Арассыыйа национальнай эрэгийиэннэригэр тыҥааһын намыраабат. Соторутааҕыта истибиппит: Бурятияҕа Конституция суутун тохтоппуттар. Хайдах? Тоҕо маннык буолла?
Бурятия бэйэтэ парламеннаах, аҕа баһылыктаах, Төрүт сокуоннаах, уопсайынан, судаарыстыбаннас сүрүн атрибуттара баар өрөспүүбүлүкэтэ. Ол эрээри өтөрдөөҕүтэ Агинскай уонна Уус Ордынскай национальнай уокуруктарын ыллылар да атын уобаласка холбоон кэбиспиттэрэ. Аны бу Конституция суутун тохтотон кэбистилэр. Бу тугуй? Бүрээттэр бэйэлэрэ маннык «кэбирэхтэр» дуу, атын төрүөт баар дуу?
Интэриниэти хаһыстахха, ити айдаан билигин эрэ үөскээбэтэх. «Байкал-Daily» суруйарынан, өссө 2012 сылтан Бурятия Конституциятын суута кумааҕыга эрэ хаалбыт. Бэрэссэдээтэл Капитон Будаев астаапкаҕа барыаҕыттан, хас эмэ судьуйа уурайыаҕыттан, суут састааба толорута суох аатыран, дьыаланы көрөр быраабын сүтэрбит. Устунан үлэтэ-хамнаһа умуллан, умнуллан, аны уһуктубаттыы утуйбут.
Хуралга бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Баир Цыренов «биһиэхэ Конституция суутугар биир даҕаны боппуруос көрүллүбэтэҕэ, аны, ханнык эмэ сокуон Бурятия Төрүт сокуонугар эппиэттиир дуу, суох дуу диэн эмиэ турбатаҕа» диэн үлэтэ мөлтөҕөр тохтообут.
«Ороскуоттаах» суут
Үп миниистирин солбуйааччы Ольга Макарчук өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр көннөрүүлэри киллэрэн, быйыл уопсайа 15 мөл.солк. экэниэмийэлиэхпитин сөп диэбит. Ол иһигэр ол Конституция суутун суох гыннахха – «босхо 2,5 мөл. солк. көстө түһүө» диэбит. Уопсайынан, «суут наада дуу, суох дуу?» диэн мөккүөргэ бүрээт дьокутааттара, сүрүннээн, суут дьылҕатын харчы ороскуотунан эрэ кээмэйдээбиттэр...
Холобур, “сыл аайы 9-10 мөлүйүөнү барыыр Суут 17 сыл устата 36 эрэ дьыаланы көрдө” диэн үлэтин түмүгүн мыыммыттар. Суут үс судьуйата уонна аппараата хас да кэбиниэти ылан олорбуттарын «улахан ороскуот» диэбиттэр.
Төрүт сокуону «мэктиэлээччи»дуо?
“Маннык уорган булгуччу наада” диэн үлэлиирин күүтэ сылдьыбыттара баара, номнуо сокуон барыла бэлэмнэнэн, боппуруос сиэссийэҕэ көрүллэр буолан хаалбыт. Туох да уопсастыбаннай дьүүллэһии эҥин ыытыллыбатах. Арай дьокутааттар, юристар бэйэлэрин икки ардыларыгар мөккүспүттэр.
Таһыттан көрдөххө, барыта суут-сокуон этэринэн. Муус устар 24 күнүгэр Хурал уочараттаах пленарнай мунньаҕар Конституция суутун тохтотор туһунан сокуон барыла киирбит. Сокуон барылын Төрүт сокуон сүрүн мэктиэлээччитэ, Аҕа баһылык Алексей Цыденов киллэрбитэ элбэҕи этэр... Бу иннинэ кини «дьокутааттар туох дииллэринэн буолуоҕа» дии сылдьыбыт эбит буоллаҕына, кэлин атыннык быһаарыммыт.
Сокуон барылыгар баар быһаарыы сурукка Конституция суутун тэринэр эбэтэр тохтотор туһунан быһаарыыны субъектар бэйэлэрэ ылыналлар диэн этиллэр. “О Судебной системе в РФ” диэн федеральнай Төрүт сокуоҥҥа сигэнэн. Суут урукку «функцияларын» РФ Конституциятын суутугар уонна Бурятия Үрдүкү суутугар бэриллиэҕэ дэммит. Суут бэрэссэдээтэлэ уонна судьуйалар олохторун устата акылаакка тэҥнээх хамнаһы ыла олоруохтара диэбиттэр.
