Бу ый бүтэһик күнүгэр Хаайыы үлэһитин күнэ халандаарга турар. Онно эбии Саратов уобалаһыгар хаайыылаахтарга кыыллыы сыһыан дьыалата уҕараабакка ырытыллар. Онтон сиэттэрэн, бэйэбит испитигэр эрэһээҥкилээх түннүк анараа өттүнээҕи олох, болдьохторун олорбут дьон тустарынан, “кинилэртэн төһөтө көнөр суолга турара буолуой?” диэн ыйытыыга кэпсэтэн ылбыппыт. Хайабыт ону ундаардаан билиэй эрээри, бу тиэмэни салҕаан, аҕыйах киһини кытта кэпсэтиибин таһааран эрэбин.
“Хаайыыттан көнөн тахсар саарбах”
Ийэбин кэрэгэй дьылҕалаабыта
“Мин санаабар, өйдүүн-санаалыын түөрэ эргийбит дьон кэлэллэр. Билбит аҕай дьыалам”, – дии түстэ Сэмэн. Кини маннык кэпсээннээх:
– Ийэм оҕолоруттан ордук кыра уолун маанылыыра. Үөрэх киэнэ үчүгэйигэр, ас киэнэ маанытыгар тиксибиппит кини этэ даҕаны, аһыы утахха умньанан, эдэр сааһыгар хаайыыга түбэспитэ. Ийэм барахсан уолун көмүскэһэн, сыралаһан көрбүтэ да, хантан кыайыа буоллаҕай... Иккис оҕотун күүтэр кэргэнэ хара ааныттан “кэтэспэппин” диэбитэ. Сотору кэргэн тахсыбыта. Биһиги, бары дьиэлээх-уоттаах дьон, бэйэбит кыһалҕабытыгар түспүппүт. Саатар, ыгым соҕус майгылаах буолан, уолаттар уопсай тылы кырабытыттан булбатахпыт. Онон кинини ийэбит эрэ кэтэһэр этэ.
Быраатым хаайыыга олорор кэмигэр ийэм миэхэ олорбута. Хаста даҕаны баран көрсө сылдьыбыта. Ый инниттэн бэлэмнэнэн, чэйиттэн, табаҕыттан саҕалаан хаһыатыгар тиийэ хаһаанан, ас бөҕөтүн астаан, айанныыр массыынатын эрдэттэн үлэһэрэ. Хойутаатахха эбэтэр туох эмэ биричиинэнэн барар күнү көһөрдөххө, өтөрүнэн айах атан кэпсэппэт гына ыга кыыһырара. Барыан иннинэ түүн утуйбакка, кэһиитин хос-хос сыымайдыыра, олус долгуйара.
Күн-дьыл устан, быраатым тахсар күнэ тиийэн кэлбитэ. Дьоммут тэлгэһэлэригэр убайым аах олохсуйан олорор буоланнар, кийиит хаайыыттан тахсыбыт киһини кытта бииргэ олорортон кыккыраччы аккаастанан, киһибитин ханна батарар толкуйугар түспүппүт. Мин, кыргыттардаах буоламмын уонна кэргэним даҕаны утаран, бэйэбэр ылартан эмиэ туттуммутум. Сорохторбут атын улуустарга олохсуйаннар, кыттыспатахтара. Туора сиргэ тиийэн олорбото биллэр. Онон ийэбит олорсуох буолан, дьиэ куортамнаһан, ону сууйан-сотон, көрсүбүппүт.
Ийэм үөрбүтэ сүрдээх этэ. Атаҕа ыарытыйан, нэһиилэ хаамар бэйэтэ, мэктиэтигэр, сүүрэ сылдьар буолбута. Оҕотугар аһын астаан, таҥаһын көрөн-истэн, өйөбүл буолан, көнөр суолга туруорар бигэ эрэллээҕэ. Ийэм барахсан уолун биир кэм кыра эрдэҕинээҕитин курдук ылынаахтыыра. Онто ханна баарый?! Киһибит кэллэ-кэлээт, арыгыга төбөтүн оройунан түспүтэ. Атааҕар эбии хаайыы олоҕо отуорун алдьатан, адьас атын киһи кэлбитэ. Сүрдээх нэгэй, өһөс, хадаар майгыламмыт этэ. Бары киниэхэ биэриэхтээхпит, көмөлөһүөхтээхпит, өйүөхтээхпит курдук толкуйдааҕа.
