Макар Яковлев олохтоох салайыныы саҥа сокуонун туһунан

– Макар Макарович, эн санааҕар киин былаас тоҕо олохтоох бэйэни салайыныыны (ОБС) биир таһымнаах оҥорорго барда.
– Сокуону ылыы бэлиитикэ. Аһары кииннээһин ССРС эстиитин сүрүн биричиинэтинэн буолбута, ол иһин мин былааһы күүскэ кытаатыннарыыны соччо сөбүлээбэппин. Мин оччолорго ССРС Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан үлэлээбит буолан, ол быһыыны-майгыны үчүгэйдик билэбин. Арассыыйаҕа публичнай былаас сокуона ылыллыбытын быһыытынан, уһаппакка субъектарга олохтоох салайыныыны эмиэ кииннээн, биир үөскэ киллэрэн эрэллэр. Этиэх кэриҥнээхпин, Арассыыйаҕа ОБС сокуонун ылыыга бастаан сыыстарбыттара. Сайдыылаах судаарыстыбаларга ОБС былаас көрүҥүн быһыытынан, публичнай былаас иһинэн сылдьар буоллаҕына, биһиги сокуоммутунан судаарыстыба былааһыгар бэриммэт, туора турар буолан тахсыбыта. Билигин ол сыыһаны көннөрөн, былааһы барытын биир ситимнээн эрэллэр.
Сокуон кэнсиэпсийэтин көрдөххө, дойдуга биир таһымнаах олохтоохсалайыныы олохтонуохтаах. Мин итини сөбүлүүбүн, икки таһымнаах ОБС сатамньыта суоҕа уруккуттан биллэрэ. М.Е. Николаев кэмигэр мин Бэрэсидьиэн уонна бырабыыталыстыба дьаһалтатын салайааччытын солбуйааччыта эрдэхпинэ, маҥнай биир таһымнаах ОБС саҕалаабыппыт. Онтон “поселенческай таһым” туһунан сокуон ыланнар, бытарыйан хаалбыппыт.

– Саҥа сокуон туох үчүгэй өрүттэрдээх диэн көрдүҥ?
– Бастакытынан, быыбары аҕыйаппыттар. Билигин хас нэһилиэк аайы быыбар, оттон нэһилиэк баһылыга быыбардаммат буоллаҕына, элбэх үп-асороскуоттанара кэмчилэнэр.
Иккиһинэн, олохтоох каадыры иитии, үүннэрии сааһыланар кыахтаммыт. Сымыйа буолбатах, билигинхас быыбардаммыт нэһилиэк баһылыга дьаһалтатын тула аймаҕын мунньар. Улуус таһымыгар баһылык эмиэ оннук, хамаандатын дьонун,өрөспүүбүлүкэттэн сөбүлэһиннэриитэ суох, бэйэтэ көрөн, холобур, төрөөбүт нэһилиэгин дьонунаҕалар. Саҥа сокуон быыбардары, чунуобунньуктар ахсааннарын аҕыйатар соруктаах, ити өттүнэн инники тахсыбыт сыыһаны көннөрөр.
Ол гынан баран, иһигэр киирдэххэ, дьээбэтэ, өйдөммөтө аҕыйаҕа суох. Бу күннэргэ үөһээ бүлүүлэр сүнньүнэн сөпкө дьиксинэн, сокуон бырайыагын эрдэттэн дьүүллэһэргэ ыҥырыы таһаардылар.
– Биһиэхэ охсууланыах туох баарый?
– Былааска оптимизация наада, ол эрээри сокуон бырайыагар нэһилиэктэр дьаһалталарын олоччу суох оҥорбуттара сыыһа. Сокуон 50-с ыстатыйатыгар этиллэринэн, улуус мунньаҕын дьокутааттара нэһилиэккэ староста, былыргылыы чаччыына талаллар. Дьиктитэ диэн, чаччыына дуоһунастаах салайааччы буолбатах. Туох да дуогабара, хамнаһа суох, уопсастыбаннай лиидэр курдук үлэлиэхтээх, интэриэһинэйэ ол баар.
Биһиги өрөспүүбүлүкэбит төрүттэммит төрдө – нэһилиэктэр мустубуттара буолар буолбат дуо? Олорбут биир да салалтата суох буолан хаалаллар. Ити Саха сирин, Сибиир, Уһук Илин тыйыс усулуобуйаларыгар кутталлаах. Биир чаччыына тугу дьаһайыай? Итини сокуон оҥорооччулар олох кыайан өйдөөбөттөр эбит.
