Саха сирин Ийэлэрин күнэ, төһө даҕаны бу ааспыт өрөбүлгэ буолан аастар, бэлиэ күн нэдиэлэни быһа салҕанар куолута. Ийэ барахсан, чыыныттан-хааныттан тутулуга суох, төрөппүт оҕотугар мэлдьи даҕаны саамай чугас, күндү киһитэ буоллаҕа. Онон сиэттэрэн, биллэр дьоммут бэйэлэрин күн күбэй ийэлэрин сылаас тылынан ахтан-санаан ааһалларыгар көрдөстүбүт.
Антонина ГРИГОРЬЕВА, Ил Түмэн судаарыстыбаннай мунньаҕын вице-спикерэ:
– Биһиги ийэбит, Тихонова Александра Прокопьевна – үөрэхтээһин эйгэтигэр 58 сыл үлэлээбит бэтэрээн. Үйэтин тухары Ньурба 1 №-дээх оскуолатыгар учууталлаабыта, саабыстаабыта, районоҕа, гороноҕа үлэлээбитэ. Өйдүүрүм тухары актыыбынай уопсастыбанньык этэ. Дойдутугар, кэлин Дьокуускай куоракка дьахталлар сэбиэттэригэр тигинэччи үлэлээбитэ. Урут “москвичтаах” буолара. Онтугар олордо даҕаны, ханна баҕарар тиийэрэ. Онтун быыһыгар дьиэтигэр-уотугар бастыҥ хаһаайка. Илиитигэр талааннаах, сатабыллаах буолан иистэнэрэ, күрүчүөгүнэн эмиэ бэркэ баайара. Онон биһиги мэлдьи ийэбит тикпит, киэргэппит таҥаһын кэтэр этибит. Хаһан даҕаны чуҥкуйан олорбот киһи. Бэйэтэ географ буолан, айылҕа дьикти мастарын хомуйарын сөбүлүүрэ. Хас даҕаны маһы арааска бары холоон оҥорбутун-чочуйбутун Элгээйитээҕи, Тойбохойдооҕу мусуойдарга бэлэхтэтэлээбитэ.
Ийэбит билигин даҕаны сааһырдым диэбэт, дьиэтинэн-даачатынан тигинэччи хамсана, дьарыктана сылдьар. Даачатыгар үүнээйитин бэрийэр, сиэннэригэр, хос сиэннэригэр кэлэ-бара көмөлөһөр. Аныгы олох тэтимиттэн хаалсыбат, туох саҥаны барытын умсугуйа көрсөр. Билигин сыыппара үйэтэ буолбутун кэннэ, аны тиэхиньикэнэн үлүһүйэн эрэр, тааҕы таах куйаар ситимигэр киирэр-тахсар, көҥүл холбонор. “Сатаабаппын” диэн тылы туттубат. Мэлдьи билэ-көрө сатыыр мөккүөрдээх.
Александр КИМ-КИМЭН, СӨ Конституционнай суутун бэрэссэдээтэлэ:
– Ийэ диэн хас биирдии киһиэхэ чугас. Ийэм Мария Дмитриевна Кириллина-Ким диэн. Миигин Дьокуускай куоракка төрөппүтэ. Ол кэмҥэ “Кыым” хаһыакка дьиэ сууйааччынан үлэлии сылдьар эдьиийэ Евдокияҕа көмөлөһө сылдьар кэмэ эбит. Инньэ гынан, биһиги ол эдьиийбитин кытары “Кыым” хаһыат оччотооҕу дьиэтигэр дьукаахтаһан олорбуппут. Хаһыат үлэһиттэрэ дьахталлар бары миигин төрүөхпүттэн көрөн-истэн, тэҥҥэ бүөбэйдэспиттэр. Дмитрий Хамаров диэн хаартыскаҕа түһэрэр кэрэспэдьиэн мин биэс ыйдаахпар үйэтитэн кэбиспитэ. Оччотооҕу “Бэлэм буол” хаһыакка төрдүс сирэйигэр тахсан турардаахпын. Онон мин “Кыымы” кытары итинник сибээстээхпин. Аҕыс ыйбар дьонум Покровскайга көһөн тахсаллар.
