Ил Дархан Айсен Николаев Мииринэй оройуонун Айхал бөһүөлэгэр бара сылдьан, доруобуйа харыстабылын эйгэтигэр уонна хаарбах дьиэттэн көһөрүү бырагырааматыгар кэккэ сорудахтары биэрдэ. АЛРОСА хампаанньа алмааһын 27 бырыһыанын хостуур бөһүөлэк улахан кэскиллээх.
“60 сылын бэлиэтиир Айхал бөһүөлэгэ эрэгийиэн экэниэмикэтин быһаарыыга биир суолталаах нэһилиэнньэлээх пуунунан биллэр. Манна өрөспүүбүлүкэ инникитэ чочуйуллар. Ол эрээри, бастатан туран, Айхалга дьон үтүөтэ, үлэһитэ олорор. Кинилэргэ күргүөмнээх үлэлэрин, социальнай бырайыактары олоххо киллэриигэ актыыбынай кыттыыларын иһин махталбын биллэрэбин. Айхал – улахан кэскиллээх бөһүөлэк. Бу – сайдыыны салайар, хаачыстыбаны тупсарар АЛРОСА хампаанньа тутаах салаата”, – диэн Айсен Николаев бэлиэтээтэ.
АЛРОСА Айхаллааҕы комплексы үбүлүүр
Сотору кэминэн Айхал бөһүөлэгэр “Норуоттар доҕордоһуулара” диэн кэрэ көстүүлээх сиргэ ландшафтно-этнографическай комплекс баар буолуо. Комплексы тутуу кэнсиэпсийэтэ сэтинньи 8 күнүгэр Айсен Николаев көрүүтүгэр киирбитэ.
Ландшафтно-этнографическай комплекс кэнсиэпсийэтин оҥоруу бу дьыл муус устар ыйыгар саҕаламмыта. Ааптардарынан архитектор, архитектура кафедратын дассыана Георгий Горохов уонна урбаанньыт, Саха сирин Тимир уустарын сойууһун чилиэнэ Илиан Павлов буолаллар.
“Биһиги олоххо-дьаһахха табыгастаах усулуобуйаны, өрөспүүбүлүкэ улахан куораттарыгар эрэ буолбакка, улахана суох бөһүөлэктэригэр эмиэ сынньанар сирдэри тэрийэр соруктаахпыт. Саҥа тутуллар ландшафтно-этнографическай комплекс Айхал биир кэрэ-бэлиэ миэстэтэ буоларыгар саарбахтаабаппын”, – диэн өрөспүүбүлүкэ баһылыга бэлиэтээтэ.
Бырайыагы олоххо киллэрэргэ көрүллүбүт 1,6 мөл.солк. харчыны АЛРОСА хампаанньа Айхал бөһүөлэгин 60 сааһын бэлиэтээһин чэрчитинэн бэлэх быһыытынан биэрдэ.
Быйылгы дьылга ландшафтно-этнографическай комплекс сирэ күрүөлэннэ. Эһиил 4 миэтэрэ үрдүктээх, 5 миэтэрэ кэтиттээх “Байанай” уус-уран композиция оҥоһуллуоҕа. Ону тэҥэ Аал Луук Мас эскииһин бырайыага олоххо киириэҕэ. Итини таһынан, комплекс чугаһынан сири ыраастааһын уонна көннөрүү үлэтэ ыытыллыаҕа.
Комплекс тутуллуохтаах сиригэр аал уоту айах тутар сиэр-туом ыытылынна. Ыҥырыылаах ыалдьыттар эһиил буолар ыһыахха анаан хатыллыбыт ситиигэ баҕа санаа бастыҥа иҥмит саламаларын ииллилэр. Бөһүөлэк дьаһалтата саҥа тутуллуохтаах ландшафтно-этнографическай комплекска аат толкуйдуурга куонкурус биллэрэн турар.
