Алмаас хампаанньатыгар ааһан эрэр 2021 сыл биир бэлиэ суолталаах түгэнэ – Саха Өрөспүүбүлүкэтин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын туһунан биэс сылга дьайар Дуогабары түһэрсибитэ буолар. Бу стратегическай, тыын суолталаах докумуоҥҥа өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Айсен Николаев уонна АЛРОСА генеральнай дириэктэрэ Сергей Иванов илии баттаабыттара.
Дуогабар киэҥ хабааннаах бииргэ үлэлэһиини хабар. АЛРОСА мантан да салгыы социальнай эппиэтинэстээх буолуу бэлиитикэтин тутуһар, Саха сирин олохтоохторугар анаммыт социальнай бырайыактары уонна бырагыраамалары олоххо киллэрсэр. Хампаанньа өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин дьарыктаах буоларыгар уонна олоҕун уйгута тупсарыгар салгыы ылсан үлэлэһэр, көмөлөһөр.
«Хампаанньа социальнай бырайыактара уонна бырагыраамалара үөрэх, доруобуйа харыстабылын, социальнай хааччыйыыны, култуураны, успуорду, билими сайыннарыыга, территориялары тупсарарга ананаллар. Ити хайысхаҕа АЛРОСА 2021 сылга – 700 мөл. солк., оттон 2022-2025 сылларга сылын аайы 800 мөл. итэҕэһэ суох сууманы көрүөҕэ”, – диэн АЛРОСА генеральнай дириэктэрэ Сергей Иванов кэпсиир, – Ону таһынан, Бүлүү бөлөх улуустарга уунан хааччыйар тиһиги сайыннарыы судаарыстыбаннай бырагырааматын уопсай үбүлээһинэ 2024 сылга тиийэн, 833 мөл. солк. буолуоҕа. 2019 сылтан саҕалаан бу бырагыраамаҕа хампаанньа хайыы үйэ 450 мөл. солк. ыыта турар».
Бу иннинээҕи уон сыл болдьохтоох Саха Өрөспүүбүлүкэтин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын туһунан Дуогабары АЛРОСА уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтэ 2011 сыллаахха түһэрсибиттэрэ. Бу кэм устата хампаанньа социальнай бырайыактары олоххо киллэриигэ 7,2 млрд солк. кэриҥэ үбү киллэрбитэ. АЛРОСА үбүлээһининэн Саха сирин 19 улууһугар 39 эбийиэк, ол иһигэр үс олорор дьиэ, 8 үөрэх тэрилтэтин дьиэтэ, успуорт 10 саалата, култуура уонна успуорт 7 холбоһуга, оҕо доруобуйатын чөлүгэр түһэрэр (реабилитациялыыр) киин, түмэл уонна да атын туһалаах эбийиэктэр баар буолбуттара.
Быйыл түһэрсиллибит биэс сылга дьайар Саха сирин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын туһунан Дуогабар өссө да тулалыыр эйгэни, Хоту сир омуктарын төрүт, үгэс буолбут дьарыктарын, экологияҕа бырааптарын уонна Саха сиригэр олохтоох нэһилиэнньэ интэриэһин көмүскүүр киэҥ хабааннаах тэрээһиннэри олоххо киллэриини көрөр. Онуоха хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоохторун өйүүргэ ураты болҕомтотун уурарын бэлиэтиир тоҕоостоох.
Саха сиригэр хоту, Сибиир уонна Арассыыйа Уһук Илинин аҕыйах ахсааннаах омуктарын 16 бырыһыана олорор, үлэлиир. Ол эбэтэр, 39 936 киһи баар.
Билиҥҥи туругунан, олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын быһаарыытынан эрэгийиэн 21 муниципальнай оройуонугар өрөспүүбүлүкэ уопсай иэниттэн 53,7 % сиригэр тайыыр өрөспүүбүлүкэ таһымнаах 62 ТТП баар. Ити курдук, өрөспүүбүлүкэ сирин улахан аҥаара Арассыыйа Федерациятын Арктикатааҕы суонатыгар хапсар, эрэгийиэн уонна миэстэтээҕи дьайыылаах үгэс буолбут айылҕаны туһаныы территориятыгар киирэр. Бу сирдэргэ хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктарын 198 аҕа ууһун общината түөлбэлээн олорор. Итинтэн 9 аҕа ууһун общината 2019 сылга олохтоммута.