Ийэм барахсан сэрии оҕото, инбэлиит буолан, биир даҕаны кылаас үөрэммэтэх этэ. Өйдүүрүм тухары барахсаным тэрилтэлэргэ дьиэ, арыт иһит сууйааччынан сылдьыбыта. Таһырдьа саастыы оҕолорум күн кыһалҕата суох оонньуу, лапталыы, путбуоллуу сылдьалларын көрөн, кыра киһи ымсыырарым ханна барыай... Ол да буоллар, төһө да ымсыырдарбын, оонньуу сүүрэн хаалбакка, ыарахан үлэлээх ийэбэр көмөлөһүөхтээхпин диэн эппиэтинэс сүгэн, мэлдьи көмөлөһөр этим. Иккис кылаастан тохсус кылааска диэри муоста сууйсубутум. Кырабыттан хара үлэни билбиппиттэн, үлэлээбиппиттэн төрүт кыбыстыбаппын, төттөрүтүн, киэн туттабын. Ийэбит, ыарахан үлэттэн хайдах курдук чаҕыйбакка, илиитин ньыппарынан, муоста сууйан биһигини, үс уолун, киһи-хара гынаттаабыта, үөрэхтээх дьон оҥортообута буолуой... Мин билигин ийэбинэн киэн туттабын. Ахсыс кылааска диэри ийэбин кытары муоста сууйсан улааппытым. Тиийиммэт-түгэммэт кыһалҕалаах олоҕу эппинэн-хааммынан билэн, олох үрүҥүн-харатын барытын амсайан улааппытым. Покровскайга аҕыс сиринэн олорбуппут, мэлдьи куортамнаһыы, кимнээххэ эрэ кыбыллан дьукаах олоруу. 1972 сыллаахха эрэ бэйэбит бас билэр дьиэлэммиппит. Ийэм миигин мэлдьи: “Үөрэхтээх киһи буол. Үөрэммэтэххинэ, биһиги курдук хара үлэһит буолуоҥ”, – диэн этэр этэ.
Улаатан, киһи-хара буолан төһөлөөх бүрүйүөмҥэ, эрэстэрээҥҥэ сылдьыбытым буолуой?! Ол гынан баран ийэм бэрэскитин курдук минньигэс бэрэскини амсайа иликпин. Ол курдук, ийэ аһа оҕотугар мэлдьи ураты минньигэс, сылаас буолар эбит. Ийэм бохоруонатыгар, бирээмэ, үрдүк сололоох киһини кытары быраһаайдаһар курдук, киһи бөҕөтө кэлбитэ. Бэл, миигин таспыт урукку-хойукку суоппардар кытары кэлбиттэрэ. Ийэм оннук киһиэхэ барытыгар үтүө санаалаах аанньал курдук киһи этэ. Ол иһин кинини сыаналыыр, ытыктыыр буолан, оччо элбэх киһи кэллэҕэ. Ол суоппардарым миигин үлэбэр илдьэн баран, төттөрү ийэбэр кэлэн аһыыллар, ирэ-хоро кэпсэтэллэр эбит. Кинилэр тугу тыынан олороллорун, дьиэ кэргэттэригэр туох кыһалҕалаахтарын барытын ийэм билэн олорор буолара. Бэйэтэ кыһалҕалаах олоххо олорбут буолан, дьоҥҥо барытыгар мэлдьи көмөлөһө сатыыр мөккүөрдээҕэ.
Захар НИКИТИН, Култуура кэллиэһин дириэктэрэ:
– Ийэм Клара Афанасьевна Никитина – миэхэ саамай күндү киһим. Кини олох араас ыарахаттарын аахсыбакка, төһө да эдэр сааһыгар огдообо хааллар, биһигини атахпытыгар туруорбутугар, үлэһит гыммытыгар, дьоллоох оҕо сааһы бэлэхтээбитигэр махталым муҥура суох.