Бөһүөлэк кытыытыгар олорор буоланнар, элбэхтик сылдьыбат этим. Биир күн атаҕым бэйэтэ илдьибитэ. Тиийбитим – дьиэ иһэ күөдэл-таһаа, быраатым дэриэбинэ иһээччилэрин кытта арыгылыы олорор. Ийэм оронугар истиэнэ диэки хайыһан сытаахтыыр. Дэлби дьүдьэйбит, хараҕа өһөн хаалбыт. Тута дьиэбэр илдьэ барбытым. Устунан балыыһаҕа киллэрбитим. Ол да сытан, “бырааккын баран көрөн кэл”, “тугу аһаан эрэрэ буолла?”, “оҕоҕутун аһыммаккыт, харыһыйбаккыт” диэн, наар уолун туһугар долгуйара.
Ийэм өрүттүбэтэҕэ. Балыыһаҕа сытан быстаахтаабыта. Ол киһийдэхпит, кырдьаҕас ийэтин кырбаан, үрдүгэр ону-маны быраҕан, сүрэҕин хайытан, кылгас үйэлээбитэ. Ити олоҕор уһаабатаҕа. Сотору атын буруйу оҥорон, хаайыытыгар иккистээн төннүбүтэ. Чэй, табах, харчы көрдөөн суруйар даҕаны, биир бэйэм хоруйдаабаппын. Атын да бииргэ төрөөбүттэрим кэлэйбиттэрэ бэрт. Онон биһиги туспутугар хаайыы дьайбыта улахан. Оннооҕор ийэ таптала, бэриниитэ быыһаабатах буоллаҕына, кинини туох киһи оҥоруоҕун сатаан санаабаппын.
Дьэбэрэ күүһэ сүр эбит
“Киһититтэн тутулуктаах буоллаҕа. Кэмигэр арахсан хаалбатахпыттан кэмсинэбин”, – диир Светлана. Кини кэргэнэ киһи тыыныгар туран, алта сылга хаайыыга олорон тахсыбыт.
– Иккис оҕобутун оҕолонон, саҥа дьиэлэнэн-уоттанан эрэр кэммит этэ. Оччолорго, 90-нус сылларга, дьон маассабайдык иһэрэ. Кэлин санаатахха, туох эрэ буолуохтааҕа эрдэттэн биллибит эбит. Кэргэним доҕотторун кытта нэдиэлэни быһа суулаһа сылдьан испитэ. Сулумах олорор уолларыгар мусталлара. Биир күн ол уоллара сүгэнэн сэймэктэнэн, уһун силиэстийэ түмүгэр мин кэргэним хаайыыга түбэспитэ. Бэйэтэ тугу да өйдөөбөт. Урукку өттүгэр куһаҕана суох киһи буоларын туоһулуур суруктар эрэ болдьоҕун арыый сымнаппыттара. Бастакы кэмнэргэ олус ыарахан этэ. Бэйэтэ да соһуйан, сыл аҥаарыттан ордук кэмҥэ биллибэтэҕэ. Онтон сыыйа суруйар буолбута.