«АЛРОСА алмааһы Саха сиригэр хостуур, онон улахан эппиэтинэстээҕин, ол иһигэр төрүт олохтоохтор иннилэригэр эппиэтинэһи сүгэрин билинэр. Биһиги Хоту сир омуктарын күүстээх, дуулаҕа санаатын, майгытын-сигилитин, кинилэр бэйэлэрин баай устуоруйаларын үйэлэр тухары сүтэрбэккэ илдьэ кэлбиттэрин улаханнык сөҕөбүт-махтайабыт уонна ол үгэстэри кэнчээри ыччакка энчирэппэккэ тиэрдии дьоһун суолталааҕын өйдүүбүт, өйүүбүт. Биһиги хампаанньабыт Саха сирин аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктарыгар өрүү даҕаны көмөлөһөр: историческай сыаннастарын үйэтитиигэ, национальнай култуураларын сөргүтүүгэ үлэлэһэбит. Национальнай бырааһынньыктарын тэрийиигэ кыттабыт, табаһыт аҕа ууһун общиналарын, балыксыттары өйүүбүт. Кинилэри араас идэлэргэ үөрэттэрэбит, үлэнэн хааччыйабыт, олохторо-дьаһахтара толору буоларын туһугар ирдэнэри барытын хааччыйабыт», – диир АЛРОСА хампаанньа генеральнай дириэктэрэ Сергей Иванов.
Хампаанньа алмаастаах түөлбэ тоҕус улууһун үбүлүүр, уһук хоту сытар оройуоннар олохтоохторун өйүүргэ ураты болҕомтотун уурар, тыа хаһаайыстыбатыгар уонна үгэс буолбут булт-алт (промысловой) салаатыгар көмөлөһөр, араас социальнай тэрээһиннэри үбүлүүр. Ити курдук, хампаанньа эрэгийиэн сайдарыгар бэлиэ уонна ахсаабат кылаатын киллэрсэр.
АЛРОСА хампаанньа тоҕус улууһу – Мииринэйи, Үөһээ Бүлүүнү, Өлөөнү, Анаабыры, Сунтаары, Бүлүүнү, Ленскэйи, Ньурбаны уонна Кэбээйини – кытта түһэрсиллибит Сөбүлэҥ дьайар кэмигэр, ол эбэтэр, 2011 сылтан саҕалаан 2020 сылга диэри кэмҥэ, ол иһигэр 2020 сылга – 93,3 мөл. солк., тустаах улуустарга социальнай-экэнэмиичэскэй тэрээһиннэри өйүүргэ уопсайа 870 мөл. солк. үбүлээбитэ. Ону таһынан, АЛРОСА бөлөххө киирсэр “Анаабыр алмаастара” хампаанньа хас сыл аайы Саха сирин Арктикатааҕы биэс улууһун кытта бииргэ үлэлэһии Дуогабарын түһэрсэр. Холобур, 2021 сыллааҕы сөбүлэҥҥэ олоҕуран, АЛРОСА хос-тэрилтэтэ Булуҥ, Анаабыр, Өлөөн, Эдьигээн уонна Эбээн Бытантай улуустарын социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларыгар 100 мөл. солк. тахса үбү ыытар.
АЛРОСА хоту, Сибиир уонна Арассыыйа Уһук Илинин аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктарын үгэс буолбут олохторун укулаатын үйэтитии туһунан бииргэ үлэлэһии сөбүлэҥин Омуктар дьыалаларыгар федеральнай ааҕыныстыбаны кытта (ФАДН России) түһэрсэн, ыкса үлэлэһэр.
Федеральнай ааҕыныстыба АЛРОСА Экологияҕа киинэ тэрийэр “Язык предков” көрүү-куонкуруһун өрүү өйүүр. Арассыыйа Федерациятыгар төрүт олохтоох омуктар Норуоттар икки ардыларынааҕы сылыгар сыһыаран, бу бырайыак ФАДН тутаах тэрээһиннэрин былааныгар киирбитэ.
