, уустук, ону ааттыырбар бэйэм кытта сылайабын. “Языковая ситуация в РС(Я): Якутский язык в условиях языковой неоднородности (этнопсихолингвистический аспект)” диэн. Суруйар тиэмэм сонун, ураты буоллун диэн, лингвистика, социология этнопсихология курдук билим араас салааларын таҥан оҥордум.

– Дуоктар истиэпэнин көмүскүүр ыарахан эбит дуу? Аҕыйах сыллаахха диэри биһиэхэ дуоһунастаах дьон, чунуобунньук барыта сымыйанан хандьыдаат, дуоктар истиэпэнин ылар этэ. Ол кэннэ “ити киһи үлэ­тэ килэччи устан ылыы, плагиат үһү” диэн айдаан буолааччы...

– Ол кинилэр хайдах кө­мүскүүллэрин билбэппин... Баҕар эн этэриҥ курдук итинник уоруу наһаа элбээн эбитэ буолуо, билигин дуоктар истиэпэнин көмүскүүр аһара уустугурбут... Кыра кыһалҕалаах киһи ылсыбат да дьыалата буолбут. Бүтүн Арассыыйатааҕы аттестация Хамыыһыйата (ВАК) бигэргэппит бэчээтин уорганыгар саамай аччаабыта 15 научнай ыстатыйа, отделлар истэригэр дьүүллэһии, “предзащита”, 9 ыйы быһа тиһигин быспат дьүүллэһии-мунньах, суруйбут үлэҕин аангылыйа тылынан тылбаастааһын (ол Казань университетын ирдэбилэ), хас да түһүмэхтээх бэрэбиэркэ, "антиплагиат” бырагырааманы ааһыы, оппоненнары талыы, үлэҥ аннотациятын атын уруулуу тыллаах эрэгийиэннэр институттарыгар-университеттарыгар ыытыы... Аны туран, диссертацияҕын көмүскүүргүн барытын толору камераҕа устан ВАКка ыытыахтааххын. Онуоха эбии, хоруона дьаҥа туран, мин үлэбин быһаччы салайса сылдьыбыт кырдьаҕас учуонайдар ыалдьаллар, ол иһигэр наука эйгэтигэр киэҥник биллэр, атын эрэгийиэҥҥэ олохтоох икки улахан учуонай өллүлэр, ону атын дьонунан солбуйуу... Барыы-кэлии барыта хааччах... Уопсайынан, диссертация көмүскүүргэ наһаа эрэйдээх кэм эбит.

– Дьэ көмүскээ­тиҥ...

– 3,5 чааһы быһа тура тэбинэн туран көмүскээтим. Казань университетын аата өссө “Приволжскай” диэн самалыктаах. Онон ыаллыы өрөс­пүүбүлүкэлэртэн эмиэ кэлбиттэр. “Үлэбин атын эрэгийиэннэргэ ыыталаабытым” диэбитим дии... Олортон 13 өйүүр, “үчүгэй үлэ” диэн хайгыыр отзыв кэлбит этэ. Дагестантан, Туваттан, Бурятияттан, Кабарда-Балкарияттан, Татарстантан бэйэтиттэн... Өссө АХШ Чикаготааҕы университетыттан кытта биһирэбил баара.

Ыйытыы бөҕө. Туох да хара баһаам. Уруулуу омуктар учуонайдара Саха сиригэр тыл туругун аһара болҕойон кэтээн көрөллөр, билэллэр эбит. “Сахалары улаханнык итэҕэйэбит, тылы туруулаһыы боппуруоһугар эһиги инники күөҥҥэ сылдьаҕыт, флагманнаргыт” дииллэр.

2012, 2015 сылларга саха тэлэбиидэнньэтин, араадьыйатын үлэһиттэрин тылларын анаалыстаабытым. Онно олоҕуран, “сахалыы көрдө­рөр-иһитиннэрэр СМИ тэрил­тэлэригэр болҕомто ууран, турунан туран сылга иккитэ-үстэ сэминээр, дьарык ыыттахха, тыллара биллэ-көстө тупсар эбит” диэбиппин аһа­ра улаханнык сэргээтилэр. Чуол­кайдаһыы бөҕө. Итини таһынан, оҕо төрөөбүт тылын туттуутун интэриэһиргииллэр. Өрөспүүбүлүкэ салалтатын өт­түттэн саха тылыгар туох өйөбүл баарын ыйытала­һал­лар...

