Сэтинньи 9 күнүгэр Госдума бастакы ааҕыыга дойдуга биир кэлим публичнай былаас тиһигин олохтуур туһунан сокуону бастакы ааҕыыга ылынна. Ол кэннэ Госдума спикерэ В.Володин: “Биһиги дойдуну сайыннарыахпытын баҕарар буоллахпытына, туох баар күүспүтүн судаарыстыба оруолун күүһүрдэргэ ууруохтаахпыт. Федеративнай тутул иһинэн эрэгийиэннэр экэнэмиичэскэй кыахтарын күүһүрдэргэ элбэх бырааптаныахтаахтар”, – диэтэ. Санаттахха, бу сокуон бырайыагын өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһа “Клишас-Крашенинников сокуоннара” диэн, киэҥник дьүүллэспитэ.
Публичнай былаас сокуонун бырайыагын Ил Түмэн алтынньы 21 к. сиэссийэтигэр көрөн, этиилэрин оҥорон Госдумаҕа ыыппыта. Ол туһунан СӨ Ил Түмэнин судаарыстыбаннай тутууга уонна олохтоох бэйэни салайыныыга кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Михайлович Прокопьев маннык кэпсээтэ:
– Биллэрин курдук, былырыын Арассыыйа норуота дойду Төрүт сокуонугар уларытыылары киллэриини өйөөн куоластаабыта. Онно сөп түбэһиннэрэн, былаас систиэмэтин саҥардыы быһыытынан, Төрүт сокуоҥҥа публичнай былаас тиһигэ диэн өйдөбүл киирбитэ. Сокуон бырайыага биһиэхэ бу дьыл алтынньы 8 к. кэлбитэ. Госдумаҕа балаҕан ыйыгар көрүллүбүтэ. Онон сүрдээх кылгас кэмҥэ Ил Түмэн таһымыгар күүстээх юристарбытын, уопсастыбаннай тэрилтэлэргэ тиийэ түмэ тардан сокуон бырайыагын кытта үлэлэстибит. Алтынньы 21 к. сиэссийэҕэ көрөммүт, бэйэбит көрүүбүтүн Госдумаҕа ыыттыбыт. Биһиги дойдуга былаас тиһигин бөҕөргөтөр сокуон баар буолуохтааҕын өйдүүбүт, өйүүбүт. Онон бытархай өттүгэр буолбакка, өрөспүүбүлүкэҕэ улахан суолталаах түгэннэргэ болҕомто ууран, маннык көрүүлэрдээхпит диэн ыйан ыыттыбыт.
Бастакытынан, сокуон бырайыагар субъектар сокуон оҥорор былаастарын бэрэстэбиитэллээх буолбакка, сокуону оҥорор эрэ уорган диэбиттэр. Ити балаһыанньаны сыыһанан аахтыбыт. Тоҕо диэтэххэ, дьокутаат, бастатан туран, талбыт норуотун, дьонун-сэргэтин былааска сирэйдээн көрдөрөр киһи. Онон бэрэстэбиитэллээх уорган буолара бэлиэтэниэхтээх.
Иккиһинэн, субъект баһылыгын ууратыы ситэ быһаарыллыбатах диэн көрдүбүт. Дойду бэрэсидьиэнэ хаһан баҕарар, хайдах баҕарар устан кэбиһиэн сөп курдук. Биһиги ону соччо сөбө суох диэн аахтыбыт. Ханнык түгэҥҥэ уонна тоҕо устулларын чуолкайдык быһааран суруйуохха диэтибит.
Үсүһүнэн, субъектар сокуон оҥорор уорганнара үөһээ былааһы кытары тыырыллыбыт бэйэлэрин боломуочуйаларын иһинэн ылынар сокуоннарын федеральнай бырабыыталыстыбатын кытта эрдэттэн сөбүлэһиннэрэр курдук мэхэньиисим киллэрбиттэр этэ. Ону сөбүлэспэппит, тоҕо диэтэххэ, боломуочуйабыт иһинэн ылбыт сокуоннардаахпыт, инникитин да ылыныахпыт.
Төрдүһүнэн, федеральнай сокуоннар бырайыактарын көрүү болдьоҕун 30 хонуктан 15-кэ диэри кылгаппыттарын кытта сөбүлэспэтибит. Сокуон дьон олоҕор улахан суолталаах, онон бырайыактар дириҥник ырытыллыахтаахтар, оччоҕо сөптөөх этии, көннөрүү үөскүүр.
