Бокуруоп күн үүнэр түүнүгэр Нам улууһун Таастааҕар кимэ биллибэт дьон массыынанан “Саха сүөһүтэ” хааһына тэрилтэтин үс саха сүөһүтүн доруоп саанан тирээн кэриэтэ ытыалаан улаханнык бааһырдыбыттар. Сарсыныгар Тулагыга эмиэ кимэ биллибэт дьон сылгыны ытан өлөрбүттэр. Дьон арааһы сабаҕалыыр. Түүн фаранан уоран бултааччылар харах уота көстөрүнэн, түбэһиэх ытыалаабыттар дииллэр. Таастаах субайдара, эдэр саха сүөһүтэ бөһүөлэктэн 6-7 км сиргэ сылдьыбыттар. Саха сүөһүтэ билигин тоҥмот. Онон “сүөһү балаҕан ыйыттан хотоҥҥо турар” диэн өйдөбүлгэ иитиллибит бэдиктэр туртастар диэн уоран ытыалаабыт буолуохтаахтар. Ол дьон биир сиргэ тохтоон арыгылаабыт суоллара көстүбүт. Силиэстийэ бара сылдьар. Бу судаарыстыба хааһынатын хаһаайыстыбатыгар улахан хоромньуну оҥорбут буруйу арыйыы, этэллэрин курдук, Нам полициятын “чиэһин дьыалата”. Арыллыбакка хааллаҕына, ааттарын-суолларын улаханнык түһэн биэрэллэрэ чахчы.
Ити курдук сыл аайы уоруйахтар уоран сиэн, массыына түҥнэри көтөн, быраканьыардаан өлөрөллөрүттэн тыа дьоно ночоот бөҕөтүн сүгэллэр. Барытыгар буруйдаахтары булбаттар. Дьиҥэр, билиҥҥи араас технология сайдыбыт кэмигэр суолларга видеокамера, эбэтэр спутнигынан кэтээн туох сылдьарын барытын билэн, дьоҥҥо хоромньу оҥорбут буруйдаахтары тута булар гына үлэни тэрийиэххэ сөп этэ. Онон инникитин дьон сүөһүтүн, сылгытын уоруу, бааһырдыы курдук, хаһаайыстыбаларга, ыалга хоромньу оҥоруу арыллан, буруйдаахтар улахан ыстараап сүгэллэрэ буоллар, тардыныа этилэр. Ил Түмэн дьокутааттара, ситэриилээх былаас бу боппуруоска болҕомто ууран, күүскэ үлэлэһэллэрэ дьоҥҥо көмүскэл, эрэл буолуо этэ.
Тыа дьонун өссө биир улахан кыһалҕата, бэйдиэ эбэтэр хаһаайыннаах эрээри босхо сылдьар ыттар буолаллар. Үөрдүспүт ыттар оҕону, дьону ытыраллар, дэриэбинэҕэ хаамтарбаттар диэн айдаан сыл аайы тахсар да, олохтоох улуус, нэһилиэк былаастара, өрөспүүбүлүкэ эмиэ, ыты көмүскээччилэр сокуоннара кытаанах диэн баран, ытыстарын эрэ нэлэҥнэтэллэр.
Госдума дьокутаата Бурматовы өргөс туттубут бу дьон наһаа агрессивнайдар, омугу араастаан үөҕэллэр. Сахалары үөҕэллэрин аахтахха, киһи үөрэхтээхпит, үрдүк култууралаахпыт диир дьон маннык тыллаһалларыттан кэлэйэр.
Дьону ытырдахтарына, тииһин суолун аайы хастыы эмэ тыһыынчаны суутунан төлөтүү син кыаллыан сөп буоллаҕына, сүөһү эрэйдээҕи тыыннаахтыы тартахтарына, ким да эппиэти сүкпүтэ иһиллибэт.