Үбүлүөйдээх Айхал
Айхал бөһүөлэгэ тэриллиитэ өссө 1960 сыллаахха Саха сирин биир уһук сиригэр алмаастаах сир көстүүтүн кытта ситимнээх. Сыл иһигэр “Айхал” туруупка базатыгар алмааһы хостуур тэрилтэ тэриллибитэ, ону тэҥэ дьоно суох түҥ тайҕаҕа Айхал бөһүөлэгэ тутуллан барбыта. Саҥа саҕалааччылар санааларын күүһэ, дьулуурдара, тулуурдара сиртэн хостонор күндү баайы эрэ арыйыыга эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэ уонна дойду инникитин быһаарыыга сүрүн тирэх буолбута.
60 сыл анараа өттүгэр тэриллибит бөһүөлэк Мииринэй оройуонун уонна бүтүн Саха сирин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар улахан кылааты күн бүгүҥҥээҥҥэ диэри киллэрэ турар. Бүгүн Айхал бөһүөлэгэ сир баайын, ол иһигэр АЛРОСА хампаанньа алмааһын хостооһуҥҥа, Мииринэй оройуонун биир кэскиллээх муниципальнай тэриллиитэ буолар.
Айхал олохтоохторо алмаас бырамыысыланнаһын бэтэрээннэрин, кырдьаҕас олохтоохторун үгэстэрин үйэтитэллэр, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тиэрдэргэ үлэлэһэллэр. Айхал устуоруйатын хас биирдии түһүмэҕэ – дьон дьоруойдуу дьылҕата, тэрилтэ кэлэктииптэрин албан ааттаах үлэтэ.
Айхал билиҥҥи көлүөнэтэ бу салаа бэтэрээннэрин кыайыыларынан, ситиһиилэринэн киэн туттар уонна оройуон духуобунай-култуурунай кыаҕын бөҕөргөтөр. Айхаллааҕы Норуот айымньытын тыйаатыра, Култуура дыбарыаһын айар кэлэктииптэрэ, оҕо ырыа уонна үҥкүү ансаамбыллара өрөспүүбүлүкэҕэ эрэ буолбакка, киэҥ сиргэ биллэллэр.
“Өрөспүүбүлүкэ салалтата уонна бырабыыталыстыбата Саха сирин оройуоннарын социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларыгар, дьон олоҕун хаачыстыбата тупсарыгар улахан болҕомтотун уураллар. Бу олус суолталаах соруктары олоххо киллэриигэ муниципальнай былаас уонна Айхал бөһүөлэгин олохтоохторо быһаччы кылааттарын киллэрэн, тапталлаах бөһүөлэктэрин тэҥэ Мииринэй оройуона бүттүүн сайдыытыгар сүҥкэн оруолу ылалларыгар бүк эрэнэбин”, – диэн Ил Дархан бэйэтин эҕэрдэтигэр бэлиэтээтэ.
Бөһүөлэги тэрийээччигэ – мэҥэ бэлиэ
Мииринэй оройуонун Айхал бөһүөлэгин 60 сылын бэлиэтиир тэрээһин чэрчитинэн, 23 №-дээх орто оскуолаҕа “Айхал” алмаастаах рудник бастакы дириэктэрэ, бөһүөлэги төрүттээччи Георгий Кадзовка өйдөбүнньүк бэлиэ аһыллыытын үөрүүлээх чааһа ыытылынна.
“Георгий Александрович Кадзов – Айхал бөһүөлэгин тэриллиитигэр сүдү кылаатын киллэрбит дьонтон биирдэстэрэ. Кини күүстээх санаата, дьулуура дойду үрдүнэн биллэр алмааһы хостуур киин баар буолуутугар төһүү буолбута. Айхал эдэр көлүөнэтэ бөһүөлэги төрүттээччилэр тустарынан үтүө өйдөбүлү умнубата, кинилэр кыайыыларынан киэн туттара хайҕаллаах. Үөрэнээччилэр Георгий Александрович Кадзов аатын чиэстээхтик ааттатыахтара диэн эрэнэбин”, – диэтэ Айсен Николаев.