«Референдум тэриллиэхтээҕэ»
Бурятияҕа Норуот Хуралын судаарыстыбаннай тутулга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Борис Ботоев уопуттаах юрист. Дьокутаат оройуоҥҥа командировкаҕа барбыт диэтилэр, онон бу сокуон барылын сорунуулаахтык утарбыт хомуньуус дьокутаат Виктор Малышенкоҕа таҕыстыбыт. Виктор Анатольевич маннык диэтэ:
– Бу – өрөспүү-бүлүкэ баар-суох атрибута, Төрүт сокуону көмүскүүр үрдүкү уорган. Биһиги, хомуньуустар, ол иһин хаалларарга диэн этэ сатаабыппыт. Мин сиэссийэ бэбиэскэтигэр киллэрэри тохтотон эриэххэ, ыксаамыахха, дьон санаатын истиэххэ диэн тыл эппитим. Маннык суолталаах боппуруоһу нэһилиэнньэ барыта түмсэн быһаарыахтаах этэ буоллаҕа. Онон наада буоллаҕына, референдум да ыытыахха диэбитим. Холобур, бу күһүн араас таһымнаах быыбар буолуохтаах, ону сэргэ референдум ыытыахха «Конституция суута наада дуу, суох дуу?» диэн эппитим. Хомойуох иһин, дьокутааттар ону ылымматахтара.
– Биир төрүөт – эһиги сууккутун тугу да гыммат диэбиттэр. Ол кырдьык дуо?
– Мин санаабар, суут өр кэмҥэ тугу да гыммата диэн үлэтин тохтотор, ыһар сыыһа. «Дьыаланы көрбөтө» диэнтэн сылтаан, «суут букатын наадата суох» дэммэт буоллаҕа. Төһө да дьыаланы көрдүн, син биир маннык уорган наада. Мин эһиги Төрүт сокуоҥҥут суутун бэрэссэдээтэлэ А.Н. Ким-Кимэни билэбин. Эһиги сууккут сыл аайы иккилии-үстүү дьыаланы көрөр, сороҕор бырабыыталыстыба да уураахтарын көтүртэрэр диэн истэбин... Өрөспүүбүлүкэлэр бары да кэриэтэ Төрүт сокуоннаахтар. Арай биһиги Бурятияҕа эрэ «боробуос иннигэр» сүүрэ сатыыбыт.
Өрөспүүбүлүкэ Төрүт сокуоннаах буолуохтаах. Төрүт сокуону көмүскүүр суут баар буолуохтаах. Конституция соторутааҕыта баар буолбута, онон кинини уларытар да төрүөт суох.
– Өрөспүүбүлүкэҕэ ити быһаарыыны утаран уопсастыбаннай хамсааһын тэриллибэтэ дуо?
– Суох, мин оннугу истэ иликпин, хомуньуустар эрэ ону-маны этэ, утаран көрө сатаатылар.
– Оттон, баҕар, баһылыккытыгар үөһэттэн дьайбыттара буолаарай?
– Туох да диэн этэр кыаҕым суох, тоҕо диэтэххэ, РФ Конституциятын суутун уурааҕа баар «субъект сууттанарын дуу, суоҕун дуу бэйэтэ билэр» диэн.
– Саатар, уопсастыбаннай дьүүллэһии суох этэ дуо?
– Төрүт сокуон 20 сылын туолуутугар араас элбэх тэрээһин, дьүүллэһии бөҕөтө ыытыллыбыта. Онно «Төрүт сокуоммут баар, олохтоох нэһилиэнньэ быраабын туруулаһарга тирэх буолар» эҥин диэн этиилэр иһиллибиттэрэ. Ким даҕаны Конституция суутун суох гыныахха диэн эппэтэҕэ. Төттөрүтүн, суут наада аҕай диэбиттэрэ. Онтубут баара...
– Оттон билигин туох эрэ уларыйыа диэн эрэл баар дуу?
– Билигин тутатына уларыйыа суоҕа. Баҕар, хаһан эрэ кэлин... Оттон эһиэхэ хайдаҕый? – диэн ыйытта Бурятия дьокутаата.