Бырайыагынан муниципальнай уокурук үс көрүҥэ эрэ көҥүллэнэр: куорат уокуруга (КУо), муниципальнай уокурук (МУо) уонна федеральнай суолталаах куорат иһинээҕи территория.
Куорат иһинээҕи территория диэн өйдөбүл сокуоҥҥа баарынан дьаһалталанар. Оттон улуус муниципальнай уокурук буолар түгэнигэр, МУо иһинээҕи сирдэр диэн өйдөбүл киирбэтэҕинэн, нэһилиэктэр туох да бырааба суох буола түһэллэр. Ол иһин, сокуоҥҥа МУо иһинээҕи сирдэр диэн өйдөбүлү киллэрэри туруорсуохтаахпыт. Оччоҕо өрөспүүбүлүкэ бэйэтин сокуонунан улуустары, нэһилиэктэри урукку халыыпка түһэрэн,оннуларынан хаалларан, дьаһалталарын көрөрө кыаллыа этэ. Бу сокуон итинник көннөрүүтэ суох ылылыннаҕына, улаханнык моһуоктуур. Дьон нэһилиэктэртэн киин сирдэргэ көһүүтэ элбиэ.

– Сокуон биир ааптара П.Крашенинников этэриттэн көрдөххө, Арассыыйаҕа 20 тыһ. “поселение” баарыттан аҥара хаалыахтаах диэн чуолкай сорук баар курдук. Ол аата биһиги 365 нэһилиэкпит аҥаара чахчы сабыллар кутталланан тахсар...
– 90-с сыллартан саҕалаан, үлэлээх да, үлэтэ суох буоллун, киһи барыта куоракка көһө сатыыр. Оттон бүгүн өрөспүүбүлүкэ салалтатадьону олохсутаары нэһилиэктэри күүһүрдэр, сайыннарар бэлиитикэни ыытар.Тыа сиригэр дьиэ-уот, соцэбийиэктэри, таас оскуоланы тутан, көмпүүтэр, цифровизация киллэрэн үлэ бөҕө ыытар. Оттон саҥа сокуон нэһилиэктэр суолталарын намтаттаҕына, өрөспүүбүүлүкэ тыа сиригэр куораттыы усулуобуйа тэрийэн дьону олохсутар туһугар элбэх үбү-харчыны укпут сырата сотуллан тахсыан сөп. Дьэ, ити улахан сыыһа. Итини Арассыыйа көннөрбөтөҕүнэ, улахан кыһалҕа үөскүүр.
– МУо баһылыгын устар судургутуйбутун туох дии санаатыҥ?
– Баһылыгы талыы, устуу бэрт эриэхэбэй буолбут. МУо баһылыгын уокурук мунньаҕа, эбэтэр нэһилиэнньэ быыбардаан талар. Өссө субъект баһылыга туруорбут икки киһититтэн МУо мунньаҕа талара суруллубут. Мин саныырбынан, биһиэхэ сыыйа Ил Дархан бэйэтин кандидатуратын киллэрэрэ олоҕурара буолуо. Талыллыбыт киһи МУо дьаһалтатын баһылыга буолар. Оттон МУо мунньаҕынан талылыннаҕына, бу киһи өссө мунньах бэрэссэдээтэлэ буолар. Бу схема субъект былааһа МУо-нукытта каадыр боппуруоһугар биир ситими үөскэтэр диэн көрдөрөр. Билиҥҥи туругунан көрдөххө, субъект былааһа биһиэхэ бырабыыталыстыба икки дьиэтинэн муҥурданан олорор. Оттон хас талыллыбыт улуус баһылыга бэйэтэ хайдах баҕарбытынан дьаһайан олорор. Улуус баһылыга хайдах да үлэлээтин, ким да устар кыаҕа суох, быыбардаммыт болдьоҕо бүтүөр диэри олорор. Ити сыыһа. Ол гынан баран, МУ баһылыгын хайдах устуохха эбэтэр туоратыахха сөбүн туһунан элбэх пууннаах быһаарыыны аахтахха, ситэ толкуйдамматах күлүк өрүттээх. Субъект баһылыга МУ баһылыгын сөбүлээбэтэҕинэ, хайдах баҕарар,сылтах булан устан кэбиһэр кыахтаммыт. Былааһы кииннээһини саамай алын таһымҥа тиэрдии,субъект баһылыгын былааһын улаханнык күүһүрдэр. Москубаттан туох эрэ боппуруоска субъект салайааччытын ыгаллар, онуоха кини салгыы МУ баһылыгын үрдүгэр түһэн, ууратыан сөп. Итинэн баһылык үөһэ былаастан илиитэ-атаҕа баайыллан, улахан тутулукка киирииһи.