«Биһиэхэ судаарыстыба, биисинэс уонна аҕыйах ахсааннаах омуктар интэриэстэрин тэҥник тутуу – олус суолталаах. Итинник эрэ тэриннэххэ, олох хаачыстыбатын үрдэтэр, национальнай култуураларын сайыннарар түгэҥҥэ эрэ эрэгийиэн экэниэмикэтэ бигэ тирэхтээх буолара ситиһиллэр. АЛРОСА уонна ФАДН кыттыһан бииргэ үлэлэһиилэрэ бу үлэни саҥа таһымҥа таһаарар, аҕыйах ахсааннаах омуктар бэрэстэбиитэллэрин кытта кэпсэтии чопчу уонна көдьүүстээх буоларын ситиһэр кыаҕы биэрэр», – АЛРОСА Экологияҕа киинин салайааччыта, кылаабынай инженери экология уонна Хоту сир төрүт, аҕыйах ахсааннаах омуктар бэрэстэбиитэллэрин кытта үлэ боппуруостарыгар солбуйааччы Полина Анисимова бэлиэтиир.
Холобур, АЛРОСА Экологияҕа киинэ “Колодец сказок” оҕолор куонкурустарын түмүгүнэн быйыл уникальнай кинигэлэри, нууччалыы, сахалыы уонна эбэҥкилии тылынан остуоруйалар хомуурунньуктарын бэчээттэттэ. АЛРОСА үбүнэн көмөлөһөн, хас сыл аайы Арктика улуустарыгар табаһыттар сүлүөттэрэ тэриллэр.
Соторутааҕыта АЛРОСА «Кындыкан» уопсастыбаннай бырайыагы өйөөтө. Бу күннэргэ хампаанньа үбүгэр эдэр суруйааччы Лидия Тарасова ааптардаах “Кындыкан” остуоруйа бэчээттэннэ. Итинник ааттаах анимациялаах киинэни оҥоруу саҕаланна. «Кындыкан» остуоруйаны бэлэмнииргэ улахан хамаанда үлэлээтэ. Ол иһигэр этнографтар, лингвистэр, эбээннии тылы билэр, эбээн култууратыгар быһаарсар дьон көхтөөхтүк үлэлээтилэр.
Ону таһынан бастакы, тус сыаллаах «Кындыкан» пуонда тэриллэр буолла. Саҥа бренд ааптарын бырааба ити пуондаҕа сыһыарыллар. “Кындыкан” пуондаҕа киирэр дивиденнэр түмүллэн, хоту сир омуктарын тылларын, култуураларын, илдьэ кэлбит олохторун укулаатын үйэтитиигэ уонна өрөспүүбүлүкэ креативнай ис кыаҕын өйүүргэ туттуллар буолуохтара.
Саха сирэ билиҥҥитэ – Арассыыйа Федерациятыгар өрөспүүбүлүкэтээҕи «Об этнологической экспертизе в местах традиционного проживания и традиционной хозяйственной деятельности коренных малочисленных народов Севера Республики Саха (Якутия)» диэн 2010 сыллаахха ылыллыбыт сокуоннаах суос-соҕотох эрэгийиэн буолар.
Ити – хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктара олорор, үгэс буолбут дьарыктарын илдьэ сылдьар сирдэригэр этнологическай эспэртиисэ ыытылларын мэктиэлиир сокуоҥҥа буолар. Онно олоҕуран, хоту сир омуктара түөлбэлээн олорор сирдэригэр туох эмэ хаһаайыстыбаннай уонна да атын үлэни-хамнаһы ыытары олоххо киллэриэх иннинэ биир бастакынан булгуччу эспэртиисэ ыытыллар. Маныаха бырамыысыланнас тэрилтэтин дьарыга төрүт нэһилиэнньэҕэ охсуулаах буолуон сөп түгэнигэр, тэрилтэ ону уйунар эбээһинэстээх.
Ити этэр сокуоммут олоххо киирбит кэмиттэн саҕалаан, Саха сиригэр этнологическай эспэртиисэни хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар олорор оройуоннарыгар баар бырамыысыланнас 29 бөдөҥ эбийиэгэ ааста. Уопсай сыаналаммыт ночоот кээмэйэ миллиард аҥаарыттан тахса солк. буолбут.
СӨ Арктика уонна хотугу омуктар дьыалаларыгар миниистирэ Михаил Погодаев эппитинэн, кинилэр министиэристибэлэрэ АЛРОСА сакааһынан, маннык этнологическай эспэртиисэни ыытары тэрийбит:
1. «Үөһээ Муунатааҕы алмаас саппаастаах сири туһаҕа таһаарыы».
2. «Бытархай алмаастаах сир баайа көстүөн сөптөөх Улахан Куонамыкы уонна Талахтаах үрэхтэр былаһааккаларыгар алмааһы хостооһун тэхиниичэскэй бырайыага».