Улаатан хаалбыт оҕолорго аҕалара төннүүтэ өссө ыарахан этэ. Олус ыһыллыбыт, ыгылыйбыт, өстүйбүт киһи кэлбитэ. Ол кэмҥэ төһөлөөх ытаабыппын, сынньыллыбыппын аахпыт суох. Арахсыахпын барар сирим да суоҕа. Баччаҕа кэлэр быабытыгар, тулуйан олордум. Отуора алдьаммыт киһини кытта олорор олус ыарахан. Оҕолорбун аҕалыыр туһуттан хас норуот эмчитигэр сырытыннарбыппын, хаста “сайҕаппыппын” ааҕан сиппэппин. Киһибит испитин курдук иһэ турар. Ол дойдуга хайдах олорбутун, тугу көрбүтүн хантан билиэхпитий? Хаайыыттан кэлбитэ сүүрбэттэн тахса сыл буолла эрээри, итирдэҕинэ, мэлдьи биир киһини кытта үөхсэр. Тыла-өһө быдьара сүрдээх. Сороҕор төбөтүн хам туттан баран, өр хамсаабакка олорор идэлээх. Арай сааһыран, үөҕэрэ, бууннуура аччаата.
Туох да киһиргэһэ суох “мин киһи гынан олоробун” дэнэбин. Төһө да истэр-аһаатар, бэйэ дьиэтэ-уота, итии аһылык, сылаас хоой, оҕо таптала, олох дьоло диэни биллэҕэ. Арай мин, кинини кытта олорбут буруйбар, сынньалаҥ диэни билбэтим. Кини быдьар тылыгар-өһүгэр, хаайыылыы маньыаратыгар тэҥҥэ хардарсан, бэйэм дьахтардыы сигилибин сүтэрдим. Дьолум диэн оҕолорум, сиэннэрим эрэ. Олус ыараханнык иһиллэрэ буолуо да, кини олоҕун моҥоотор, кыыспар көһөн, киһилии олоруохпун баҕарабын.
“Бүдүрүйбүт көнөр”
Киһи олоҕо эриэ-дэхси буолбат
Ситэри чэрдийэ илик бааһын таарыйтаран, Илья чочумча саҥата суох олордо.
– Быраатым хаайыыга түбэһиитэ ыраас халлааҥҥа этиҥ эппитинии, соһуччу этэ. Арыгылаан айдаарбатах, охсуһан соһуппатах киһи этэ да, киһини кырбаан өлөрүүгэ түбэспитэ. Биһигиннээҕэр ордук кэргэнэ оҕустарбыта. Эдэр саастарыгар күүстээх тапталынан холбоспут, дьоҥҥо холобур буолар олоҕу олорбут ыал этилэр. Кийииппит кэлэйэн, хомойон, суукка сылдьыбатаҕа, биэс сыл тухары биирдэ да көрсө тиийбэтэҕэ. Бэйэтэ бэйэтигэр чуумпутук олорбута. Дьолго, арахсан барар туһунан санаабатаҕа.
Быраатым тарбаҕар талааннаах. Хаайыыга үлэ булан, тута көннөрүнэр туһугар ылсыбыта, үчүгэй бэрээдэктээх дьоҥҥо киирсибитэ. Хас бырааһынньык аайы кэргэнигэр, оҕолоругар бэлэҕин ыытара. Барыбытыгар бырастыы гынарга көрдөһөр, салгыы олох олорор ыраас ыралаах суруктары ыытара. Бастаан утаа соһуйан, иннибит кураанах, хараҥа курдук этэ. Онтон сыыйа холкутаан, уолбутун киһилии олоххо төнүннэрээри өйүүр санааны ылыммыппыт. Биир бэйэм хаста даҕаны көрсөн кэлбитим. Сыһыаммытын уларыппатахпыт. Бары хаайыы уһун болдьоҕун тутуспутунан тулуйбуппут.
Быраатым уҥуоҕунан кыччаабыт курдук этэ эрээри, биһиги үөрүүбүтүгэр, майгыта-сигилитэ, өйө-санаата уларыйбатах, төттөрүтүн, олоххо баҕата олус күүһүрбүт этэ. Урукку үлэтигэр төннөр кыаҕа суох буолан, бэйэтэ уһанан, сыбааркалаан, муус-мас таһан, өҥө оҥорор буолбута. Киһи олоҕо эриэ-дэхси буолбат. “Кими даҕаны буруйдаамаҥ. Ааһыахтаах тургутуум. Тулуйуом”, – диэн суруйара. Быраатым билигин этэҥҥэ олороруттан үөрэбин.