*****
Аҕыйах хонуктааҕыта Эбээн Бытантай улууһун Саккырыыр бөһүөлэгин олохтооҕо, саха ынаҕын иитэр ботуруйуот С.Д. Слепцова тыһаҕаһын бөһүөлэк босхо сылдьар ыттара тутан, төбөтүн, муннун этин тыыннаахтыы быһыта тыытан сиэбиттэр. Сүөһү муҥнаах куотан, дьиэтигэр кэлбитин хаһаайка бэтэринээрдэргэ көрдөрбүт, тикпиттэр, эмтии сатаабыттар да, бааһа улахана бэрдиттэн сатаан аһаабат да, уулаабат да буолбутун иһин, өлөрөргө тиийбит. Бу эһиил төрүөхтээх, сүөһү төрдө буолуохтаах тыһы тыһаҕас, киһи сонньуйар, ыттартан “ыттыы өллө”. Ыал хаһаайыстыбатыгар оҥоһуллубут бу улахан ночооту ким сүгэр? Полицияҕа, былаас уорганнарыгар сайабылыанньа бэриллибит.
Мин Саккырыырга ветуправлениеҕа уонна нэһилиэк дьаһалтатыгар тахсан ыйыталастым. Бэтэринээрдэр салайааччылара С.В. Николаева этэринэн, быйыл сүөһүнү улаханнык бааһырдыыларын иккис түбэлтэтэ тахсыбыт. Сайын ыттар эмиэ эдэр сүөһүгэ саба түспүттэр. Муҥнаах бааһа улахан буолан, киһи да сонньуйар, билиҥҥэ диэри эмтэнэ сылдьаахтыыр. Ыттар 4-түү эҥин буолан, үөрдүһэн саба түһэллэр эбит.
Нэһилиэк баһылыга С.С. Аликов балаҕан ыйыгар быыбарга талыллан, саҥа үлэлээн эрэр. Сергей Сергеевич, саҥа баһылык диэтэххэ, ыттар боппуруостарын сокуон хараҕар сөп түбэһиннэрэн, кытаанахтык бэрээдэктиир санаалаах: “Нэһилиэк сэбиэтигэр ыты иитиини бэрээдэктииргэ быһаарыы ылан бэтэринээрдэри, административнай хамыыһыйаны, нэһилиэк Сэбиэтин дьокутааттарын мунньаммыт, ыалы барытын кэрийэн баар ыттарга пааспардааһын, ыытыахха наада диэн этии киллэрдим. Хаһаайыннаах ыты барытыгар хаартыскаҕа түһэрэн, тустаах дааннайдары киллэрэн анал пааспар оҥоһуллуо, анал нүөмэр иҥэриллиэ. Ыттары чиптээһин эмиэ былааннанар. Пааспардааһыны бүттэҕинэ, хаһаайына суох ыттар көстөн кэлиэхтэрэ. Сокуон этэринэн, өлөрөр бобуллар, онон тутуталаан, аттаныллыахтаах. Дьон-сэргэ “хаһаайыннаах ыттар сүөһүгэ саба түһэн бааһырдаллар” диэн үҥсэр. Хас биирдии пааспардаммыт ыт кимиэнэ буолара көстөр бэлиэлээх буоллаҕына, дьону ытырбыт, сүөһүгэ саба түспүт ыт кимиэнэ буоларын билэн, административнай миэрэҕэ, ыстараапка тардыахха наада. Ыты иитэр дьон уопсастыба иннигэр эппиэтинэстээхтэрин өйдөөтөхтөрүнэ эрэ тардыныахтарын, ыты иитии бэрээдэктэниэн сөп. Бастакы хардыыбыт итинник” – диэн кэпсээтэ.
***
Сүөһүнү ыппыт дьон тутуллан, С.Д. Слепцова тыһаҕаһын туппут ыттар хаһаайыннара биллэн, буруйу сүкпүттэрин, ороскуоту төлүүллэр дуу, суох дуу – биллэриэхпит. “Төрүт баай” уопсастыбаннай тэрилтэттэн СӨ борокуруора М.Н. Поповка саха сүөһүтүгэр кыыллыы саба түһүүлэр дьыалаларын хонтуруоллууругар көрдөһөн сурук ыытыахпыт.
Сүөһүнү уоруу, ытыы, ыттары тутуу, дьоҥҥо саба түһүүлэрин туһунан чахчылары миэхэ, “Кыымҥа”, ыытар буолуҥ. Ыт боппуруоһугар нэһилиэнньэ кыһалҕатын мунньан Саха сириттэн Госдума дьокутааттарыгар тиийэ туруорустахпытына, тустаах сокуон ылылыннаҕына, бэрээдэк үөскүөҕэ. Кыылы, ыты көмүскээччилэр бу тыһаҕаһы ыттар тыыннаахтыы төбөтүн көмүллээбиттэригэр сүөһүнү эмиэ сокуон хараҕынан көмүскүөхтэрин наада буолбатах дуо? Сокуон наар кэлтэйдии барбыта үтүөҕэ тиэрдибэт.
