Кындалтан 5 килэмиэтир тэйиччи турар Чырыдаайы сайылыкка биир сайын мин эмиэ ыанньыксыттаан турардаахпын. Үлэ-хамнас дьоно хас да дьиэнэн олохсуйан, үрүҥ илгэ үрүйэлии сүүрбүтэ. Ыанньыксыт кыргыттар ынахтарбытын ыан, чугас эргин сир аһын тахсан көрөрбүт, түүннэри миэстэ былдьаһа оонньуурбут, хаартынан дьылҕабытын таайарбыт. Бостуук уол сэниэлээх хаһыытынан ынахтарбыт ыамҥа кэлэн иһэллэрэ, ыам кэннэ далга кэбинэ сыталлара харахпыттан сүппэт. 30-тан тахса сыл буолан баран оонньообут кырдалбар, сылаастык саныыр сайылыкпар үктэниибэр кыстык хотон туттан, бу күһүн көһөн кэлбит биир дойдулааҕым Григорий Егоров оруоллаах.
Григорий Николаевич төрөппүттэрэ Евдокия Васильевна, Николай Егорович Егоровтар Субуруускай аатынан сопхуос туруу үлэһиттэрэ этилэр. Ийэлэрэ сааһын тухары ыанньыксыттаабыта, аҕалара тутууга үлэлээбитэ. Бу ыал тоҕус оҕото бары кыра эрдэхтэриттэн кыһынын “Кэскил” пиэрмэҕэ, сайынын Чырыдаайы сайылыкка үлэҕэ миккиллэн, ыарахантан толлон турбат үлэһит чулуулара буола үүммүттэрэ. Григорийдыын саҥа тутуллубут хотон иһигэр кэпсэттибит. Хотон сыта, сүөһүлэр от сиэн кэбинэр тыастара урукку кэми санатар.
– Уруккута сайылык буолан турбут сири кыстыкка кубулутар санаа хайдах киирбитэй?
– Биир үксүн үбү кэмчилиир сыалтан ылыстым. Чааһынай хаһаайыстыба буолан, туох да көмөнөн туһаммакка, хотоммун кирэдьиит ылан, тутуннум. 20 миэтэрэ уһуннаах, 10 миэтэрэ кэтиттээх кыстык хотоҥҥо 58 сүөһү турар. 20-тэн тахса ынах ыанар. Сорохторун уолларан эрэбин. Онтон ордуга – субан сүөһү.
Сайылыгы кыстык оҥостор санааны иитиэхтээбитим балачча ыраатта. Амма Эмиһигэр олорор эдьиийим Наталья Николаевна Константинова дьиэ кэргэнэ тирэх буолла. Кинилэр үөр сылгыны биэрэннэр, былырыын саас Амматтан үүрэн аҕалбыппыт. Өссө биир үөр кэлиэхтээх. Олору көрөргө-истэргэ база наада буолбута. Оттуур сирим бу эргин баар. Кыстык оппун бөһүөлэккэ киллэртэрэрбэр сылга 60 тыһ.солк. барар этэ. Кирэдьииттээх, атын да ороскуоттаах киһиэхэ ити ыарахан. Онон боппуруоһу миэстэтигэр быһаарар туһуттан үүтээн буолан турбут дьиэбэр олохсуйан, хотон туттан, кыстыкка киирдибит.
– Үүккүтүн хайдах дьаһайаҕыт?
– Чааһынай кэтэх хаһаайыстыба буоламмыт, Ил Дархан Ыйааҕынан, үүппүтүн киилэтин 10 солк. туттарыахтаахпыт. Маҕаһыыҥҥа кэлии үүт киилэтэ 90-100 солк. атыылана турар кэмигэр ити суума олус кыра. Онон ыабыт үүппүтүн бэйэбит туттабыт, былыргылыы сэппэрээтэрдээн, арыылыыбыт. Манна кэлиэхпиттэн 20-чэ киилэни таптайдым. Арыыны ыйытааччы элбэх эрээри, дьон олус ирдэбиллээх, кыҥкый буолла. Инникитин арыылааһыны кэҥэтэр былааннаахпын. Онон булуус хастар сорук турар. Онуоха аны маска лимиитим туолбута атахтыыр. Сир барыта бэйэм ааппар сылдьар буолан, оҕолорум өлүүгэ тиксибэттэр.