Киһи дьоло – дьонугар
Иван ити тиэмэҕэ кэпсэтэртэн кыккыраччы аккаастаммыта. Онтон сарсыҥҥы күнүгэр эрийэн, санаатын кылгастык этэргэ быһаарыммыта.
– Бөлөҕүнэн охсуһууга түбэһэн, түөрт сыл олорон тахсыбытым. Ийэм “оҥорбут буруйугар эппиэттээтин” диэн, көмүскэһэ сатаабатаҕыттан бастакы кэмҥэ хомойор этим. Кэлин атыннык толкуйдаабытым. Ийэбэр соҕотох оҕобун. Аҕабын өйдөөбөппүн, адьас кырабар суох буолбут. Күн тура-тура мин туспар ийэм эрэ сыраласпыта. Төһө да кырыымчык соҕустук олордорбут, оҕо ымсыырарыттан маппатаҕым, оҕо тэҥинэн улааппытым. Ол бэйэм аһара баран, аһыы утаҕынан эмсэхтэнэн, ити үлүгэргэ түбэспитим. Онон ийэм барахсан кэлэйиэн кэлэйэр.
“Ол дойду” олоҕун туһунан саныахпын баҕарбаппын. Арай биири этиим: киһи, биллэн турар, быстан-ойдон хаалбат эрээри, өй-санаа өттүнэн улахан охсууну ылар. Дэриэбинэҕэ көҥүл көччүйэ, алааска киэҥник тыына, саха дьонун судургутун кытта алтыһа сылдьыбыт киһиэхэ олус ыарахан сүгэһэр. Хаайыыга олорор кэммэр ийэм эрэ туһунан саныырым. Сокуон иннигэр буолуохтааҕар кини иннигэр оҥорбут буруйбун толуйарым ордук уустук этэ. Амньыыстыйаҕа түбэһэн, болдьоҕум иннинэ тахсыбытым. Ийэм сааһыран, кыччаан-куччаан хаалбыт этэ. Хайыахпыный, үлэлээн-хамсаан барбытым. Арыгыттан оҕустарбыт буоламмын, аан бастаан ити боппуруоһу быһаарбытым. Сотору, мин дьолбор, кыыс киэнэ үчүгэйэ көстөн, ыал буолан, оҕолонон, атын сиргэ көһөн, дьон тэҥинэн олоробут.
“Хаайыылаах” диэн дьаралыгы сүгэ сылдьар киһи быһыытынан, саха ыччатын, бастатан туран, арыгыттан дьалты туттарга сүбэлиэм этэ. Иккиһинэн, хаайыы олоҕун судургутук ылымматтарыгар, хаайыы имиджин, киһилии сигилилэрин сүтэрбит дьону холобур оҥостубаттарыгар баҕарыам этэ. Биирдэ эдэр дьон охсуһууларын туоһута буолбутум. Кэрээниттэн тахсыбыт ыччат: “Өлөрөн кэбиһиэм! Бэркэ гыннар, хаайыыга олорон тахсыам!” – диэн тылласпыта. Кини билэр дуо, ити тыллар кэтэхтэригэр туох турарын, хаайыы дьаара, содула хайдаҕын?! Ыарахан тыллар...
Киһи буоларга ис күүс, ким эрэ туһугар эппиэтинэс наада быһыылаах. Эппитим курдук, мин ийэбин эрэ саныырым. Кэлин кэргэним, оҕолорум суолбун ыйаллар. Ийэм билигин да тирэх буолар. Улаханнык саҥарбат, кими да сэмэлээбэт ордук.
Түмүк
Саха дьоно сэмэйдэр, атын омуктар курдук, куһаҕаны будулутары, саныыры сөбүлээбэттэр. Ол да буоллар санааларын этэргэ сөбүлэспит дьоруойдарбар махтанабын. Чахчы, киһини киһилии олоххо, бастатан туран, тус бэйэ ис күүһэ, эрэл, сыал-сорук уонна чугас дьоҥҥо муҥура суох таптал эрэ төннөрөр буоллаҕа.
Бэй. кэр.