Эрэйэ итинэн бүппэт. МУо баһылыга үөһэттэн хамаандаҕа туохха эмэ сөбүлэспэт түгэнигэр, Үрдүкү суутунан дьаһайтараллар. Суут уурааҕын үс ый толорбото да, МУо баһылыгын үлэтиттэн таах усталлар. Бу кытаанах кииннээһин, хам тутуу геобэлиитикэни кытта сибээстээх быһыылаах диэн сэрэйиэххэ сөп. Өссө МУо мунньаҕын үс гыммыт биирэ “бу киһини устуҥ” диэн инициатива киллэриэн сөп. Биир өттүнэн, бу баһылыгы үлэлэтэр кымньыы. Ол эрээри, олоххо хайдах буолан тахсыа биллибэт. Былаас хаһан баҕарар былдьаһыктаах, онон бэйэ-бэйэлэрин хам баттаһа сатааһыннарыгар бу икки былаас утарыта турсуута тахсыан сөп. Онон бу икки былаас көрүҥэ олох тапсан үлэлээтэхтэринэ табыллыыһы.
– Сокуон бырайыагар 84-с ыстатыйатыгар 11 ураты түгэҥҥэ олохтоох салайыныы атын федеральнай сокуоннарынан туспа олохтонуохтарын сөбө ыйыллыбыт. Итиннэ туох санаалааххыный?
– Ити 11 түгэннэр ортолоругар билиТөрүт Сокуону уларытыыга биһигини ордук дьиксиннэрбит федеральнай территорияларбыт (ФТ) киирбиттэр. Ол эрээри, бу да сырыыга туох сирдэр буолаллара эмиэ чуолкайдык быһаарыллыбатах. Ити сэрэхтээх. Ол аата ФТ олохтоноллоругар туспа сокуоннар ылыллыахтаахтар. Ылылыннахтарын аайы, ОБС сокуонугар ыйынньык (ссылка) быһыытынан киириэхтээхтэр. Ити территориялар ханнык бырамыысыланнай уокурукка тэриллэллэрэ, сокуоннара хайдах буолуо биллибэтэ дьиксиннэрэр. Ол биһиги олохпутугар тугунан, ханан диэлийэн тахсыа биллибэт. Онто да суох, бырамыысыланнаһы ылар буоллахха, урукку өттүгэр босхону үрдүнэн былдьаппыппыт элбэх. Чохпутун “Мечелгэ” 42 млрд эрэ солк. биэрэн турабыт. Кэлин аахпыппыт, саппааһа 350 млрд солк. этэ. Таалакаан гааһын, ньиэбин - ити үлүгэрдээх баайы “Сургутнефтегазка” босхону эрэ үрдүнэн биэрэн турабыт. Хостоно турар сир баайа хас эмэ сылынан бүтүө. Өскөтүн сабыылаах ФТ сир баайдаах сиргэ тэрийдэхтэринэ, бүддьүөккэ киирэр харчыта суох олорон хааларбытыгар тиийэбит. Өссө төгүл этэбин, ити федеральнай территориялар туох буолаллара биллибэтинэн улахан сэрэхтээхтэр. Аны урутаан сайдыы сирдэригэр (ТОРдарга) МУо эмиэ туспа сокуоннарара ыйыллыбыт. Онон сир баайдаах сирдэргэ быһа федеральнай сокуоннаах ФТ, ТОР тэрийэн, ханнык баҕарар производство тэриллиэн сөп.
ТОРдар, манна диэн эттэххэ, билигин олохтоох былааска хайатыгар да бас бэриммэт сокуоннаахтар. Омуктары киллэрэр бырааптаахтар. Онон итинник туох да быһаарыыта суох өйдөбүллэр киирбиттэрэ дьиксиниилээх. Ис хоһоонун билбэккэ олорон, үрдүттэн ону көннөттөрөр кыаҕыҥ суох.
Бу 84-с ыстатыйаҕа Арктика уонна Уһук хоту сир оройуоннарыгар киирбит (Саха сирэ толору киирэр) субъектарга ОБС тэрээһинэ эмиэ ураты буолуон сөбө ыйыллыбыта туһалыан сөп дуу дии санаатым. Итинэн киирэнөрөспүүбүлүкэ МУо иһинээҕи территориялар диэн нэһилиэктэри уонна дьаһалталары хаалларыыга киирсэн көрүөн сөп.