Төрүт сокуон көмүскэлигэр
Дьэ, онон биһиэхэ маннык боппуруос туруон сөп дуо? СӨ Конституция суутун судьуйата Игорь Николаев онуоха туох санаалааҕый?
– Арассыыйа Конституционнай суута Бурятия суутун «отой суох гыныҥ“ диэбэтэх ээ. “Бэйэҕит быһаарыҥ эбэтэр үлэлэтиҥ, эбэтэр тохтотуҥ» диэбитин Норуот Хурала итинник быһаарбыт.
Биллэн турар, Бурятия интэлигиэнсийэтигэр уонна уопсастыбаннаһыгар ити улахан охсуу буоллаҕа. «Өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннаһын бүтэһик атрибутун, биир сүрүн тутулун суох гыннылар» диэн тыл-өс тарҕанна. «Мантан салгыы өрөспүүбүлүкэни суох гынан, күбүөрүнэҕэ кубулутуу хамсааһына барыа» диэн сабаҕалааһын эмиэ баар.
– Төрүт сокуон суута наада дуо?
– Ханнык баҕарар федеративнай судаарыстыбаҕа: Эмиэрикэҕэ да буоллун, Германияҕа да буоллун, Арассыыйаҕа да буоллун – субъектар бары Төрүт сокуоннаахтар, оттон күбүөрүнэлэр уонна уобаластар устааптаахтар, онон «конституционнай» уонна «уставной» диэн суут көҥүллэнэр. Холобур, Германия туох баар субъегар Конституционнай суут баар. Уопсайынан, суут тутула икки хайысхалаах: англо-сакстыы уонна германскайдыы. Германскайга «конституционнай» суут туһунан баар буоллаҕына, англо-сакстыыга туспа оннук суут суох, субъектарга (штаттарга) Үрдүкү сууттарын иһинэн үлэлииллэр.
Аан дойдуга киһи аймах сайдыбыт кэмиттэн ыла ханнык баҕарар сокуону, уурааҕы толорторор уорган баар. Дьиҥинэн, ылыллыбыт сокуон, уураах көҥүл өттүнэн толоруллуохтаах. Ол гынан баран, субъект ону толорбот буоллаҕына, күүс өттүнэн («принудительнай») толорторор уорган – суут.
Көннөрү сокуоннары уонна гражданнар боппуруостарын быһаарар сууттар – «суды общей юрисдикции». Оттон Төрүт сокуоҥҥа сыһыаннаах боппуруостары, ону сүрүннүүр, быһааран биэрэр, көмүскүүр уонна балаһыанньалара булгуччу толоруллуохтаахтарын ирдиир уорган – Конституция суута. Оннук сууттар Арассыыйаҕа бааллар, үлэлии тураллар.
– Биһиги сууппут төһө элбэх дьыаланы көрөрүй?
– Биллэн турар, былаас бэртикээлэ күүһүрбүтүнэн, көрүллэр дьыала олус элбэҕэ суох. Ол эрээри, бастаан, Төрүт сокуон ылылларыгар Арассыыйа Конституционнай суутун кытта хардарыта хабырыйсыы, мөккүөрдэр үөскүүр кэмнэригэр биһиги сууппут олус күүскэ үлэлээбитэ, сүрдээх үгүс боппуруоһу көрөр этэ. Билигин даҕаны уопсай суут көрбөт элбэх боппуруостарын бу Конституция суута көрөр.
А.Н. Ким-Кимэн бэрэссэдээтэл буолуоҕуттан састаап толору уларыйда, ол састаап 22 дьыаланы көрдө. Дьон социальнай көмүскэллээх буолуутугар, аҕыйах ахсааннаах омуктар бырааптарын хааччыйыыга (балыктыыр квоталарыгар уурааҕы көрүү-2014 сыллаахха) сыһыаннаах боппуруостар көрүллэн, туһааннаах бырабыыталыстыба уураахтара көтүллүбүттэрэ. Итини таһынан бу соторутааҕыта учууталлар хомунаалынай өҥөлөрүгэр бырабыыталыстыба уурааҕар уларытыы киллэриллибитэ.
Биир дьыала – саха омук былыр-былыргыттан олохсуйан олорор сиригэр төрүт омук быһыытынан билиниллибитэ. Уопсайынан, Конституция суутун уураахтарын уратыта – кинилэр тута туттуллан барбаттар, кэлин, ханнык эмэ боппуруос үөскүүр түгэнигэр ити уураахтары туһанар бырааптаахпыт. Киһи аатын уонна араспаанньатын сахалыы уларытан суруйууну хааччахтааһыны тохтотуу – бу эмиэ Төрүт сокуон суутун уурааҕа. Онон, СӨ Конституциятын суута сөптөөхтүк үлэлии олорор диэххэ наада.