– Дьэ, ону туох диэтиҥ?

– Туох диэхпиний, кырдьыгы, баары этэр буоллаҕым... Эн көрдөххүнэ, өрөспүүбүлүкэ салалтатын өттүттэн саха тылыгар туох эмэ күттүөннээх көмө, болҕомто баар дуо?

– Чэ, арыый бэтэрээ кэлиэххэ... Саха тылын бүгүҥҥү күннээҕи саамай тыҥаан турар кыһалҕата тугуй?

– Биһиги сахабыт тыла, РФ атын эрэгийиэннэригэр, өрөспүүбүлүкэлэригэр холоотоххо, арыый туруктааҕын бары билэбит. Ону элбэхтик этэбит-тыынабыт. “Атыттартан үчүгэйбит, атыттар биһигини батыһаллар” дэнэбит, ордук курдук сананабыт. Оннук дэһэ олорон мүччү тутан эрэбит... Ыччат, оҕо саха тылыттан олус күүскэ тэйэн эрэр. Билигин оннооҕор биир да нуучча суох, ким да нууччалыы саҥарбат саха бөһүөлэктэригэр кытта оҕолор нууччалыы тылланан улааталлар. Горнай, Бүлүү улуустарын кытыы бөһүөлэк­тэригэр сылдьан саха оҕотун 7 %-на букатын нууччалыы эрэ саҥарарын бэлиэтэммитим.

– Бука, сахалыы-нууччалыы булкуйа саҥараллара буолуо...

– Суох, нууччалыы эрэ са­ҥараллар. Сахалыы тылы бэрт дэҥҥэ эрэ кыбыталлар. Ити барыта – төлөпүөн дьайыыта. Саха тылын улахан сатарыйыыта интэриниэти, көмпүүтэри кытта быһаччы ситимнээҕэ өйдөнөр. Ол курдук, мин кэтээн көрүүбүнэн, ити ордук 1989-1990 с. кэннилэригэр төрөөбүт ыччаттан саҕаланна. Билигин ол кэмнэргэ төрөөбүт ыччат бэйэтэ оҕолонор-уруу­ланар кэмэ кэллэҕэ. Өссө биири кэтээн көрөбүн: элбэх оҕолоох ыалларга сорох оҕоҕо болҕомто тиийбэт буолар эбит. Холобур, ыал бастакы, иккис оҕотун кытта анаан алтыһар, дьыссаакка илдьэр-аҕалар, оскуолаҕа киирдэҕинэ балаһыанньатын билэ сатыыр, төрөппүт мунньахтарыгар сылдьар, үөрэ­ҕэр көмөлөһөр уо.д.а. эбит буоллаҕына, үгэс курдук, үһүс-төрдүс оҕоҕо оннук улахан болҕомто уостан хаалар. Этэргэ дылы, “улахан оҕолор сылдьыбыттара, итини барытын ааспыттара, кини да сылдьар ини” диэн курдук сыһыан үөскүүр.

Тылбыт дьүдьэйиитигэр дьыссаат, оскуола эмиэ улахан дьайыылаахтар. Мин көр­дөхпүнэ, кэнники сылларга ити чааһыгар төттөрү түһүү баар. Сахалыы саҥарбат, нууччалыы эрэ кэпсэтэр оҕолортон таҥыллыбыт “дьыссаат сахалыы бөлөхтөрө” баалларын бары билэбит. Саха тылын биридимиэт эрэ быһыытынан үөрэтэр, ол эбэтэр үөрэппэт “сымыйа саха кылаастара” бааллар. Эдэр төрөппүт ону араарбат, өйдөөбөт, “бу кылааска саха тылын үөрэтэллэр эбит” дии санаан оҕотун онно биэрэр.

Билигин эдэр төрөп­пүт бокуойа суох: үлэ-хамнас, инстаграм-бассаап... Оттон оҕо кимиэхэ да мэһэйдээбэккэ олорон чааһы-чааһынан төлөпүөнү хаһар. Маннык эйгэҕэ сылдьан оҕо хайдах сахалыы тылланыаҕай?