Биир түгэни олус өйдөөн хаалбытым. Ыйдаҥалаах киэһэ ийэбиниин эдьиийим аахтан кэлэн иһэбит. Ийэм ыараханнык олороруттан олус хараастар этим, түргэнник үлэһит буолан көмө буолуохпун олус баҕарарым. “Ийээ, мин күнүскү үөрэхпин тохтотуом уонна кэтэхтэн көһүөм, үлэлиэм”, – диэбитим. Онуоха ийэм барахсан мөҕө былаастаан: “Эн мин туспунан олох санаама, эһигини эрэ үөрэхтээх, дьоллоох дьон оҥороору олоробун”, – диэбитэ өйбөр дириҥник хатаммыта. Ийэм баҕатын толорон, үрдүк үөрэхтэммитим. Аспирантураны бүтэрэн, научнай үлэбин көмүскээбитим. Ол тухары оччотооҕу ыйдаҥалаах киэһэҕэ ийэм эппит тыла өйбүттэн тахсыбатаҕа. Ийэм мындыр өйүгэр, сөҕүрүйбэт тапталыгар, күүстээх санаатыгар олус махтанабын. Олохпор хас биирдии кыайыыбын, ситиһиибин күн курдук күндү киһибэр ийэбэр аныыбын. Аттыбар баарыттан олус дьоллоохпун, сарсыҥҥы күҥҥэ эрэллээхпин, бигэ тирэхтээхпин. Ийэм таптала – көтөр кынатым, ийэм – үҥэр таҥарам.
Аскалон ПАВЛОВ, СӨ үтүөлээх артыыһа:
– Биһиги ийэбит Мария Гаврильевна Иванова – нэһилиэкпит бастакы учууталларыттан биирдэстэрэ. Кини 1922 сыллаахха Орто Бүлүү улууһун Бастакы Тоҕус нэһилиэгэр Орто Күөл диэн алааска Настаа уонна Хабырыыл Уйбаныаптар диэн сэттэ оҕолоох дьадаҥы ыалга бастакы оҕонон төрөөбүт. Адьас кыра сааһыттан үлэҕэ эриллэн, балтыларын, бырааттарын харайан улааппыт. Оскуолаҕа хара маҥнайгыттан билиигэ-көрүүгэ тардыһыылаах буолан, бастыҥнар ортолоругар сылдьыбыт. Бастаан нэһилиэгин, онтон Хампа сэттэ кылаастаах оскуолатын ситиһиилээхтик бүтэрэр. Ол кэннэ Бүлүү куоратыгар саҥа аһыллар орто оскуолаҕа ахсыс кылааска үөрэҕин салгыырыгар сүбэлииллэр. 1941 сыллаахха тохсус кылааһы бүтэрбитин кэннэ, аан дойдуну атыйахтаах уу курдук аймаабыт сэрии, ийэм дьылҕатыгар эмиэ хара суолун хаалларан ааспыта. Аҕата үлэ боруонугар ыҥырыллан, кини ситэ үөрэммэккэ, дойдутугар, дьиэтигэр-уотугар күүс-көмө буола тахсыбыт. Ийэм бу дьалхааннаах кэмнэргэ сэбиэт сэкирэтээрин быһыытынан нэһилиэгин үс холкуоһугар ыҥыыр атынан сылдьан, баартыйа уонна бырабыыталыстыба дьаһалларын тиэрдэрэ. Фронтан кэлбит суруктары ааҕан иһитиннэрии, бэбиэскэлэри хас биирдии киһиэхэ туттарыы, дьон ытаһыытын-соҥоһуутун истии эдэркээн кыыска дууһатын мууһунан хаарыйара. Иккис хомуурга сэбиэт бэрэсэдээтэлэ сэриигэ ыҥырыллан, аны эдэркээн кыыс бүтүн нэһилиэк, үс холкуос үлэтин-хамнаһын, олоҕун-дьаһаҕын тутан хаалар. Оччолорго учууталынан үлэлии сылдьыбыт Николай Афанасьевич Павловы кытары сүрэхтэринэн сөбүлэһэн, 1942 