– Дьон Төрүт сокуонунан мэктиэлэнэр быраабын төһө билэрий?
– Үлэбит биир сүрүн хайысхата – Төрүт сокуону нэһилиэнньэҕэ сырдатыы-өйдөтүү, ону дьоҥҥо быһаарыы. Инньэ гынан, үгүс элбэх улуустарынан сылдьан, лиэксийэлэри ааҕабыт, уопсастыбаннаһы кытта көрсөбүт, быһаарыы үлэтин ыытабыт. Хата, дьон кимнээҕэр сэргиир, истэр, ыйытыы бөҕөтүн биэрэр. Уопсайынан, саха дьоно атах тэпсэн олорон, тыыннаах кэпсэтиигэ, санаа атастаһыытыгар, быһаарсыыга ордук наадыйар эбит. Хайдах наар тэлэбиисэри эрэ истиэй, бассаабы эрэ ааҕыай. Итини сэргэ оҕолору, ыччаттары кыраларыттан Төрүт сокуону ытыктыырга, сокуону билэргэ иитиэххэ диэн соруктаах быраап оскуолаларын тэрийэн үлэлэтэбит. Оннук билиҥҥитэ алта улууска үлэлээн эрэр: Тааттаҕа, Үөһээ Бүлүүгэ, Горнайга, Хаҥаласка, Сунтаарга. Салгыы да ити үлэбит кэҥиэҕэ.
– Төрүт сокуоммут үгүс өттө үлэлээбэт дииллэр. Оччотугар суут наада дуо диэн боппуруос үөскээн тахсар...
– Кырдьык, «аттаммыт» («кастрированнай») Төрүт сокуон эҥин дииллэр. Ол эрээри устуоруйабытын да эргиллэн көрүөххэ. Бастакы өрөспүүбүлүкэбит автономнай этэ, онтон 1992 сыллаахха, иккис өрөспүүбүлүкэ тэриллиэҕиттэн, ыччат сахабын дэниитэ, сахалыы өй-санаа уһуктуута, саха култууратын сайдыыта балысханнык барда. Судаарыстыбаннай суверенитет Декларацията ылыныллыбыта.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуона сүрдээх интэриэһинэйдик ылыллыбыта. Туох баар улууска нэһилиэнньэни кытта үлэ барбыта. Мин ол саҕана Мэҥэ Хаҥаласка судьуйалыы сылдьарым, бэйэм көрүүлэрбин тэлэбиидэнньэҕэ кэпсээбиппин өйдүүбүн. Ол киэҥ далааһыннаах хамсааһын түмүгэр Декларацияҕа илии баттаммыта.
Аны, биһиги Төрүт сокуоммутун Арассыыйа Конституциятын иннинэ ылыммыппыт. Ол Саха сиригэр бэйэтин кэмигэр үрдүк таһымнаах юристар бэлэмнэммиттэрин туоһута. Көҥүл туһугар туруулаһыы саалаах-саадахтаах киирсиинэн буолбакка, сокуонунан, нуорманан барыахтаах.
Төрүт сокуона суох – өрөспүүбүлүкэ суох. Төрүт сокуоннаахпыт тухары өрөспүүбүлүкэлээхпит. Онон Төрүт сокуон туолуутун хааччыйар, нэһилиэнньэҕэ быһааран биэрэр, балаһыанньаларын өйдөтөр-быһаарар уорган хайаан даҕаны баар буолуохтаах. Ол уорган – суут. Кини суох буолла даҕаны, этэргэ дылы, эмиэ “аттаммыт конституция” буола түһэр, сыччах декларация эрэ. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит салайааччыларын, ситэриилээх, бэрэстэбиитэллээх уорганнар өттүлэриттэн толору өйдөбүл баар: Төрүт сокуоммутун көмүскүөхтээхпит, өрөспүүбүлүкэ быһыытынан хаалыахтаахпыт. Оттон Төрүт сокуон хайаан даҕаны сууттаах буолуохтаах диэн.
– Махтал!
Нина ГЕРАСИМОВА. kyym.ru
Сэҥээриилэр