Доруобуйа харыстабылын систиэмэтин “тупсарабыт” уонна киһи кыһыйара, “дьоҥҥо чугаһатабыт” диэн ааттаан, икки сыллааҕыта учаастактардааҕы балыыһалары, штаттары сарбыйталаан кэбиспиттэрэ. Дьэ, билигин бу иэдээннээх ыарыы аан дойдуну хам ылбытыгар, тыа сирин мэдиссиинэтэ ону хайдах көрсөн олорор? Олохтоохтор туох дииллэр?

      Бүтэһик эрэлбит – эһиэхэ!

      Эрэдээксийэҕэ Абый нэһилиэгин баһылыга Томскай Тимофей Арианович SOS биллэрэн кэриэтэ суруйар: “Биэксэрбит ааспыт нэдиэлэҕэ уурайан барда. Хамсык саҕаланыаҕыттан икки сэлиэнньэ бырааһа суох олоробут. Нэһилиэкпитин хамсык сотору-сотору хаарыйар, суорума суолламмыттар да бааллар. Ыарыы илэ тиийэн кэллэ. Биэксэри кытары иккиэн хамсыгы утары үлэни ыытарбыт. Билигин, хас күн аайы ыгым сылдьабын. Улуус киинигэр диэри сиринэн, уунан суол суох, сөмөлүөт икки нэдиэлэҕэ биирдэ кэлэн барар. Ыксаллаах, кутталлаах балаһыанньа үөскээтэ! Дьон настарыанньата бэрдэ суох. Аныгы үйэ курдук ээ, эмиэ да! Биһиги нэһилиэккэ балыыһа арыллыбыта сүүстэн тахса сыл буолла, ол тухары эмчиттээх этибит. Кэнники, дьэ, ыарахан! Быраас наада диэн биллэрии бөҕө ыытабыт да, кэлиэх баҕалаах суох. "Ырааҕа бэрт, хамнаһа биир", -- дииллэрэ буолуо? Саха сириттэн быраас кэлэрэ сатаммат буоллаҕына, Арассыыйа атын эрэгийиэннэриттэн көрдөөһүҥҥэ киирсэбит дуо? Киэн эйгэҕэ кыһалҕабытын биллэрэҥҥит, баҕар, күүс-көмө буолаайаҕыт? Бүтэһик эрэлбит эһиэхэ! Биһиги эмиэ толору бырааптаах Арассыыйа гражданнара буоллахпыт!”.

       Эмчит суох буоллаҕына тыа сирэ эстиэ

       Сунтаар Бүлүүчээниттэн Н.В. Данилова: “Бырааспыт уурайда. Саатар, күһүҥҥү дьаҥ холбоһон, ыалдьыы элбэх. Дьонтон анаалыс ылан, чопчуланыар дылы ардыгар 2 нэдиэлэ буолар. Дьокуускайдыыр сөмөлүөтү баттаһа ыыталлара, көппөккө, уһаан хаалар. Таһыттан эмтэнэр киһиэхэ эми уларытар кыһалҕа -- аптека суох. Аймахтарбытын соруһан эмп ылларабыт. Онон анаалыһы Сунтаарга киллэрэргэ балыыһа массыынатыгар эбии үп көрөрү көрдөһөбүт.

    Хамсык тураатын кытта олохтоохтор, мантан төрүттээхтэр 244390 солк. уу харчыннан мунньан, балыыһабытыгар биэрбиппит: бу ыарахан ыарыыны бохсорго диэн. Онтон 100 тыһ. солк. СИЗ-тар ылыллыбыттара бүтэн эрэр. Ордугар кислород концентратора, харах дабылыанньатын, кыраадыһы кэмниир тэриллэр ылыллыбыттара. Онон балыыһа хааччыллыыта тупсуохтааҕар, мөлтөөбүт курдук.