3. «Анаабыр улууһугар баар Эбэлээх үрэххэ бытархай алмаастаах сири туһаҕа таһаарыы».
«Күн бүгүн биһиги министиэристибэбитигэр “15887 КЭ ЯКУ лиссиэнсийэлээх былаһаакка иһигэр киирсэр, Булуҥ улууһунааҕы Молуода үрэх аттыгар баар хайа-хостуур учаастак үлэлиир сиригэр бытархай алмааһы хостооһун” диэн бырайыак көрүллэ сылдьар», – диэн Михаил Погодаев эбэн эттэ.
Үөһээ Муунатааҕы алмаас саппаастаах сиргэ этнологическай эспэртиисэ 2016 сыллаахха ыытыллыбыта. Онно уонтан тахса араас параметр үөрэтиллибитэ – биологическай уонна топографическай. Исписэлиистэр ол эспэртиисэни ыыталларыгар хотугу төрүт олохтоох омуктар тайаан олорор сирдэригэр уонна кинилэр үгэс буолбут дьарыктарыгар алмааһы хостуур үлэ хайдах, туох өттүнэн дьайыан сөбүн, дьиҥ тирэхтээх түмүктээһиннэргэ олоҕуран, учуоттаабыттара. Ону таһынан, хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктар социальнай-экэнэмиичэскэй уонна култуурунай сайдыыларыгар туһалаах этиилэр, сүбэлэр торумнаммыттара. Сүрүнэ, сөпсөһүннэриини ааспыт эспэртиисэ АЛРОСА Үөһээ Муунатааҕы алмаастаах сири туһаҕа таһаарар үлэтин бары түһүмэхтэрин кытаанах хонтуруолга илдьэ сылдьары эмиэ бигэргэппитэ. Хас биэс сыл буола-буола, итиннэ билим этнологическай мониторина тэриллэр.
«Сирдээх дьон уонна сир баайын хостооччулар биир остуолга олорон, хаһаайыстыба, нэһилиэк, оройуон салгыы хайдах сайдарын туһунан кыттыһан ырытыһаллара сөптөөх.
Биһиги олохтоох нэһилиэнньэни кытта доҕордуу сыһыан холобурун АЛРОСАҕа уонна хампаанньа оҕо-тэрилтэтэ “Анаабыр алмаастарыгар” көрөбүт. Итинник бииргэ үлэлэһии көмөтүнэн уонна өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Айсен Николаев өйүүр буолан, аҥаардас 2020 сылга Өлөөн эбэҥки национальнай оройуон Өлөөн бөһүөлэгэр уонна Анаабыр долган-эбэҥки оройуонун Үрүҥ Хайатыгар – култуура аныгы кииннэрэ, Булуҥ улууһун Күһүүрүгэр интэринээт-оскуола тутуллубуттара. Эбээн Бытантай Саккырыырыгар оскуола тутуута саҕаланна, ону тэҥэ Бырагыраамаҕа Арктика оройуоннарыгар социальнай салаа эбийиэктэрин кэрискэтэ киллэриллибитэ”, – диэн Ил Түмэн Судаарыстыбаннай мунньах Арктика дьыалаларыгар кэмитиэтин салайааччыта Елена Голомарева бэлиэтиир.
«АЛРОСАны кытта икки дуогабардаахпыт, – диэн эттэ Өлөөн оройуонун баһылыга Лена Иванова. – Бастакы, “Үөһээ Муунатааҕы” алмаастаах сир туһунан, 100 мөл. солк. дуогабар 2024 сылга диэри түһэрсиллибитэ. Оттон иккис дуогабары биһиги атын алмаастаах түөлбэлэр курдук түһэрсэн, АЛРОСАттан дивиденд ылабыт.
Бастакы, “Үөһээ Муунатааҕы” алмаас саппаастаах сир туһунан түһэрсиллибит дуогабар чэрчитинэн 2020 сылга ылбыт үппүтүн оройуон уопсай үөрэхтээһиҥҥэ оскуолаларын үөрэнээччилэрин сылаас аһынан хааччыйыыга ыыппыппыт. Оттон сороҕун хас сыл аайы оҕолору таба ыстаадатыгар бөртөлүөтүнэн илдьэргэ туһанабыт. Үп табаһыттар хамнастарын субсидиялыырга, булчуттары өйүүргэ, нэһилиэнньэҕэ анаан кыыл таба этин атыылаһарга туттуллар. Ити – тыа хаһаайыстыбатын өттүн эттим. Былырыын “Үөһээ Муунатааҕы” үпкэ олохтоохтор массыына ыытар быраабы ылар туһугар оройуон тас өттүгэр бара сатаабаттарын туһугар Өлөөҥҥө автодром туппуппут. Автодром силигэ ситэн, лиссиэнсийэтин ыларбыт эрэ хаалан турар. Ону таһынан, массыына ыытарга үөрэтэр уопуттаах преподавателлэри ыҥыран, эксээмэни манна миэстэтигэр туталларын хааччыйыахпытын наада.