– Чырыдаайы туонатыттан киһи хараҕа туолар. Күрүөлээһин кыаллар дуо?
– Хайаан да наада. Онуоха былыргы дьон күрүөнү тутар үөрүйэҕин үөрэтэн, сыныйан көрөр буола сылдьабын. Сорохтор күрүө маһын сиргэ хатырыктаах киллэрэллэр эбит. Иккилии үүттээх баҕаналар аныаха диэри бүтүн туралларыттан сөҕөбүн. Хайаан даҕаны куурбут маһы тутталлар эбит. Оттон биһиги суораат, туттабыт. Үс бүтэй күрүө ньыматын тутуһуом. Тыа диэкитин боробулуоханан түүйүөм.
– Алааһыҥ үүнүүтэ хайдаҕый? Оттооһун чааһыгар туох санаалааххыный?
– Үүнүү куһаҕана суох. Төбө аҥаарын шампуннаан сууй, аҥаарыгар буорда кут. Туох уратыны көрөҕүн? Сир эмиэ оннук. Кыһамньылаах көрүүгэ наадыйар. Аныгы дьон ходуһа хойуутун охсо-охсо ааһа тураллар. Оттон үлэһит дьон хотуурунан лаппыйан оттоон, сири сэргэхситэллэр, от үүнэр усулуобуйатын оҥороллор. Онон төһө оту ыларбыт хайдах быһыылаахтык оттуурбутуттан улахан тутулуктаах.
– Тоҕо бааһынай хаһаайыстыба буолбакка, чааһынайы таллыҥ? Ити бэлиитикэҕэ туох санаалааххыный?
– Хас биирдии киһи бэйэтин баайын-дуолун бэйэтэ бас билиэхтээх, көҥүл буолуохтаах дии саныыбын. Киһи барыта сүөһү тутар кыаҕа суох эрээри, сүөһүлэниэн наада. Биир бэйэм дьон астаах-үөллээх буоларын туһугар үлэлиибин. Бэйэм киэнин таһынан биэс ыал сүөһүтүн кыстатабын. Биир сүөһүгэ ыйга 1 тыһ.солк. ылабын. Тыа сирин киһитин дохуота кыра. Миэхэ сүөһүлэрин көрдөрөллөрүн таһынан отторун хааччыйаллар, бэтэринээр өҥөтүн төлүүллэр. Төбө аайы иккилии туоннаны көрдүүбүн. Ону чааһынай тыраахтарынан тиэйтэриэхтэрин наада. Онон кыстыгы туоруурга ити суума сөп дии саныыбын.
Наар бааһынай эбэтэр урбаанньыт буоларга, үлэһити тутарга модьуйаллар. Хаһаайыстыбаны тутарга ороскуот элбэх. Барыһырыахтааҕар ночоотуруохха сөп. Онно эбии үлэһити туттахха, сөп буолар хамнаһын хааччыйар саарбах. Билиҥҥи кэмҥэ биһиги көлүөнэ эрэ дьон сүөһүнү тутан хааллыбыт. Чааһынай, бааһынай диэн арааран, сүөһү ахсаана лаппа аччаата. Аны сайыҥҥааҥҥа диэри өссө аччыа диэн сабаҕалыыбын. Соҕурууттан сүөһү аҕалаллар даҕаны, кумахха ууну куппукка холуубун. Олохтоох боруодаҕа болҕомто наада буоллаҕа. Сиэмэлээһин харчыга кубулуйан хаалбыта охсуулаах. Аны туран, аныгы отчуоту киһи бары сатаабат. Барыта формула, ирдэбил, хааччах. Ону оҥортороору сырыы аайы дьону көрдөһөрүҥ эмиэ табыгаһа суох. Үөрэххэ ыҥыраллар эрээри, киһи соло булбат. Барыта бүрүкэрээтийэ. Биир тылынан, билигин ыытар бэлиитикэлэрин утарабын.