    Аны, икки нэһилиэгинэн түүннэри-күнүстэри биир биэксэр түбүгүрэр. Бөһүөлэккэ улахан дьонтон ураты 150 лаппа ордук оҕо баар. Акушерка миэстэтэ баар эрээри, үлэһитэ суох. Бу оҕолор хараллыылара, эмтэниилэрэ, араас ыарыыттан сэрэтэр быһыыны туруоруу – барыта сиэстэрэҕэ. Балыыһабыт урут 10 куойкалаах, наһаа көхтөөх, улахан кэлэктиип этэ. Ол бэйэтэ билигин сиэстэрэ да тиийбэт. Дьарҕа буолбут ыарыылаахтар күһүҥҥү-сааскы эмтэрэ, арааһынай отчуот, кумааҕы туолуута -- аҕыйах киһи санныгар. Биэксэрбит болдьоҕум бүттэ да ахсынньыга уурайабын диирэ, кини сылайбытын-элэйбитин туоһулуур.

    Олохтоохтор бу баар амбылатыарыйабытын да сабыахтара диэн ыгылыйабыт. Хамсык өтөрүнэн ааспат чинчилээх. Дьон-сэргэ тыаҕа хааларыгар быраас суоҕа бөрүкүтэ суох төрүөт буолуо. Оттон оскуола, дьыссаат оҕо ахсаанынан үбүлэнэр, нэһилиэк үбэ-харчыта дьон ахсааныттан тутулуктаах. Эмэ-томо, бырааһа суох сиргэ олохсуйарга бэйэ доруобуйатыгар 100% эрэнэр дьоҥҥо эрэ табыллыыһы. Онон, кэлии-барыы күүһүрүө диэн ытырыктатабыт. Оччотугар, тыа сирэ хайдах буолар?       “

    Баҕар, үлэһит кэлиэ диэн ититиилээх, саҥа кыбартыыра бэлэм. Өскөтүн, быраас көстүбэтэҕинэ, балаһыанньабыт уустугурар. Арассыыйа гражданнарын быһыытынан, мэдиссиинэ өҥөтүн туһаныахтаах бырааппыт кэһиллэр буолбатах дуо?

   Мэҥэ Хаҥалас Төҥүлүтүттэн Борисова диэн кырдьаҕас ытамньыйан кэпсээтэ:

       -- Санаан көрүҥ, хамсык турбут кэмигэр Төҥүлүгэ 3 тыһ., Таракка -- 200, Тумулга -- 500 киһини барытын биир биэксэр көрөр. Онон даҕаны ыарыы элбиир, өлүү-сүтүү да баар. Кэнники ыйга мин 4 чугас киһибин сүтэрдим (ытыыр)... Бу олох дууһа кыланыыта, ону хайаан да тиэрдэриҥ буоллар.       Дьиҥинэн, сүүрбэччэ сылы быһа туруорсан, таас бырайыактаах балыыһа 2012 с. үлэҕэ киирбитэ. 7 нэһилиэги эмтии, хааччыйа олорбута. Икки этээһинэн терапия, оҕо отделениета, күнүскү стационар, гинекология, стоматология кэбиниэттэрэ, үөһэ эбии суһал хирургия көмөтүн оҥорор блок бааллара.

       Дьэ онтон ыла олохпут сайдыан оннугар таҥнары барда. Барыта сарбыллан, билигин хас да нэһилиэги соҕотох быраас көрөр, оҕо отделениета букатын да суох. Соҕотох быраас холугар олус ыарахан, кини арыт сарсыарда олох эрдэттэн, түүн хойукка диэри үлэлиирр. Аны ыалдьан, эмчитэ суох олоробут. Хата, дьолго саҥа Суһал көмө массыыната кэлбитэ. Аны, суһаллык оҥоһуллар реактив эҥин тиийбэт, инньэ гынан анаалыс түмүгэ хойутаан биллэр. Эминэн хааччыллыы быстар мөлтөх. Ыарыһахтар ханна да барар кыахпыт суох. Бу кыһалҕа хайдах эмэ гынан быһаарыллыа дуо?”

       Таҥара илиитигэр сылдьабыт...