Оҕо хойутаан тылланыыта аһара элбээтэ. 3-4 саастарыгар диэри саҥарбат оҕо элбэх. Төрөппүт оннук оҕотун, биллэн турар, логопедка, сурдопедагогка илдьэр. Аны онно биир кыһалҕа: оҕо сахалыы тылланарыгар көмөлөһөр кыахтаах сахалыы тыллаах логопед тиийбэт. Сахалыы логопедтар кэлин эрэ баар буолан эрэллэр. Холобур, урут өрөспүүбүлүкэбитигэр анал Логопедия киинэ Нерюнгри эрэ куоракка баара. Саха төрөппүттэрэ тыллара дьиэктээх оҕолорун үөрэттэрээри, төһө эрэ болдьоххо, Нерюнгрига көһөн тиийэллэр. Хас да оҕолорун кытта. Нерюнгрига сахалыы эйгэ, оскуола суох буолан, төһө эрэ кэм буолан баран, бу ыаллар дойдуларыгар оҕолорун барытын нууччалыы тыллаах оҥорон төннөллөр. Биир оҕолорун саҥара үөрэтээри...

Сахалыы үөрэтии мөлтөө­һүнүгэр, төрөппүттэр этэллэринэн, түөрүйэҕэ, грамма­ти­каҕа олус охтубут саха тылын учуобунньуга эмиэ дьайар. Ол учуобунньуктары эдэр төрөппүт бэйэтэ өй­дүүр кыаҕа суох буолан, оҕотун нуучча кылааһыгар көһөрбүт түбэлтэлэрин бэлиэтиэхпин сөп. Аҕыйах хонук­тааҕыта Казань куоракка сылдьан, учуобунньугу оҥорор институт үлэһиттэрэ анаан-минээн татаар тылын учуобунньуктарын саҥалыы көннөрөн таһаарбыттарын биллим. Наукатын, грамматикатын, түөрү­йэтин аҕыйатан. Оҕоҕо тиийимтиэ оҥорон. “Оннук уларыйыы киирэрин кытта, татаар тылынан үөрэниэн баҕалаах оҕо тута элбээтэ” диэн үөрэллэр-көтөллөр этэ.

Уопсайынан, түмүктээн эттэххэ, саха тыла туруктаах буоларын туһугар, Өрөспүү­бүлүкэбит салалтатын өттүт­тэн хайаан да судаарыстыбаннай сыһыан, көмө баар буолуохтаах. Билигин саха тылын туһугар долгуйар, киирсэр араас уопсастыбаннай түмсүүлэр, эдэр төрөппүттэр холбоһуктара, биирдиилээн актыбыыс дьон элбэхтэр эрээри, судаарыстыбаннай сыһыан, систиэмэлээх көмө суох буоллаҕына: түмүк биир – тылбыт эстиитэ. Ити чааһыгар өрөспүүбүлүкэбит салалтатыттан атын эрэнэрбит ким да суох. Холобур, РФ Наукаларын академиятын, Үөрэҕин министиэристибэтин сорох улахан дуоһунастаах дьоно кыра омуктар тылларыгар букатын наадыйбаттарын, туох да туһата-кэскилэ суох дьыала курдук көрөллөрүн кистии да барбакка аһаҕастык этитэлээн тураллар. “Кыра омуктар бэйэлэрин баҕаларынан нуучча тылыгар көһөллөр, добровольнай ассимиляция бара турар” диэн өйдөбүлээхтэр. Онон дойду кииниттэн биһиги тылбыт туһугар ким да долгуйбата өйдөнөр. Холобур, билиҥҥи Арассыыйаҕа оскуолаҕа бэйэтин төрөөбүт тылынан (татаардыы, сахалыы уо.д.а.) оҕо 4-5 %-на эрэ үөрэнэр. Ону таһынан, оҕо 4,5 % оҕо төрөөбүт тылын биридимиэт быһыытынан үөрэтэр. Дьиҥинэн, кинилэри өйөөһүн туох да улахан ороскуоту эрэйиэ суоҕун сөп этэ.

– Нина Иннокентьевна, “Кыым” ааҕааччыларын аатыттан дуоктар истиэпэнин ылбыккынан эҕэрдэлиибит! Саха тыла туругурарын туһугар сыралаах үлэҥ өссө ситиһиилээх, кыайыылаах буоллун!

Иван Гаврильев.