Дьон тыа хаһаайыстыбатын тута сатаан, аймахтыылар, бииргэ төрөөбүттэр кыттыһан оттуу-мастыы сатыыллар. Итиннэ эмиэ “ноолоох”. Ким эрэ улахан тиэхиньикэлээх кэлиэ, ким эрэ токур хотуурунан кыттыһыа. “Эйиэнэ-миэнэ” дэһэн, төһөлөөх элбэх дьиэ кэргэн оннук ыһыспыта буолуой? Ол иһин чааһынай, биир бас-көс киһи ылсан, барыларын сирдээбитэ ордук.
– Окко туох кыһалҕаны көрсөҕүнүй?
– Тиэхиньикэ эргэрэр. Билигин барыта рулоннааһын буолла. Кирэдьииттээх буоламмын, пресс-подборщик ылынар кыаҕым суох. Онон билиҥҥитэ былыргылыы бугуллааһынынан үлэлиибит. Ол эрээри хайаан даҕаны ситэринэр сыаллаахпын.
– Оҕо эрдэххиттэн тыа хаһаайыстыбатыгар миккиллибит киһи хараҕыҥ ортотугар бу эйгэ ситэ сайдыбата, атахтанара кыһыылааҕа биллэр...
– Сарсыарда 4 чааска тураат, ийэбитигэр көмөлөһө пиэрмэ хотонугар тахсарбыт. Үөрэхпититтэн кэлээт, бартыбыалбытын кыыратан баран, эмиэ хотоҥҥо ааһарбыт. Оҕо киһиэхэ сылаалаах, салгымтыалаах этэ эрээри, бу саха киһитин олоҕун тутарын, наадалааҕын өйдүүрбүт. Тыа хаһаайыстыбата сопхуос саҕаттан уларыйыыларын ааҕа көрүстүм, араас салайааччылары кытта алтыстым. Олортон “Субуруускай” сопхуос управляющайынан үлэлээбит Илларион Илларионович Яковлевы олус астына ахтабын. Миигин баартыйа оскуолатыгар ыыта сатаабыта. “Бэйэм суолбун бэйэм солонуом” диэн, аккаастаммытым. Ыанньыксыттан саҕалаан, Кындал баһылыгар тиийэ тыа хаһаайыстыбатын араас салаа үлэтин, түһүмэҕин мин да билбэхтэстим.
– Ханнык эрэ кэмҥэ тохтотон кэбиһиэх санаа киирбэтэҕэ дуо?
– Бэйэ сыратынан туппуту ыһар сатаммат. Үрүҥ аска, дьиҥнээх эккэ сыһыаннаах киһи эт-үүт хаачыстыбатыгар ирдэбиллээх буолар. Биир бэйэм бэйэм ииппит сүөһүм үүтүн, этин сүүс атынтан билэбин. Оннук уратылаах. Саамай куттанарым – Саха сирин нэһилиэнньэтэ бүттүүн кэлии эккэ көһүө диэн. Атыыһыттар кэлии бородууксуйа минньигэһин, туһатын, сыаната чэпчэкитин сылайбакка кэпсииллэр. Дьон онно балыйтаран, хайдах, туох этин билбэккэ атыылаһан, доруобуйаларын кутталга киллэрэллэр. Туохха итэҕэйэллэрин толкуйдуу барбаттар. Оттон саха олоҕун төрдө – төрүт аһа буоллаҕа. Били хаһан эрэ “сүөһү кутуругун манаамаҥ” диэн этэ-тыына сатаабыттарын түмүгэ, дьэ, кэллэ. Урут оскуоланы бүтэрэн, тыа хаһаайыстыбатын идэлэрин баһылаан, ыччат бөҕө кэлэрэ, ыал бөҕө тэриллэрэ. Билигин дэриэбинэҕэ үксэ уолаттар эрэ хааллылар. Кэрэ аҥаар диэн суох. Сулумах, сыала суох сылдьыыттан уолаттарбыт арыгыга охтоллоро кистэл буолбатах. Оскуолабытын онтон-мантан оҕо умналаан, үлэлэтэ олоробут дии. Онон сүөһүнү тутааччылары бааһынай-чааһынай диэн араарбакка, киилэ үүккэ биир тэҥник 70 солк. олохтоон, биирдик тутуохха наада этэ. Дьон сүөһүнү хото тутуо этэ даҕаны, үгүстэри оттуур ходуһа суоҕа атахтыыр.