       Чурапчы улууһун Хайахсыт нэһилиэгиттэн: “5 куойкалаах балыыһабытын сарбыйан, олохтоохтор ытыс соттон хааллыбыт. Балыыһа баазата олох үчүгэй, гаас эҥин киирбитэ. Чакырдар эмиэ көрдөрүнэллэрэ. Бырааспыт уурайан барда, фельдшер эмиэ табыллыбакка, соҕотох медбыраат хаалла. Ыалдьан улууска киирэн көрдөрүнүөхпүтүн, уочарат наар туолбут буолар. Инньэ гынан, таҥара илиитигэр олоробут, ыксаан бэйэбит “макаардыы” эмтэнэбит. Саамай уһук олорор дэриэбинэбит. Ыарыйдахха хайдах да буол, диэбит курдук, ким да кыһаммат. Усулуобуйа бөҕө тэрийэн, “Земскэй доктор” бырагырааманан ыҥыра сатыылларын ким да кэлбэт. Урут оһоҕунан оттуллар тыбыс тымныы дьиэҕэ-уокка кэлэн, кып-кыра хамнаска үтүө суобастаахтык үлэлииллэрэ ээ, быраастар барахсаттар.
       Хамсыгынан ыалдьыы элбэх, өлүү да баар, оттон сорох ыалдьыбыт дьонтон анаалыстарын хас да хонон баран ылаллар. Быһыы ылбыттар ыалдьаллара элбээн эрэр. Үлэтэ суох, кыра биэнсийэлээх дьоҥҥо эмпит сыаната да ыарахана сүрдээх. Эргиччи эрэй. Дэриэбинэ эстэр турукка киирдэ, кыра оҕону эмиэ көрбөттөр. Оттон манна 100-чэ оҕо баар. Эмчитэ суох эдэр ыал хайдах олохсуйуой, былыргы олох буолбатах. Ол да иһин тыа сириттэн бары куотар аакка бардылар, кырдьаҕас эрэ өттө хаалла. Суол-иис суоҕар, суһал көмө кэмигэр кэлбэтэҕинэ бу дьон хайдах буолар? Арааһа, кыра дэриэбинэлэри төрдүттэн эһии быһыылаах, онтон атын санаа кэлбэт”.

       “Макаардыы эмтэнэбит”

       Бүлүү улууһун Балаҕаччытыттан: “Мастаах балыыһата 1919 сылтан үлэлии олорбута. Урут 25 куойкалаах улахан балыыһаҕа 3 нэһилиэк дьоно эмтэнэрэ, Кыргыдай, Хаҕын, Балаҕаччы. Үйэ уларыйан дьону эмтиир систиэмэни уларыта тутабыт диэн, балыыһа ыстаата сарбылынна.
Урукку бырааспыт сааһынан уурайда. Саҥа “Земскай доктор” бырагырааманан биир дойдулаахпыт кэлбитэ, оҕотун көрөн олорор. Биэксэрбит биир сыллаах уоппускаҕа барбыта уонна биллибэт. Онон пандемия саҕаланыаҕыттан дэриэбинэҕэ быраас, фельдшер ыстаата баарын да иһин, хайата да суохтар.

       Аттынааҕы Хаҕынтан биэксэр нэдиэлэҕэ биирдэ кэлэн көрөн барар этэ да, ыарыы туран, суол куһаҕан буолан аны кэлбэт. Баҕар ыалдьарбыт буолуо, ону бэйэбит “макаардыы” эмтиэкэлэнэн, сыр-мыр олороохтуубут. Эмп аптекаҕа кэллэ да бүтэр, онон суол баарыгар хааччына сатыыбыт уонна дьэ хаһан санаатахпытына, “мантым быһыылаах” диэн онтубутун ис да ис. Оту-маһы да буккуйан эмтэнэбит. Киһи да кэлэйэр...”.

       Хаайтарыы кэмигэр ким өрүһүйэр?