Саха ынаҕын иитэр Таастаахха хоруона вируһа суох
Алтынньы саҥатыгар “Төрүт баай” чилиэннэрэ: «История моей коровы Суораттаах длиной в 360 миллионов лет» кинигэ ааптара, т/х билимин хандьыдаата, иммуногенетик Диана Чомчоева, Яков Алексеев, Сардаана уонна Валерий Ефремов буолан кинигэни сүрэхтии саха ынаҕын иитэр Нам улууһун Таастаах нэһилиэгэр тахса сылдьыбыттара. Онно сылдьан Диана Васильевна нэһилиэк дьоно саха сүөһүтүн бородууксуйатын төһө элбэҕи аһыылларын туһунан кыра ыйытык оҥорбут. Онно көстүбүтүнэн, саха сүөһүтүн бородууксуйатынан аһыыр дьон ортотугар биир да киһи хоруона вируһугар ыалдьыбатах эбит.
Ити информацияны Нам Таастааҕын баһылыга Егор Панкратьевич Лихановтан ыйыппыппар: “Былырыын ковид кэлбит бастакы сылыгар нэһилиэккэ ким да ыалдьыбатаҕа. Дьиҥэр, чугас Салбаҥ нэһилиэгэр ыам ыйыгар ковид өрө тура сылдьыбыта. Биһиги ыксааммыт, суолу бүөлээн, үс хонукка тимир шлагбауму кытта туруора сылдьыбыппыт. Быйыл нэһилиэккэ биир эрэ киһи бу күһүн ааһар булчуттартан сыстан ыалдьан баран, үтүөрэн үлэҕэ таҕыста. Онон, чахчы, саха ынаҕын бородууксуйатынан аһыыр нэһилиэнньэ ыарыыга соччо бэриммэт быһыылаах. Ону таһынан, быйыл күһүн эбии ылан, нэһилиэнньэ 80% вакциналанна. Сайын баһаардарга 500-чэкэ киһи кэлэ сылдьыбыта. Ол да буоллар күһүн эбии вакцина туруортарыахпытыгар да диэри ковид ыарыыта биллибэтэҕэ. Оттон эмиэ баһаарга эмсэҕэлээбит, биһиги курдук элбэх киһи кэлэн барбыт ыаллыы Фрунзе нэһилиэгэр баһаар кэнниттэн элбэх киһи ковидка ыалдьыбыта. Нэһилиэккэ 400 ынах сүөһү баар. Саха сүөһүтэ босхо сылдьар, аһын айылҕаттан бэйэтэ булан аһыыр. Хаайыыга, баайыыга сылдьар сүөһүтээҕэр доруобуйата, иммунитета күүстээх буолара чахчы. Ыты холобурдаатахха, иитэр дьон билэллэр, тыанан-хонуунан босхо сылдьар ыт ыарыйдаҕына, бэйэтигэр наадалааҕын булан эмтэнэр, доруобай, күүстээх буолбат дуо? Оттон баайыыга турар ыт мөлтүүр. Онон Д.В. Чомчоева бэлиэтии көрбүтүн кытта сөбүлэһэбин”, – диэн бигэргэтэн кэпсээтэ.
Баһылык кэпсээнэ, чахчы, толкуйдатар. Бүгүҥҥү туругунан Намҥа, өрөспүүбүлүкэҕэ хоруона дьаҥа биир саамай элбэх тарҕанар улууһугар, Таастаах “ковида суох оазис” буолбута кими баҕарар дьиктиргэтиэ.