сыллаахха ыал буолаллар. Ийэбит бэрэссэдээтэллиирин таһынан өссө оскуолаҕа учууталлаабыта. Аҕабыт райком чилиэнин быһыытынан боруонньалаах эрээри, бэйэтин баҕатынан сэриигэ барбыта. Сэриигэ сылдьан дьонугар, кэргэнигэр суруйбут суруктарын билигин биһиги, оҕолоро, сиэннэрэ, ааҕабыт. Аҕам барахсан ийэбэр хас суругун ахсын нэһилиэгин салайарыгар, хаһаайыстыбатын дьаһанарыгар сүбэ-ама биэрэр эбит. Уоттаах сэрии бүрүүкээбит, уот кураан сатыылаабыт, унньуктаах уһун аас-туор аччык сылларга нэһилиэкпитигэр биир даҕаны киһи аччыктаан, хоргуйан өлбөтөҕө. Ол иһин биһиги оччолорго бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит ийэбитинэн киэн туттабыт. 1946 сыллаахха, аҕабыт сэрииттэн эргиллэн кэлбитин кэннэ, Бүлүү Бороҕонугар аҕабытын оскуола сэбиэдиссэйинэн, ийэбитин учууталынан аныыллар. Онон эдэр исписэлиис ыаллар тутуспутунан Бороҕон бөһүөлэгин төрүттэспитинэн бараллар. Билигин санаатахха, ийэбит учуутал буоларга айылҕаттан ананан төрөөбүт эбит.
Мин ийэм курдук холку, сырдык, амарах, истиҥ, сылаас эрэ кэлэр иһирэх, аһыныгас, асчыт, аламаҕай, үтүөкэннээх киһи ханна да суоҕа буолуо дии саныыбын. Дьону кытта биирдэ эмэ этиһэн дьохсооттоһорун, кими эрэ мөҕөрүн, сиилиирин эбэтэр кыыһыран-тымтан онон-манан быраҕаттана сылдьарын хаһан да көрбөтөҕүм. Аҕабыт мин биир саастаахпар 1966 с. суох буолбута. Онон ийэбит 11 оҕотун соҕотоҕун кэриэтэ атахтарыгар туруоран, барыларын үөрэттэрэн, үгүс өттүлэрин үрдүк үөрэхтээн, наар ол туһугар түбүгүрэн олорбута. Биирдэ эмэ нус-хас сынньалаҥ диэни билбэтэх дьахтар этэ. Ийэм барахсан иистэнньэҥ буолан, барыбытын кыһыҥҥы-сайыҥҥы таҥаспытын тигэн уһун киэһэлэри атаарара. Кыра уолун миигин: «Оҕом барахсан хаһан эрэ тиэргэммитигэр кэрэ куону сүгүннэрэн аҕалар?» – диэн дьээбэлээтэҕинэ, мин кыбыстан, «кыыһыран» хаастарым түрдэстэ түһэллэрэ. Аҕата суох улааппыт буоламмын, ийэм да, бииргэ да төрөөбүттэрим (ордук эдьиийдэрим) арыый хадаҕалаан ииппиттэрэ. 1986 с. ийэм утуйар оронугар киэһэлик бүтэһиктээҕин уһуутаан, тыына быстан, Орто дойдуттан кэлбэттии барбыт күнэ тус бэйэбэр олус ыараханнык ааспыта. Баар-суох киһибин сүтэрэммин, улаханнык аймаммытым, туоххаһыйбытым, тулаайахсыйбытым, соҕотохсуйбутум. Хараҥаны курдары көрөн кулгаах чуҥкунуур чуумпутугар ыар аһыыга ылларан сыппытым баара... Хомойорум диэн, кини мин ыал буоларбын, киниэхэ бэртээхэй сиэннэри аҕаларбын көрбөтөҕүттэн, оттон оҕолорум толору эбээ, эһээ диэни билбэтэхтэриттэн...
Туйаара СИККИЭР.