       Өлүөхүмэ улууһуттан: “Кыыллаах Арыыттан суруйабын. Манна 100 тахса киһи олорор, атын сиргэ сылдьар үөрэнээччилэри, устудьуоннары аахпакка туран. Олохтоохтор тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаналлар, бары сүөһүлээхтэр. “Кладовая Олекмы”  чэрчитинэн арыы сыаҕа үүт тутар, арыы оҥорор. Урукку сылларга да, билигин да улуус үрдүнэн саамай элбэх хороҕор муостааҕы тутабыт, саамай элбэх үүтү соҕутуопкалыыбыт, астыыбыт.        Хомойуох иһин, манна Арыыга эмчит көрүллүбэтэҕэ икки сыл буолла. Күһүн, саас хаайтарыы буолар кэмигэр бэйэбит эрэ хаалабыт.  Эминэн хааччыллыы быстар мөлтөх. Хаайтарыылаах сир, изоляцияҕа олорор курдук буолан, хамсыгынан мээнэ ыалдьар киһи суох. Үксэ сүөһүлэрин тутан хаалбыт саастаах кырдьаҕастар хааллыбыт. Маны быһаартараары, улуустан кэлэр тойотторго туруорсабыт да, үлэһит тиийбэт дииллэр”.

       “Бүгүн Кыыллаах 66 саастаах олохтооҕо инсултан анараа дойдуга бараахтаата. Биэлсэрдээхпит буоллар, быыһаныаҕа хаалла...”

       ***

     Тааттаттан дэбдиргэлэр:
       “Үлэлии турбут балыыһабытын сабан кэбиспиттэрэ. Киин балыыһаҕа көрдөрө-эмтэнэ киириэҕи кырдьаҕастарга миэстэ суох аатырар. Күһүн, саас бэйэбит балыыһабытыгар сытан, абырахтанан, эмтэнэн тахсарбыт наһаа үчүгэй буолара. Сайдарбыт оннугар төттөрү түһэн иһэр курдукпут. Кыаллар буоллаҕына, сытар балыыһаны төттөрү үлэлэтэр сатаныа дуо?
Ыарыы элбэх, оттон хамсык эбиллэ турар”.

         Эмчитэ суох – иэдээн

      Үөһээ Бүлүү улууһун кииниттэн 30 көс сытар улахана суох Туобуйа диэн бөһүөлэккэ бу балаҕан ыйын бүтүүтэ 60-тан тахса киһи ыалдьыбыт диэн суруйдулар: “Туобуйа нэһилиэгэр ФАП баар, быраас диэн суох. Ыарыы турбут кэмигэр улуус кииниттэн биэксэр кэлэн, дьону көрөн анаалыс ылан, 52  киһи “положительнай” анализтаах диэн буолта... Күн бүгүнүгэр дылы дьон ахсаана эбиллэ турар. Ыарыы баар буолуоҕуттан ыла 3 төгүл санрейс кэлэн, 28 киһини улууска киллэрдилэр.

       Онон улуус оперштабын сводкатын  көрдөххө, сыыппара  кыраны көрдөрөрүн, өйдөөбөппүт.
Аны, нэһилиэккэ эминэн хааччыллыы быстар мөлтөх.
Ааспыт санрейсынан эмп кэлбитэ да, тиксибэт диэн, саҥа ыалдьар дьоҥҥо эрэ биэрбиттэрэ.
Мин икки ыалым дьиэнэн ыалдьыбыттара, 7-6-лыы ыарыһах. Онуоха төһө эмп наада буоларын суоттааҥ. Бу улахан ыарыы туран, манна хаалбыт ыалдьар дьон, эмтэниэхтээх эмэ тиийбэт буоллаҕына, хайдах доруобуйатын чөлүгэр түһэринэр?! Ситэри үтүөрбэккэ бэргиэн да сөп. Бу киһини дьиксиннэрэр... Билигин  суол сабыллан турар, биирдиилээн  дьон эмп сакаастыырга харчыта да суох, дьону соруһар, ыыттарар да барыта кыһалҕа. Онон улуустааҕы киин балыыһа Туобуйа нэһилиэгин олохтоохторун эминэн толору хааччыйара буоллар. Олохтоохтор итини кытта быраас уонна миэстэтигэр анаалыһы көрөр усулуобуйа баара буоллар диэн туруорсаллар”.      

   “Балыыһабыт тоҥон турар...”