1937 сыллаахха Георгий Кадзов Уһук Илини уонна хотугу сири арыйыыга хомсомуол ыйыытынан ылсыбыта. Бастаан Магадааҥҥа үлэлээбитэ, онтон “Айхал” руднигы салайбыта. Хоту дойду тыйыс усулуобуйатыгар Кадзов салайар кэлэктиибэ аҕыс ый иһигэр баабырыканы үлэлэтэн, сүрүн соругун толорбута.
Айсен Николаев Мииринэй оройуонун, Айхал бөһүөлэгин олохтоохторугар олорор сирдэрин барҕардыыга, сайыннарыыга олохторун анаабыт дьоннорун өйдүүр ытык иэстээхтэрин санатта. Онон Айхалга Георгий Александрович Кадзов аатынан уулусса баар буолла. 2020 сыллаахха 23 №-дээх оскуолаҕа кини аата иҥэриллибитэ.
Хаарбах дьиэлэр олохтоохторо сэртипикээттэри туттулар
Дорожнай бөһүөлэк уонна Айхал бөһүөлэгин Октябрьскай партия уулуссатын хаарбах дьиэлэрин олохтоохторо толору хааччыллыылаах дьиэлэргэ көһүөхтэрэ, биитэр олорор дьиэҕэ чэпчэтиилэринэн туһаныахтара.
“Бөһүөлэккэ дьону хаарбах туруктаах дьиэлэртэн көһөрүү бырагырааматынан үлэ тэтимнээхтик барар. Бу дьаһалы олоххо киллэрэргэ кырата суох үп ирдэммитэ. Элбэх суолу-ииһи көрдөөн, ити кыһалҕаны быһаардыбыт”, – диир Айсен Николаев.
Билиҥҥитэ Дорожнай бөһүөлэккэ уонна Октябрьская партия уулуссаҕа 46 мас дьиэҕэ 202 ыал олорор. Бары дьиэлэр хаарбах туруктаахтара быһаарыллыбыта эрээри, хаарбах дьиэттэн көһөрүү бырагырааматыгар киирсибэтэхтэрэ. Онуоха өрөспүүбүлүкэ салалтата АЛРОСА хампаанньаны кытта биир санааҕа кэлэн, ити кыһалҕаны быһаардылар. Муниципальнай бырагыраамаҕа 325 мөл. солк. кээмэйдээх үп угулунна. 161 мөл. солк. харчыны өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн көһөрөргө былаанныыллар. 116 мөл. солк. харчынан АЛРОСА хампаанньа кыттыһар. Ону тэҥэ 48 мөл. солк. Мииринэй оройуонун бүддьүөтүттэн киирэр.
“Хаарбах дьиэлэр сорох олохтоохторо дьиэ оннугар харчынан көмөнү ордордулар. Атыттар Айхал бөһүөлэгэр таас дьиэҕэ көһүөхтэрэ. Муниципальнай бырагырааманан эргиэн (торг) биллэрэн, баҕалаахтарга Айхалга толору хааччыллыылаах кыбартыыралары атыылаһыахпыт”, – диэн Петровская быһаарар.
Айсен Николаев: “Айхаллааҕы кэмбинээт – бөһүөлэги куоракка кубулутар тутаах тэрилтэ”
Сэтинньи 8 күнүгэр Айсен Николаев Мииринэй оройуонугар тиийэ сылдьан, хайаны байытар баабырыка үлэтин көрдө-иһиттэ.
“Айхаллааҕы кэмбинээт – үс тыһыынча киһилээх бөһүөлэк тутаах тэрилтэтэ. Итинтэн 200 киһи кэмбинээккэ үлэлиир. Айхаллааҕы хайаны байытар кэмбинээт АЛРОСА алмааһын 27 бырыһыанын хостуур”, – диэн Ил Дархан бэлиэтээтэ.