Бэсиһинэн, федеральнай территориялары тэрийиигэ федеральнай эрэ сокуон ылыллыахтаах диэбиттэрин кытта сөбүлэспэтибит. Субъектар судаарыстыбаннай былаастарын уорганын, бэйэни салайыныы уорганнарын кытта сөбүлэһии мэхэньиисимин быһыытынан ылыллыахтаах диэн этии киллэрдибит.
Бу сокуоҥҥа билигин үлэлии турар 184 №-дээх сокуон балаһыанньалара үксэ оннунан хаалбыттар. Субъектар аҕа баһылыктарын бэйэлэрин үгэстэригэр олоҕуран ким баҕарар диэн эбии ааты иҥэриэхтэрин сөп дэммитин сөбүлүү көрдүбүт. Сокуон оҥорууга кэккэ үчүгэй түгэн киирэр буолбут. Боломуочуйабыт сааһыламмыт. Урут баай-дуол боппуруоһугар наһаа бытарытыллан суруллубут буоллаҕына, билигин уопсай соҕустук киирбит.
Уопсайынан, публичнай былаас үөһэттэн алларааҥҥа диэри дьон, норуот туһугар үлэлииргэ кыттыһан үлэлиэхтээхтэр диэн өйдөбүллээх.
Бу сокуон Госдумаҕа ылыллыбытын кэннэ, сүрдээх улахан уларыйыы тахсыаҕа. Олохтоох бэйэни салайыныы 131 №-дээх сокуонугар уларыйыы киириэхтээх. Ол хайдах ис хоһоонноох буолуоҕун көрө иликпит, билбэппит. Оттон бу публичнай былаас сокуонугар бастакы ааҕыыга ылыллыбытын кэннэ, бэйэбит көннөрүүлэрбит бырайыактарын бэлэмнээн ыытан, көрүүлэрбитин көмүскүү сатыахтаахпыт.
Олохтоох бэйэни салайыныыга балачча уларыйыы киирэрэ наадатын олох көрдөрдө. Холобур, биһиги бэйэтин кэмигэр судаарыстыбаннай систиэмэ син балайда дириҥник барыахтаах диир этибит да, арыый атыннык баран хаалбыта.
Уопсайынан эттэххэ, саҥа сокуон 60-ча Федеральнай сокуону таарыйар. Ол аата биһиги дьүүллэһиигэ барытыгар кыттыахтаахпыт. Өрөспүүбүлүкэ 40-ча сокуонун даҕайан ааһар. Олохтоох бэйэни салайыныы сокуонун таарыйдаҕына, онно бүддьүөт, нолуок, боломуочуйаларбыт, бас билии, үбүлээһин мэхэньиисимэ – барыта таарыллар. Онон Ил Түмэҥҥэ чугастааҕы сылларга элбэх үлэ буолуо.
Эппитим курдук, киһи олус улаханнык долгуйара бу сокуоҥҥа суох. Мин сиргэ үлэлээбит киһибин. Онон былаас ханнык баҕарар таһыма, үөһэттэн алларааҥҥа диэри, бэйэ-бэйэтин кытта ыкса өйдөһөн, сомоҕолоһон үлэлиир буоллаҕына эрэ, сайдыы кэлэр диэн бигэ санаалаахпын.
Инникитин бу сокуон иһинэн өрөспүүбүлүкэбит таһымыгар бэйэбит тутулбутун, былааспыт тиһигин хайдах оҥоруохтаахпытый диэн уопсастыбаҕа, Ил Түмэҥҥэ киэҥник дьүүллэһиэхпит. Ол иһигэр Ил Түмэн хайдах буоларын кэнсиэпсийэтэ бу сыл иһинэн биллиэҕэ. Бу сокуоҥҥа 500-1 мөл. диэри нэһилиэнньэлээх буоллаҕына, парламент структурата хайдах буолуохтааҕын бу сокуон хааччахтаабат. Өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Айсен Сергеевич Николаев этиитинэн, парламент инникитин туһунан сүбэлэһии өссө да буолуоҕа. Ил Түмэн спикерэ Алексей Ильич Еремеевтиин сүбэлэһэн, биир уопсай түмүккэ кэллэхтэринэ, бу боппуруоска салгыы үлэлиэхпит.
Владимир Степанов