х х х
Таастаахтан сэдиптээн, былыр-былыргыттан саха ынаҕын эрэ иитэн кэлбит Эбээн Бытантай улууһугар хамсык хайдаҕын тэҥнээн көрөбүт. Алтынньы 18 к. улуус оперыстаабын дааннайынан, ыарыы кэлиэҕиттэн 232 киһи ыалдьан баран үтүөрбүттэр. 3 тыһ. кыайбат нэһилиэнньэлээх улууска элбэх. Саамай элбэх киһи улуус киинигэр – Баатаҕай Алыытыгар (Саккырыыр) ыалдьар эбит. 190 киһи үтүөрбүт. Билигин хантаактаах – 8, эмтэнэ сылдьар 3 киһи – бары улуус киинин дьоно. Онно холоотоххо, Кустуурга (30), Дьарҕалаахха (12) аҕыйах киһи ыалдьа сылдьыбыттар. Билигин Кустуурга 3 киһи ыалдьан эмтэнэр. Тоҕо манныгый? Быһыыта, сүөһү ахсааныгар, төрүт ас-үөл дьоҥҥо төһө тиксэрэ оруоллаах быһыылаах. Алтынньы саҥатыгар улууска 873 саха сүөһүтэ, ол иһигэр ынаҕа баара-суоҕа 315 эрэ баар. Кэтэхтэр: 2 тыһ. кэриҥэ нэһилиэнньэлээх Саккырыырга – 284, 700-тэн тахса киһилээх Кустуурга – 257, 200-тэн тахса киһилээх Дьарҕаалаахха 110 саха сүөһүлээхтэр. “Саха сүөһүтэ” хааһына тэрилтэтигэр – 222, ол иһигэр Кустуурга – 120 (20 ыанар ынах). Исписэлиистэр этэллэринэн, быйылгы идэһэни өлөрүү кэннэ 600-чэкэ хаалара буолуо диэн.
Улуус кыл. бырааһа А.А. Баишев этэринэн, урут олус бөҕө доруобуйалаах, кытаанах иммунитеттаах улуус олохтоохторо ССРС ыһыллыбытын кэннэ, төрүт ас аҕыйаан, астара уларыйан, иммунитеттара мөлтөөн, 90-с сылларга диэри ыалдьыбатах ис-үөс, атын ыарыылар элбээбиттэр.
Улууска саха ынаҕын иитии, хомойуох иһин, аҕыйаан иһэр. Кэтэхтэр сааһыран эһэллэр, эдэрдэр сыстыбаттар. Хааһына тэрилтэтигэр былырыын уустук балаһыанньалаах “Бытантай” ГБУ-ну биэрбиттэрэ саҥа өрүттэрэ буолуо. Онон сүөһү аҕыйаан, улуус киинигэр саха ынаҕын үүтүн-этин элбэх дьон амсайбатаҕа ыраатта дииллэр. Кырдык, аҕыйах сүөһү үүтэ-этэ барыларыгар тиийбэт. Оттон элбэх саха сүөһүтэ, ол аата үүтэ-этэ кэм дьоҥҥо тиийэр сиригэр – Кустуурга, Дьарҕаалаахха, ыстатыыстыканы көрдөххө, ковид быдан аҕыйах. Улуус балыыһатын дааннайынан, Кустуурга үксэ киин сиртэн кэлбит дьон ыалдьыбыттар. Ону ааҕыстахха, ити икки нэһилиэккэ төрүт аһылыктаах олохтоохтор иммунитеттара улаханнык алдьана илик буолан, тулуктаһан олороллор.
Бу кылгас саба быраҕан ырытыы билим чинчийиитэ буолбатах, сабаҕалааһын бэрээдэгинэн оҥоһулунна. Ол эрээри саха ынаҕын иитэр, төрүт үүт-эт астарын аһыыр нэһилиэктэр иммунитеттара бөҕөтүн бигэргэтэр дии саныыбын. Онон Диана Васильевна Чомчоева өрөспүүбүлүкэ салалтатын, билимин, уопсастыбаннаһын саха сүөһүтэ олохтоох нэһилиэнньэ иммунитета бөҕөргүүрүгэр оруолун чинчийиэххэ диэн этэрин кытта сөбүлэһиэххит дии саныыбын. 2018 с. Ил Дархан А.С. Николаев саха сүөһүтүн элбэтэри улахан судаарыстыбаннай сорук гынан туруорбута кэлэр өттүгэр айылҕа тургутууларыгар, ол иһигэр хоруона вируһуттан, саха дьонун төрүт аспыт быыһыа диэн өтө көрүү курдук буолан тахсыбыта Үрдүк Айыылары кытта сибээстээх курдугунан дьикти.
Владимир Степанов