– Сокуон бырайыагынан, кимтэн да ыйытыга суох нэһилиэктэр кыттыһан, эбэтэр соҕотохтуу даҕаны, МУо буолуохтарын сөбө ыйыллыбыт. Оччотугар нэһилиэк уонна улуус диэн үөрэммит төрүт өйдөбүллэрбит олох да суох буолуохтарын сөп буолбатах дуо?
– Кырдьык,муниципальнай уокуруктары уларытыы сокуонунан көҥүллэнэрин быһыытынан, билиҥҥи улуустары, нэһилиэктэри биир субъект иһигэр хайдах баҕарар холбуоххун да, араартыаххын да сөп. Сокуон быһыытынан МУо тэрилиннэҕинэ, улуус чахчы суох буолар. Арай саҥа МУо-ну туох диэн ааттыыргытын үгэстэргитигэр тирэҕирэн бэйэҕит быһаарыҥ диэбиттэр. Билиҥҥи курдук, холобур, “Чурапчы улууһа” МУо” диэн ааттаныахха сөп. Оччотугар улуустар кыраныыссаларын тутан хаалыахха сөп курдук. Ол эрээри, бырайыак 4 ыстатыйатын 9 пуунугар саҥа тэриллибит МУо субъектадминистративнай-территориальнай единицата буолбат диэн суруллубут. Ити тугуй?Ол аата өрөспүүбүүлүкэ улуустар, нэһилиэктэр диэн кыраныыссалаан олорбут административнай-территориальнай бириинцибэ ыһылларыгар тиийэр. Оччотугар Саха сиригэр сир былдьаһыытын айдаана, мөккүөрэ элбиэн сөп. Нэһилиэк диэн өйдөбүл Саха сиригэр эрэ баар, бу – территория, сир. МУо киирдэҕинэ нэһилиэк диэн территория суох буолар. Тула баар аҕыйах сир МУо сирэ буолуон сөп. Онон бу сыл иһигэр түргэнник хамсанан, барытын илдьиритэн, бу сокуон олохпутугар алдьатыыта суох киирэрин быһаарыныахпытын наада.
Маннык сокуону “рамочнай” диэн ааттыыллар. Ол аата киэбэ ылылынна да, сүрүн өйдөбүллэрин барытын хааччахтаан кэбиһэринэн кутталлаах. Мантан өрө көппөккүн. Сокуон бырайыагар субъектар бэйэҕитигэр сөптөөх быһаарыылары, сокуоннаргытын ылыныаххытын, көннөрүүлэри туруорсуоххутун сөп дэнэр. Онно бириэмэ биир сыл бэриллибит. Ол кэннэ, бырайыакка этиллибит сүрүн бириинсиптэр: сокуон 2-5 бастара 2023 с. тохсунньу 1 күнүттэн сокуон буолан, үлэлээн бараллар. Оттон 2028 с. диэри бэриллибит “переходнай периодка” ол-бу бытархайдарын эрэ көннөрөр кыах хаалар. Ол аата биир таһымнаах бэйэни салайыныыга биир сылынан киириэхтээх эбиппит. Онон субъект сыл иһинэн сокуон ыла охсуон наада. Элбэх үлэ бардаҕына сөп буолсу. Ылбатыбыт да хойутуубут, ылыллыбыт сокуону көннөрбөккүн. Улуустар күүскэ кыттыһыахтарын наада. Саамай кылаабынайа, өйдөһөн сааһыланыы барыахтаах. Өскөтүн, сорох улуустар хас да МУо буолан ыһыллар, эбэтэр улуустар холбоһор, эбэтэр сорох улуус нэһилиэктэрин барытын холбоон биир МУ буоллаҕына бутуур элбээн, балаһыанньабыт уустугурара чахчы. Салгыы бутуур үп түҥэтигэр, сир былдьаһыгар тиийбэтэр ханнык. Онон биир сыл устата элбэх үлэ күүтүллэр. Мин санаабар, сотору буолар сессиятыгар биһиги Ил Түмэммит сокуон уопсай кэнсиэпсийэтин өйүүрэ буолуо. Оттон бүтэһиктээх ылыллыар диэри ыстатыйаларынан киирсэн көрүөхтэрэ. Онно бары күүс-көмө буоларбыт ирдэнэр.

Кэпсэттэ Владимир Степанов.