2020 сыл түмүгүнэн баабырыкаҕа 7,6 мөл. туонна урууда, 8 мөл. караат алмаас чочуйулунна. 20 сыл иһигэр 225 мөл. туонна алмаастаах урууда чочуйулунна, 12 млрд дуоллар суумалаах 150 мөл. караат алмаас хостонно.
Ааһан эрэр сыл кулун тутар ыйыгар АЛРОСА 14 №-дээх баабырыкаҕа күүгэни араарар ситими киллэрэн көрдө. Бу бырайыак “Айхал” сир аннынааҕы рудниктан, ону тэҥэ атын да сирдэртэн хостонор алмаас хаачыстыбалаах буоларыгар сыалланар.
“Якутнипроалмаз” институт исписэлиистэрин быһаарыыларынан, 0,5 мм саҕалаан 1,2 мм кээмэйдээх алмааһы хостуур кыахтаах урукку технология талылынна.
Мониторинг кэтэх хаһаайыстыбатын производственнай хаамыыта аппараат хонтуруолугар киириитэ үлэҕэ куттал суох буолуутун хааччыйыа уонна күүтүллүбэтэх өттүттэн быһыыны-майгыны тохтотуо.
Мэдиссиинэ саҥа тэрилинэн хааччыйыахтара
Ил Дархан Айсен Николаев сэтинньи 9 күнүгэр Айхаллааҕы балыыһа туһааннаах каадырынан, мэдиссиинэ тэрилинэн, эминэн-томунан, ыарыыттан харыстанар малынан хааччыллыытын бэрэбиэркэлээтэ.
Билигин Айхал куораттааҕы балыыһата 109 куойкалаах биэс стационарнай отделениелаах, улахан дьону уонна оҕолору көрөр поликлиникалаах, лучевой диагностикаҕа салаалаах, лабаратыарыйалаах, дьахтарга аналлаах отделениелаах, физиотерапевтическай кэбиниэттээх, суһал мэдиссиинэ көмөтүн оҥорор отделениелаах.
“Биһиги Айхаллааҕы балыыһаны аныгы тэриллэринэн, үрдүк таһымнаах каадырдарынан хааччыйарга сорук туруорабыт. Бу былааммыт туолан эрэрин көрдүбүт”, – диир Ил Дархан.
Билиҥҥи кэмҥэ тэрилтэ профилактикалыыр, диагнозтыыр, эмтиир үлэ бары көрүҥүн оҥорор. Балыыһа материальнай-тэхиниичэскэй базата тупсарыллар. Былырыын оҕо отделениетыгар аныгылыы УЗИ-аппараат уонна электрокардиограф туруоруллубута. Быйыл саҥа эрэнгиэн-аппараат уонна флюорограф туруорулунна. Итини таһынан Айхаллааҕы балыыһа клинико-диагностическай сулууспатын үлэтин күүһүртэ. Хамсыгы чинчийэр ПЦР-га аналлаах тэриллэннэ.
2022 сылга балыыһаны тэхиниичэскэй өттүнэн хааччыйыы салҕаныа. Санатан эттэххэ, Мииринэй оройуонугар доруобуйа харыстабылын сайыннарыыга туһуламмыт комплекснай былаан ылыллыбыта. Ону олоххо киллэриигэ өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата, оройуон салалтата уонна АЛРОСА хампаанньа кытталлар. Ол доруобуйа харыстабылын сайыннарыыга, мэдиссиинэ бастакы көмөтүн оҥорууга, материальнай-тэхиниичэскэй базаны тупсарыыга, балыыһалары мэдиссиинэ аныгы тэриллэринэн хааччыйыыга, таһымнаах каадыры бэлэмнээһиҥҥэ төһүү буолуоҕа.