Атын эрэгийиэннэргэ тэҥнээтэххэ, быдан баайдык-тоттук олоробут эрээри, бачча сири-уоту туһанар туһуттан сөптөөх үлэ наада этэ. Кирэдьиит бырыһыанын аччатан, эт, үүт сыанатын үрдэтэн, дьоҥҥо үлэлиир кыаҕы биэрдэллэр, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанааччы биллэрдик элбиэ, дьон да доруобуйата тупсуо этэ.
– Оҕолоруҥ бэйэҥ дьыалаҕын салгыыллар дуо?
– Үс уоллаахпын. Улахан уол Федор Чурапчыга балыыһаҕа үлэлиир. Кэргэннээх, үс оҕолоох. Иккис уол Болот миигин кытта кыстыкка олорор, хаһаайыстыба тутаах үлэһитэ. Кыра уолум Григорий Өлүөхүмэҕэ ньиэп исписэлииһигэр үөрэнэр. Ыал буолбута, үс оҕолоох. Уолаттарым – сүрүн тирэхтэрим. Кинилэрэ суох хаһаайыстыбаны чиэски сиргэ көһөрөр хайдах да кыаллыа суоҕа этэ. Онон инникибэр да улаханнык санаарҕаабаппын.
Хотонтон киириибитигэр Григорий Николаевич кэргэнэ Дария Дмитриевна сахалыы дэлэй астаах-үөллээх остуолун тардан көрүстэ. Уот лииньийэтэ, интэриниэт суох, генераторынан уоттанан олорор уруккута сайылык сиргэ кыстык хотон туттан, өбүгэ дьарыгын салгыыр бу дьиэ кэргэни хайгыы көрөн, сирэй көрсөн кэллим. Эбиэт кэнниттэн арыый тэйиччи турар ыанньыксыттаабыт сайылыкпын тиийэн көрдүм. Уруккута баараҕай буолан көстөр дьиэлэр кыччаан-куччаан хаалбыттар, чугас курдук саныыр титиикпит, төттөрүтүн, ыраатан хаалбыт. Олоро сылдьыбыт дьиэбит адьас даҕаны умайан хаалбыт. Дьон күргүөмнээхтик үлэлээн-хамсаан ааспыт кэмнэрин туоһута иһийэн, иччитэхсийэн турар. Төннөн кэлиэхпитигэр диэри хаһаайын кытаҕар уу баһа киирэн, бакааласпакка, махтаммакка барбыппын хаһыатым нөҥүө тиэрдиим. Григорий Николаевич, саха дьонун төрүт дьарыгын салгыыр дьоһуннаах үлэҕэр этэҥҥэ буолууну, дьиэ кэргэҥҥэр доруобуйаны, дьолу баҕарабын. Эн курдук дьон баар буоланнар, алааска мэччийбит сүөһү, сылгы этин, араҕас арыыны амсайан, сахалыы амтан диэн тугун билэн олордохпут.
Оксана ЖИРКОВА.
//Матырыйаалы бэлэмнээһиҥҥэ көмөлөрүн иһин Болтоҥо нэһилиэгин баһылыгар Варвара Макароваҕа, суоппар Айаал Поповка махтанабын.