       Эмиэ биэксэрэ да, бырааһа да суох Уус Алдан Бээрийэтиттэн суруйаллар: “Биһиэхэ 30 киһи ыарыйда, 200 киһилээх дэриэбинэҕэ бу элбэх. Балыыһабыт тоҥон турар, ититиитэ төлөммөккө араарбыттара. Командировкаҕа биэксэр кэлэн 10-ча хонон барда. Эмп диэн суох. Анаалыс ыларга скорайы ол биэксэр ыҥырар этэ, билигин хайдах буоларбытын, ханна эрийэрбитин билбэппит. Бороҕоҥҥо балыыһаҕа миэстэ суох дииллэр, үнүр олох бэйэбит эккирэтиһэн, билэр-билбэт дьоммутун хамсатан, нэһиилэ санавиация ыҥыран, 3 ыарахан туруктаах дьону кэлэн ылбыттара. Улууспут балыыһатыгар, саатар КТ аппарата суох үһү. Уустук балаһыанньалаах олоробут”, -- диэн ыксаан суруйаллар.        

  Хомойобут, абарабыт эрэ...

       “Дорообо! Сунтаар улууһун Куокунута ыраах сытар нэһилиэктэртэн биирдэстэрэ. Оптимизациялыыбыт диэн биһигиттэн 20 км. тэйиччи сытар Кириэстээххэ тигинэччи үлэлии турбут балыыһабытын сарбыйан кэбистилэр. Онно биһиги эрэ буолбакка, Бүлүүчээн нэһилиэгиттэн кытта эмтэнэллэрэ. Төһө да туруорса сатаабыппыт үрдүнэн, кыайан хаалларбатыбыт. Билигин  ыарыһах дьон улуус киинигэр киирэн эмтэнэргэ күһэллэр, онно куруук миэстэ баар буолбат. Аны айана уһуна, ыалдьыбыт киһи 80 км. айанныан наада...

       Бу кэннэ судаарыстыба дьон туһугар кыһаллар диэххэ сөп дуо? Кытыы сытар хас да нэһилиэк дьоно эмтэнэр сирэ суох хаалбыппыт, олохпут хаачыстыбатыгар биллэр. Ханнык баҕарар дойду туругун кини мэдиссиинэтин таһымынан көрөллөр. Биһиги дойдубутугар маннык быһыы-майгы тахса турара тугу кэпсиирий? Оннук, таҥнары барыыны. Сэбиэскэй саҕана хас биирдии нэһилиэк быраастаах, эмчиттээх буолара. Хомойобут, абарабыт эрэ. Чугас быраастаах, эмтэнэр сирдээх санааҕа да үчүгэйэ, эрэх-турах сылдьарбыт. Хаарыан стационарбытын төннөрүөхтэрэ дуо?”

       ***

       “Оптимизацияны ыытар саҕана: “Мэдиссиинэ өҥөтүн дьоҥҥо чугаһатаары, модернизациялаары” диэн кэҕийбиттэрэ. Ханна баар? Толкуйа суох сарбыйбыт бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Суоладап да суола сойбута ыраатта, миниистирбит Барыыһаба да уурайда диэн үөрүүлээх сурах кэллэ. Кинилэр ханна эрэ балыыһа суоҕуттан, эмчит тиийбэтиттэн кытыылара да кыһыйыа суоҕа. Туох да өйө-төйө суох сарбыйыыттан, алдьархайдаах ыарыы ааҥнаабытыгар, бастатан туран, тыа сирин олохтоохторо эрэйгэ тэбилиннилэр. Балыыһа, туох баар мэдиссиинэ өҥөтө чугаһыныаҕынааҕар, өссө ырааппыкка дылы буолла диэн муҥун ытыыллар. Сэбиэскэй кэм саҕана хас биирдии бөһүөлэккэ балыыһа буолбатаҕына, саатар, эмчит баара эбээт! Биллэн турар, Саха сирэ уонна “кыһылларга” куоластаабакка?! Салгыы маннык “тупсарыы” ыытыланнаҕына, туохха-туохха тиийэрбит буолла?