Алмаас үбүн хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар култуураларын өйүүргэ эмиэ туһанабыт. Оҕолор уонна улахан дьон эбээн тылын үөрэтэллэригэр анаан босуобуйалар тахсаллар. Өссө бу быйыл Табаһыт сүлүөтүн тута икки сиргэ – Дьэлиҥдэҕэ уонна Харыйалаахха – ыыппыппыт.
Хоту сир сиимбэлэ, кырдьыга да – таба. Ол иһин АЛРОСА Экологияҕа киинэ уонна учуонайдар буолан кыттыһан, кыыл таба популяциятын туругун сыаналыыр уонна кыыл таба ахсаанын харыстыыр уонна ахсаанын чөлүгэр түһэрэр сыаллаах уникальнай бырагырааманы олоххо киллэрэллэр.
СО РНА Криолитозона биологическай кыһалҕаларга институтун исписэлиистэрэ хас сыл аайы кыыл таба популяциятын чиптиир үлэни утумнаахтык ыыталлар. Икки нэдиэлэ устата учуонайдар табалартан талан, спутнигынан барар араадьыйалаах моойторугу кэтэрдэллэр. Ол түмүгэр таба үөрэ ханан сылдьарын, ханна тиийбитин кэтиир кыах үөскүүр.
Кыыл таба Өлүөнэ-Өлөөннөөҕү популяцията Саха сирин арҕаа өттүгэр, Өлүөнэ уонна Анаабыр өрүстэр икки ардыларынан, сүрүннээн, Анаабыр, Булуҥ, Өлөөн, Эдьигээн, Мииринэй уонна Ньурба улуустарын сирдэринэн сөбүлээн сылдьар. Хомойуох иһин, кэнники уон сылга таба ахсаана аҕыйаата, ол гынан баран АЛРОСА өттүттэн улахан өйөбүл оҥоһуллар, бу өттүгэр ылсан үлэлэһэр бэлиитикэлээх буолан, хобдох дьайыы тохуура ситиһиллибит. Кэнники сылларга АЛРОСА таба айанныыр суолун бырамыысыланнас сиригэр-уотугар баар инфраструктура лииньийэтинэн холкутук ааһар сирдэри оҥорбута. Ону таһынан кыыл таба айаннаан ааһар кэмигэр технологическай суолга тырааныспар сырыытын тохтотор схеманы оҥорбута.
Саха сирин бырабыыталыстыбатын быһаарыытынан, Булуҥ оройуонугар бу дьыл ыам ыйыгар саҥа, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах ураты харыстанар сир олохтоммута. АЛРОСА хампаанньа бу ураты харыстанар сири тэрийиигэ уонна кыыл таба Өлүөнэ-Өлөөн популяциятын харыстыырга киллэрэр кылаатын сыаналаан. Саҥа резерват «АЛРОСА-Rangifer Чекановский» диэн сүрэхтэммитэ.
Күн бүгүн АЛРОСА хампаанньа социальнай көдьүүс өттүгэр муҥутуур үрдүк сыананы ылар толору бырааптаах. Бүтүн аан дойду хайаҕа хостуур хампаанньаларын ортотугар уопсастыба иннигэр эппиэтинэс эриэйтинигэр инники күөҥҥэ сылдьар. Маннык түмүгү, чуолаан, хампаанньа алмаас хостууртан, атыыттан киирэр дохуотун аҥаарын кэриҥэ кээмэйин нолуокка, хамнаска уонна аһымал санаа тэрээһинигэр ыытара, ол иһигэр үлэлиир эрэгийиэннэригэр олорор төрүт олохтоох нэһилиэнньэни өйүүргэ аныыры хааччыйар.
АЛРОСА пресс-сулууспатын матырыйаалынан.
Сэҥээриилэр